Тэма 1. Лексічнае значэнне слова.

План.

1. Дакладнасць словаўжывання.

2. Аб’ём і змест паняцця, выражанага словам.

3. Мнагазначнасць слова.

4. Пераноснае значэнне слова. Метафара. Метафара ў АДС. Перыфраз^(а).

5. Парушэнне лагічнасці маўлення пры ўжыванні слова з неўласцівым яму значэннем.

1) Слова – гэта форма выражэння паняцця, якое з’яўляецца адлюстраваннем рэчаіснасці.

У працэсе моўнай практыкі грамадства ўдакладняюцца і абнаўляюцца сэнсавыя і граматычныя сувязі слова, узбагачаецца і удасканальваецца яго семантыка, акрэсліваецца сфера распаўсюджвання, складваецца яго стылістычная афарбоўка. Таму адным з найбольш важных патрабаванняў стылістыкі з’яўляецца выбар дакладнага слова, якое б найбольш поўна адпавядала зместу маўлення. Гэта датычыцца ў першую чаргу слоў з прамым значэннем, таму што прамое значэнне накіравана непасрэдна на прадмет. Пераноснае значэнне слова звернута на прадмет не прама, а цераз іншы прадмет.

Слова ў прамым значэнні менш залежыць ад кантэксту; пераноснае – дакладна выяўляецца толькі ў кантэксце. Таму трапнасць, выразнасць словаўжывання – гэта якасці, якія праяўляюцца пры выкарыстанні слова перш за ўсё ў яго прамым значэнні. Пры поўнай рэалізаціі своіх выяўленчых магчымасцей слова натуральна ўваходзіць ў кантэкст – у звыклыя для яго спалучэнні з іншымі словамі. У тым выпадку, калі слова выбрана без уліку яго дакладнага сэнсу і не адпавядае звыкламу спалучэнню, яно ўспрымаецца як парушэнне літаратурных норм.

Для таго, каб правільна перадаць думку, неабходна ясна ўяўляць як асаблівасці паняцця, так і дакладнае значэнне слова з усімі семантычнымі адценнямі.

Параўнайце:

1. Усе памылкі ён стараўся справіць, каб не зразіць чутнае дзіцячае сэрца.

2. Усе памылкі ён стараўся выправіць, каб не ўразіць чулае дзіцячае сэрца.

2) Пры выбары слова важна ўлічваць таксама абазначаныя ім аб’ём і змест паняцця. Гэтыя катэгорыі знаходзяцца ў зваротнай залежнасці: з узбагачэннем зместу паняцця памяншаецца яго аб’ём.

Параўнайце:

3. Хвораму далі лякарства.

4. Хвораму далі гідракартызон.

(слова лякарства большае па аб’ёму, г.зн. больш агульнае па паняццю).

У залежнасці ад мэт і характару маўлення, ад жанру і стылю твора трэба выбіраць слова або канкрэтнае, або больш агульнае па значэнню. У навуковым і афіцыйна-дзелавым стылях ужываюцца словы больш агульныя па сэнсу ў адрозненні ад размоўнага маўлення (атмасферныя ападкі – дажджы, ліўні).

Пашырэнне аб’ёму значэння слова, ужыванне родавых найменняў замест відавых бывае неапраўданным і прыводзіць да парушэння дакладнасці маўлення (Перадавая даярка паведаміла, што будзе надойваць ад кожнай жывёліны па 12 кг малака; В любое время дня и ночи наша медицина готова прийти на помощь больному ребенку).

3) З’явіўшыся ў мове як назва якога-небудзь прадмета, з’явы або паняцця, слова з цягам часу можа набываць новыя значэнні, новыя адценні значэння або экспрэсіі. Функцыя новага прадмета, паняцця, якія трэба назваць, звязваецца ў грамадскай свядомасці з функцыяй, уласцівай іншым, ужо вядомым прадметам. Такім чынам, словы могуць быць мнагазначнымі. Толькі ў спалучэнні з іншымі словамі, у кантэкце, канчаткова выяўляецца, якое з магчымых значэнняў набывае слова ў дадзеным выпадку.

Імкнучыся да дакладнасці словаўжывання, неабходна ўлічваць мнагазначнасць слова і мець на ўвазе, што ў пэўным кантэксце павінна выступаць толькі адно яго значэнне (напр.: назва артыкула “Дзе напіцца?”).

Дзякуючы мнагазначнасці адно і тое ж слова можа ўжывацца ў розных функцыянальных стылях, можа быць нейтральным або эмацыянальна афарбаваным. Напрыклад, слова “вада” у прамым значэнні нейтральна, а ў выразе “у гэтым артыкуле шмат вады” набывае яркую стылістычную афарбоўку. (Параўнайце: лицо человека (нейтр.) – юридическое лицо (АДС)).

4) З мнагазначнасцю слова звязаго яго выкарыстанне ў пераносным значэнні. Такое выкарыстанне заснавана на падавенстве з’яў, прадметаў па функцыях, колеру, форме і г.д. (нос карабля, вострае слова, юрыдычная асоба).

Значэнне, якое ўзнікае ў слове на аснове пераносу прымет аднаго прадмета на другі, называется пераносным або метафарычным, а сам перанос – метафарызацыяй. У мове ёсць шмат слоў, пераноснае значэнне якіх стала ўстойлівым. Гэта так званыя метафары (дождж ідзе, прайшла гадзіна).

Метафара – гэта перанос назвы аднаго прадмета на другі на аснове падабенства іх прымет.

Для АДС характэрна ўжыванне сцёртых метафар, якія сталі словазлучэннямі тэрміналагічнага характару (заморозить фонды, горящая путевка, потолок выработки, юридическое лицо, третьи лица).

Перыфраз(а) – гэта словазлучэнне або сказ, якія ўжываюцца для пераноснага апісання пэўнай з’явы, прадмета, дзеяння (сядзець на чамаданах – збірацца ў дарогу). У публітыстыцы і АДС выкарыстоўваюцца традыцыйныя перыфразы (чорнае золата, людзі ў белых халатах, органы социального обеспечения (медицинские учреждения, служба занятости). У АДС перыфраз з’яўдяецца абагульненай назвай.

Тэма 2. Стылістычнае выкарыстанне сінонімаў.

План.

1. Сінонімы. Віды сінонімаў.

2. Сінанімічны рад. Сінанімічная дамінанта.

3. Стылістычныя функцыі сінонімаў.

4. Памылкі ва ўжыванні сінонімаў.

3) Стылістычныя функцыі сінонімаў.

Стылістычныя функцыі сінонімаў

↓ ↓ ↓ ↓

замяшчэнне

проціпастаўленне

тлумачэнне

удакладненне

↓ ↓ ↓ ↓

Дазваляе пазбегнуць паўтарэння адных і тых жа слоў (продолжал - заговорил, подхватил)

Врача пригласить, а фельдшера позвать.

Спецыяльная лексіка, запазычаныя словы, архаізмы і экзатызмы, тэрміны патрабуюць сінанімічнай замены.

Он оказался нерешительным, даже робким. Документы, удостоверяющие личность (паспорт, вид на жительство).

У АДС сінонімы выкарыстоўваюцца рэдка, бо для АДС характэрны лексічныя паўторы. Асноўныя функцыі сінонімаў у АДС гэта ўдакладненне і тлумачэнне. (При приобретении транспортного средства (покупке, наследовании, принятии в дар) его владелец…). Гэта могуць быць кантэкстуальныя синонимы.

4) Гл. тэму “Памылкі на лексічным узроўні”.

Пры ўжыванні сінонімаў неабходна памятаць, што яны адрозніваюцца лексічнай спалучальнасцю і стылістычнай афарбоўкай.

Тэма 3. Стылістычнае выкарыстанне амонімаў.

План.

1. Амонімы. Віды амонімаў.

2. Асаблівасці ўжывання амонімаў.

3. Міжмоўная аманімія.

2) Словы, якія маюць анонімы, трэба ўжываць так, каб іх сэнс у сказе выяўляўся ясна і дакладна.

Напрыклад: Мы праслухалі даклад (незразумела, пачулі ці не).

У мастацкай літаратуры і публітыстыцы ўжыванне амонімаў стварае экспрэсію: Миру нужен мир. В этом году не мы провели лето, а лето провело нас.

Гэта так званы каламбур.

Пры ўжыванні слоў, якія маюць амонімы, можа ўзнікаць двухсэнсоўнасць:

а) Рост юных фигуристок стимулируется при помощи показательных танцев.

б) Она отстала от соперницы в развитии.

в) Вот уже третью встречу команда проводит без голов.

Для АДС гэта недапушчальна.

Тэма 4. Стылістычнае выкарыстанне антонімаў.

План.

1. Антонімы. Віды антонімаў.

2. Функцыі антонімаў.

3. Памылкі ва ўжыванні антонімаў.

2) Основная стилистическая функция антонимов – быть лексическим средством выражения антитезы (противопоставление противоположных понятий).

Антитеза как стилистический прием используется в народном поэтическом творчестве (Ученье – свет, а неученье – тьма).

Для ОДС использование антитезы нехарактерно.

Явление антонимии лежит в основе оксюморона (объединение в одно целое противоположных понятий).

В ОДС встречается неоправданный оксюморон (В силу слабой организации работы).

Антонимы помогают показать полноту охвата явлений (Он разный – внезапно распахнутый и наглухо закрытый…).

Антонимия подчеркивает широту временных границ (В хоккей он может играть с утра до ночи).

Сопоставление антонимов может отражать чередование действий, смену явлений (В 7 часов прилив, в 17 часов – отлив).

3) Глядзі тэму “Памылкі на лексічным узроўні”.

Тэма 5. Функцыянальна-стылістычныя тыпы лексікі.

План.

1. Агульнаўжывальная лексіка.

2. Размоўна-бытавая лексіка.

3. Прастамоўная лексіка.

4. Дыялектызмы, жарганізмы.

5. Спецыяльная лексіка.

6. Грамадска-палітычная лексіка.

1) Прыналежнасць слова да таго ці іншага функцыянальнага стылю, да вуснага або пісьмовага маўлення надае слову адпаведную стылістычную афарбоўку. Вылучаюць наступныя функцыянальна-стылістычныя тыпы лексікі: агульнаўжывальная, размоўна-бытавая (у тым ліку простанародны і дыялектны пласты), спецыяльная і грамадска-палітычная.

Агульнаўжывальная лексіка (аснова слоўнікавага складу):

5. назвы прадметаў, з’яў, паняццяў (вада, вуліца, галава, размова);

6. назвы якасцей і акалічнасцей (добры, чысты, шмат);

7. назвы дзеянняў і станаў (бегчы, несці, чакаць, глядзець).

У аднолькавай меры гэтыя словы выкарыстоўваюцца і ў бытавым маўленні, і ў дзелавым, і ў навуковым, і ў мастацкім. Таму агульнаўжывальную лексіку называюць яшчэ міжстылявай, стылістычна не абмежаванай.

У пэўных выпадках агульнаўжывальная слова можа атрымаць тую ці іншую стылістычную афарбоўку (магнітнае поле, стомленасць металу, рост інтарэсаў, грамадскі парадак).

2) Размоўна-бытавая лексіка ўжываецца пераважна ў размоўным стылі, хаця многія яе словы блізкія да агульнаўжывальных і сустракаюцца ва ўсіх стылях. Асноўны фонд размоўна-бытавой лексікі складаюць экспрэсіўныя словы, якія маюць дадатковыя вобразныя, ацэначныя адценні (сплавіць, трубіць, балбатаць і г.д.).

3) Найбольш экспрэсіўнай разнавіднасцю размоўнай лексікі з’яўляецца прастамоўная. Гэта стылістычна зніжаныя словы (валацуга, выперці, жлукціць, плявузгаць). Размоўныя і прастамоўныя словы могуць адрознівацца ад літаратурнага эквівалента фанетычна: во – вось, колісь – калісь, вынаходца – вынаходніцтва, клапотны – клапатлівы.

У мастацкай літаратуры прастамоўная лексіка ўжываецца як сродак моўнай характарыстыкі персанажаў ці дзеля надання тэксту гумарыстычна-іранічнай афарбоўкі. У АДС і навуковым стылі такая лексіка не выкарыстоўваецца.

4) частку размоўна-бытавой лексікі складаюць дыялектызмы – словы і выразы з мясцовых гаворак. Дыялектызмы пранікаюць у літаратурную мову. Гэтаму садзейнічаюць пісьменнікі. Выкарыстоўваюцца дыялектызмы ў мастацкай літаратуры для стварэння мясцовага каларыту, для індывідуялізацыі мовы дзеючых асоб. У публітыстыцы ўжыванне дыялектызмаў абмежавана, зусім недапушчальны яны ў афіцыйна-дзелавой і навуковай мове.

У размоўна-бытавую лексіку ўваходзяць таксама жарганізмы – спецыфічныя словы якой-небудзь сацыяльнай групы або людзей пэўнай прафесіі (зубрыць, плаваць пры адказе, здаваць хвасты). Ужыванне іх у літаратурнай мове недапушчальна.

5) Да спецыяльнай лексікі адносяцца ў першую чаргу тэрміны навукі і тэхнікі (інтэграл, малекула, кандэнсатар і г.д.). Тэрміны, як правіла, адназначныя і не маюць амонімаў і сінонімаў. У спецыяльную лексіку ўваходзіць таксама лексіка, якая выкарыстоўваецца ў розных галінах народнай гаспадаркі і сферах чалавечай дзейнасці. Гэта так званая прафесіянальная лексіка або прафесіяналізмы (дзот, дывізіён, баранка, фортка).

Частка прафесіяналізмаў і навуковых тэрмінаў увайшла ў літаратурную мову і зразумела большасці людзей. Гэтаму садзейнічаюць газеты, радыё, масавая навукова-папулярная літаратура.

Кожная галіна навукі і тэхнікі мае ўласную тэрміналогію, свае фразеалагічныя сродкі, свае традыцыйныя прыёмы афармлення думкі. Аднак у творах, адрасаваных шырокай аудыторыі, неабходна карыстацца агульнай для ўсіх літаратурнай мовай. Празмернае захапленне прафесіяналізмамі і навуковымі тэрмінамі шкодзіць яснасці і даходлівасці выкладу (адно цяля – адна галава маладняку буйной рагатай жывіны; прывязаць – зафіксаваць пры дапамозе прывязі). У АДС ужываюцца навуковыя тэрміны і спецыяльныя словы.

6) Грамадска-палітычная лексіка.

Стылістычна замацаванай за гэтым тыпам лексікі з’яўляецца значная колькасць слоў, якія абазначаюць з’явы грамадска-палітычнага жыцця (сацыялізм, капіталізм, дэмакратыя, дзяржаўны лад). Да гэтага тыпу лексікі можна аднесці таксама шматлікія тэрміны грамадскіх навук – літаратуразнаўства, гісторыі, юрыспрудэнцыі. Выкарыстанне апошніх характэрна для АДС. Астатнія – адзнака публіцыстычнага стылю.

Тэма 6. Эмацыянальна-экспрэсіўныя тыпы лексікі.

План.

1. Інтэлектуальная лексіка.

2. Экспрэсіўная лексіка.

3. Эмацыянальная лексіка.

1) Значная частка лексікі – гэта інтэлектуальныя словы, якія не выражаюць эмоцый, ацэнак, адносін да чаго-небудзь. І гэта зразумела, бо ў слове адлюстроўваецца перш за усё паняцце як усеагульная форма лагічнага мыслення. Да інтэлектуальнай адносіцца лексіка агульнаўжывальная, спецыяльная, асноўная частка грамадска-палітычнай (краіна, год, завод, дапамога, прадукцыя). Цалкам інтэлектуальнымі з’яўляюцца такія часціны мовы, як злучнікі, займеннікі, лічэбнікі, прыназоўнікі. Лексіка АДС – інтэлектуальная.

2) Экспрэсіўная лексіка – не толькі называе прадмет або з’яву, але і выклікае іх наглядна-пачуццёвае ўспрыманне: выбрыківаць, выкрутасы, кацянё і г.д. Экспрэсіўнымі з’яўляюцца словы, якія падкрэсліваюць інтэнсіўнасць прыметы або дзеяння (спякота, халадзеча і г.д.). Экспрэсіўная лексіка галоўным чынам ужываецца ў размоўна-бытавым і публіцыстычным стылях. Экспрэсіўнымі з’’яўляюцца некаторыя граматычныя формы слоў (махаць – махнуць, глядзець – глянуць). Дзеяслоўныя формы з суфіксам -ну- надаюць словам экспрэсіўнае значэнне.

3) Эмацыянальная з’яўляецца такая частка экспрэсіўнай лексікі, якая выражае адносіны да аб’екта размовы, г.зн. атрымлівае дадатковыя да прадметна-лагічнага значэння адценні. Гэта могуць быць розныя эмоцыі – любоў, пяшчота, адабрэнне, хазапленне, радасць, абурэнне, зайздрасць, асуджэнне (брыдкі, валацуга, подзвіг, прыгожы, цудоўны).

У сувязі с тым, што эмацыянальнасць і экспрэсіўнасць суадносяцца як відавое і радавое і вельмі часта ў семантыцы аднаго слова, іх звычайна аб’ядноўваюць, называючы адценне эмацыянальна-экспрэсіўным.

Некаторыя стылістычна нейтральныя словы маюць шэраг эмацыянальна-экспрэсіўных сінонімаў ці блізказначных слоў: гаварыць – казаць, гутарыць, субяседнічаць, малоць языком і г.д.

Тема 7. Стилистическая характеристика

архаизмов, историзмов, неологизмов.

План.

1. Архаизмы. Особенности употребления в ОДС.

2. Историзмы. Особенности употребления в ОДС.

3. Неологизмы. Особенности употребления в ОДС.

1) Устаревшие слова, ушедшие из активного пласта лексики, но употребляющиеся в языке как стилистические синонимысовременных слов для создания торжественной тональности повествования (примите уверения в совершенном почтении). Политические и социальные преобразования в обществе, изменения представлений, культурных канонов отражаются прежде всего в лексике, ведут к архаизации слов (зело – очень, натура – природа). (Особенности употребления архаизмов в ОДС см. конспект, примеры)

2) Устаревшие слова, вышедшие из употребления и относящиеся к пассивному пласту лексики. Они называют предметы, факты, явления, которые исчезли из жизни общества, и соответствуют понятиям которые стали неактуальны (кафтан, драгун, локоть, аршин, волость, уезд). Историзмы используются для создания колорита эпохи.

Историзмы делятся на полные и частичные. У полных историзмов все значения устаревшие (трудодень, бурлак). Частичные историзмы многозначны: одно значение устаревшее, другое – современное (куратор, дума, губернатор). В ОДС историзмы не употребляются, за исключением многозначных, которые становятся активными лексическими элементами, т.к. для современной общественной практики актуальны их значения.

3) Слова, лексико-семантические варианты или словосочетания, созданные и заимствованные для обозначения новых (прежде неизвестных) предметов: перестройка, гласность, пиар. С течением времени неологизмы утрачивают свою новизну и свежесть, становятся ширеупотребительными и входят в активный словарный запас. Неологизмы делят на лексические и семантические.

Лексические – вновь созданные или заимствованные обороты и слова (имиджмейкер, пиар, папарацци).

Семантические – новые значения уже существующих слов и словосочетаний (челнок, травка, зелень).

Выделяют также неологизмы индивидуально-авторские, которые употреблены только один раз в художественном тексте для создания образности.

Нередки словообразовательные неологизмы, которые проникают в речь из профессиональной сферы (книгоединица, прорабское руководство, недополив, недоотдых, недобыть отпуск). Употребление их в литературном языке и ОДС недопустимо.

Неологизмы – сложносокращенные слова и аббревиатуры рекомендуется употреблять ограниченно, только те, которые хорошо понятны и легко поизнносятся. В документах при использовании новой аббревиатуры сначала дается полное наименование, аббревиатура указывается в скобках и только после этого аббревиатура может употребляться самостоятельно (Минский театр юного зрителя (МТЮЗ) выехал на гастроли. В программе МТЮЗ…).

Таким образом, употребление неологизмов в ОДС ограничено. Допустимо употребление слов, хорошо освоенных языком. Слова новые требуют пояснения.

Тема 8. Употребление заимствованных слов.

План.

1. Заимствование. Лексика заимствованная и исконно русская.

2. Неоправданное употребление заимствованных слов.

Процесс перемещения различных элементов одного языка в другой, а также сами элементы (слова, морфемы, синтаксические конструкции), перенесенные из одного языка в другой в результате языковых контактов.

Наиболее частым и типичным случаем заимствования является заимствование слова, т.к. лексика является самой проницаемой стороной языковой системы. Пример заимствования словообразовательного элемента: бизнесмен, бармен, спортсмен, яхтсмен.

(Лексика заимствованная и исконно русская см. в конспекте по языку.)

2) Это лексико-стилистическая ошибка, связанная с немотивированным употреблением иноязычной лексики. Неоправданное введение в текст заимствований наносит ущерб стилистической оформленности речи. Использование заимствований вместо русских слов в художественной речи лишает ее выразительности и разнообразия.

Злоупотребление заимствованными словами, имеющими ограниченную сферу употребления, нежелательно в текстах других стилей. Тексты ОДС и научного стиля недопустимо перегружать заимствованными словами, тем более, что у многих из них есть русские соответствия:

квалитетный – качественный,

консенсус – согласие,

презентация – представление,

консалдинговый – консультативный.

Нередко употребление заимствованных слов отвлекает от истинного смысла высказывания. В ОДС рекомендуется употреблять заимствования, хорошо освоенные языком, а также те слова, которые не имеют русских эквивалентов (компьютер, винчестер, риелтор).

(Ошибки при употреблении заимствованных слов см. в теме “Лексические ошибки”.)

С употреблением заимствованных слов может быть связана и речевая избыточность (свободная вакансия, внешний антураж, сервисное обслуживание, хронометраж времени).

Перегруженность текста заимствованными словами затрудняет его восприятие, становится препятствием для понимания его смысла.