Урок12.

Грамматические темы.

1. Настоящее время глагола.

2. Повелительное наклонение 1- го и 3- го лица.

Настоящее время глагола.

Настоящее время глагола выражает действие, совершаемое в момент речи. Оно образуется путем прибавления к основе глагола с окончанием на согласные четырeхвариантного аффикса –ir, - ır, - ur,- ür. Если основа оканчивается на гласный, то между основой и аффиксом настоящего времени вставляется полугласный y. Личные аффиксы следуют после аффиксов времени и обозначают лицо, к которому относится действие.

Личные аффиксы настоящего времени:

Ед. число Мн. число

1лицо – - am, əm (- yam, - yəm) - ıq, (- yıq), - uq,(- yuq),

–ik,(- yik), - ük,(- yük)

2 лицо – - san, - sən - sınız, - siniz, - sunuz, - sünüz

3 лицо – - dir, - dır, - dur, - dür - lar, - lər.

Mən alıram. Я покупаю

Sən alırsan. Ты покупаешь

O alır. Он покупает.

Biz alırıq Мы покупаем

Siz alırsınız Вы покупаете

Onlar alırlar. Они покупают

Mən oxuyuram Я читаю

Sən oxuyursan Ты читаешь

O oxuyur Он читает

Biz oxuyuruq Мы читаем

Siz oxuyursunuz Вы читаете

Onlar oxuyurlar Они читают

В многосложных глагольных основах, оканчивающихся на согласный t, при образовании настоящего времени t переходит в d:

Qayıtmaq – qayıdır – qayıtdı

Yaratmaq – yaradır - yaratdı

Спряжение отрицательной формы глагола настоящего времени происходит по общему правилу спряжения глаголов. Различие только в том, что в отрицательной форме гласный a,ə аффикса отрицания опускается. При отрицании ударение падает на последнюю гласную корня слова:

Yazırıq – yazmırıq

Gəlirik – gəlmirik

Повелительное наклонение глагола 1- го и 3- его лица.

Глаголы в повелительном наклонении изменяются по лицам. Личными аффиксами этого наклонения в единственном и множественном числе являются:

Лицо	После основ, оканчивающихся на Согласный	После основ, оканчивающихся на гласный
1- е л. 3- е л.	В ед. числе - ım, - im, - um, - üm - sın, - sin, - sun, - sün	- yım, - yim, - yum, - yüm - sın, - sin, - sun, - sün
1- е л. 2- е л. 3- е л.	Во мн. числе - aq, - ək - ın, - in, - un, - ün - sınlar, - sinlər, - sunlar, - sünlər	- yaq, - yək, - yın, - yin, - yun. –yün - sınlar, - sinlər, - sunlar, - sünlar

Когда основа глагола оканчивается на согласный, в 1- м лице единственного числа употребляется четырехвариантный аффикс –ım, - im, - um, - üm , а во множественном числе двухвариантный: - aq, - ək:

yazım мне писать, напишу- ка

yazaq нам писать, напишем- ка

verim мне отдать, отдам- ка

verək нам отдать- ка

uçum мне летать

uçaq нам летать

görüm мне видеть

görək а нам видеть

Если основа глагола оканчивается на гласный, то перед аффиксами 1- го лица в единственном и множественном числе вставляется полугласный y

Yaşayım поживу

yaşayaq поживем

Işləyim поработаю

işləyək поработаем

Oxuyum почитаю

oxuyaq почитаем

Sürüyüm потащу

sürüyək потащим

В 3- ем лице единственного числа глагол повелительного наклонения независимо от окончания основы принимает четырехвариантный аффикс –sın, - sin, - sun, - sün, а во множественном числе к этому аффиксу прибавляется –lər, - lar.

Yazsın пусть он пишет yazsınlar пусть они пишут

Uçsun пусть летает uçsunlar пусть летают

Görsün пусть видит görsünlər пусть видят

Yaşasın пусть живет yaşasınlar пусть живут

işləsin пусть работает işləsinlər пусть работают

oxusun пусть читает oxusunlar пусть читают

sürüsün пусть тащит sürüsünlər пусть тащат

Личные аффиксы повелительного наклонения, кроме аффикса 2- го лица множественного числа, принимают ударение. 2- е лицо повелительного наклонения (как в единственном, так и во множественном числе) вопросительного аффикса не принимает.

Русским выражениям типа «Дай- ка я поговорю, давайте поговорим» в азербайджанском языке соответствуют словосочетания со словом “Qoy” или «gəl» (повелительные формы глагола qoy- maq- положить, разрешить, и глагола gəlmək – прийти).

Gəl (qoy) mən atanla danışım- Пусть (дай) я с твоим отцом поговорю.

Gəl sən atamla danış- (Ты) поговори с моим отцом, пожалуйста.

Gəl (qoy) biz atanla danışaq- Давай (те) мы погорим с твоим отцом.

Gəlin siz atamla danışın- Давайте, вы поговорите с моим отцом.

В азербайджанском языке повелительное наклонение широко употребляется в случаях, когда в русском языке употребляют неопределенную форму глагола, чтобы выразить приказ или просьбу.

Oqtay mənə dedi ki, (mən) avtobusla ofisə gedim.

Октай сказал мне поехать в офис автобусом.

Cavanşir

Cavanşir 616- cı ildə doğulmuşdur. O, İran imperiyası qoşunu ilə birlikdə vətənindən uzaqlarda ərəblərə qarşı vuruşmuşdu. Ərəblər onu igid və cəsarətli döyüşçü, ağıllı və səriştəli sərkərdə kimi tanıyırdılar.

Cavanşir çox erkən, 21 yaşında Albaniyanı iradə etməyə başladı. Onun hakimiyyətinin ilk dövrü mürəkkəb siyasi şəraitə, ərəblərin hücumu ərəfəsinə təsadüf edirdi. Tarixçilər onun hökmdar və sərkərdə kimi keyfiyyətlərindən iftixarla danışırdılar:

- Cavanşir İran müharibəsindən ad çıxarıb geri qayıtdı. Hökmdarlıq paltarını geyinib taxta çıxdı.

Ərəb qoşunlarının ilk dəstələri Albaniyaya soxulduqda Cavanşir Bizans dövləti ilə ittifaq bağladı. Bizans dövləti bu ittifaqa ğörə Cavanşirə qiymətli hədiyyələr bağışladı.

Əsas düşməndən yaxa qurtarmamış ikinci bir təhlükə meydana gəldi. Xəzərlər ərəbləri məğlub etdikdən sonra Albaniyaya soxuldular. Cavanşir qoşunu ilə Kür çayı sahilində xəzərləri sıxışdırıb geri oturtdu. Xəzərlər bu məğlubiyyətdən sarsılmadı, yenidən Albaniya üzərinə hücuma keçdilər. Bu zaman onlar Kürü keçib Araz çayına qədər irəlilədilər. İki düşmənə qarşı müharibə aparmağın çətinliklərini görən Cavanşir xəzərlərlə sülh bağlamalı oldu. Tarixçilərin yazdığına ğörə, o, on yeddi igidlə birlikdə xəzərlərin düşərgəsinə gəldi və orada hökmdarın qızı ilə evləndi. Bu, Albaniyanın xəzərlərdən asılı vəziyyətə düşməsinə işarə idi. Sülh bağlanasına baxmayaraq, xəzərlər sonralar da Azərbaycana yürüşlər etdilər.

Hadisələrin sonrakı gedişi göstərdi ki, bir müttəfiq kimi Bizanslar xeyli zəifləmişlər. Azərbaycana isə xarici hücumlardan qorunmaq üçün güclü müttəfiq lazımdır. Belə şəraitdə Cavanşir ərəblərə qarşı münasibətini dəyişdi, onların ittifaqını qəbul etdi.

Cavanşirlə görüşən xəlifə onunla şam etdi. Hökmdarın dərin biliyinə heyrət etdi və ona bəxşişlər verdi. Araz çayının o tayındakı torpaqların da idarə edilməsini ona tapşırdı. Cavanşir bu təklifdən boyun qaçırtdı və öz ölkəsinin üzərinə qoyulmuş ağır vergilərin yüngülləşdirilməsini xahiş etdi.

Xəlifə Alban hakiminə xeyli güzəştə getdi. Onun ölkəsinin daxili müstəqilliyinə toxunmadı, vergilərin üçdən biri azaldı.

Beləliklə, Cavanşirin ağıllı siyasəti vətəni basqınlardan və talanlardan qoruyub saxladı. Ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafına şərait yarandı. O, mədəniyyət və sənət adamlarını sarayına toplayaraq onları mühafizə etdi.

Cavanşir 681 – ci ildə bədxah adamların qəsdi nəticəsində öldürüldü.

Payızda

Qızıl payız gəlir. Günlər get- gedə qısalır. Gecələr uzanır. Havalar soyumağa başlayır. Göydə bulud topaları bir- birini qovur.

Günlərlə göyün üzünü sıx bulud örtür. Tez- tez yağiş yağır, güclü küləklər əsir.

Ağacların yarpaqları rəngini dəyişir. Qayın, ağcaqayın, cökə ağaclarının yarpaqları limon kimi saralır. Ağcaqovağın yarpaqları isə köz kimi qızarır, elə bil od tutub yanır. Palıdın sıx və qalın yarpaqları misə bənzəyir. Ağacların yarpaqları yaşıl atlas kimi parıldayır. Meşə ala- bəzək görünür.

Quşlar isti ölkələrə uçmağa hasırlaşır. Hamıdan əvvəl qaranquş, bülbül, sarıköynək köçür. Onların ardınca sağ- sağanların, vəhşi ördəklərin, qazların səs- küylü dəstələri köçüb gedir.

Durna qatarı dağların üstündən aşıb gözdən itir. Qarğa, qaratoyuq, sığırçın, dolaşa, çil kəklik, qırqovul, turac, ağacdələn, sərçə isə heç yerə köçmür.

Meşədə bəzən canavarın, çaqqalın ulaması, ayının nəriltisi eşidilir. Şələquyruq tülkü oğrun- oğrun kəndə gəlir, hinə girmək,toyuq- cücə aparmaq istəyir. Yazıq dovşan hürkür, koldan- kola atılır, düşmənlərdən canını zorla qurtarır.

Payızın axırlarında havalar soyuyur, çən olur, qırov düşür.

Упражнение. Проспрягайте глаголы oturmaq, gəlmək в настоящем времени и образуйте от них соответствующие отрицательные формы.

Упражнение. Переведите предложения.

Mən məktəbdən gəlirəm. O mağazaya gedir. Anam kitab oxuyur. Bacım həyətə çıxır. Nənəm pəncərədən baxır. Sən maraqlı hekayə oxuyursan. Biz bu gün yoxlama yazı işi yazdıq. Siz onlarla danışırsınız. Onlar qülürlər. Mən onunla vağzalda görüşürəm. Sən nənənə paltar aparırsan.

Упражнение. Переведите предложения.

Günel oxuyur, sonra yazır. Elman yazır, sonra şəkil çəkir. Ülvi məktəbdən gəlir, sonra əllərini yuyur. Çinarə əlini təviz yuyur, sonra almanı yuyur.

Упражнение. Составьте предложения со словами.

Baxır, alır, gəlir, yazır, oxuyur, yuyur.

Baxıram, alıram, gəlirəm, yazıram, oxuyuram, yuyuram.

Упражнение. Прочитайте и переведите.

Sevil televizora baxır. O, televizora baxır.

Elman şəkil çəkir. O, şəkil çəkir.

Aysel və Elvin dərs oxuyurlar. Uşaqlar dərs oxuyurlar.

Uşaqlar çiçək alırlar. Onlar çiçək alırlar.

Упражнение. Переведите.

Şuşa.

Vaxtilə Pənah xan Bərdə xanına qonaq gəlir. Bəldə xanı möhtərəm qonağın rəğbətini qazanmaq üçün onun şərəfinə ov təşkil edir. Onlar Qarabağın tərifli atlarını minirlər nökərləri ilə yaxındakı uca dağlara, sıx meşələrə ova çıxırlar. Pənah xan bu dağlardan ətraflı müşahidə edir, heyran qalır və öz- özünə deyir: “ Bu nə gözəl yerdir. Nə gözəl, aydın, şaf havası var. Elə bil şüşədəndir. Uzaqdan hər şey ayna kimi görünür. Burada gözəl bir şəhər salmaq lazımdır”.

Belə də olur. Rənah xanın məsləhəti ilə Qarabağın bu yüksək, səfalı, şüşə kimi aydln, təmiz havalı yerində Şuşa adlı şəhər salınır.

Упражнение. Прочитайте и обратите внимание на повелительное наклонение глагола.

1. Kərim, gəl bağa gedək və orada istirahət edək.

Керим, давай поедем на дачу и там отдохнем.

2. Qoy Kamal bu stolu köhnə evimizə aparsın.

Пусть Камал отнесет этот стол на старую квартиру.

3. Sevil, gəl sən bu gün evdə qal. Mən saat 2- də gələcəyəm. Gedək dənizkənarı parka.

Севиль, ты оставайся сегодня дома. Я приду в 2 часа. Давай пойдем в приморский парк.

4. Sevil, tələs ki, biz tamaşaya çataq.

Севиль, поторопись, чтобы успеть на представление.

5. Sara, qoy Lalə Mehmanla danışsın və öyrənsin stol haradadır.

Сара, пусть Лала поговорит с Мехманом и узнает где стол.

Упражнение. Обратите внимание на формы повелительного наклонения и по данным образцам постройте предложения.

Gəl mən radioya qulaq asım. Давай я послушаю радио.

Gəl sən radioya qulaq as. Давай ты послушаешь радио.

Qoy o, radioya qulaq assın. Пусть он послушает радио.

Gəl biz radioya qulaq asaq. Давайте послушаем радио.

Gəlin siz radioya qulaq asın. Давайте вы послушаете радио.

Qoy onlar radioya qulaq assınlar. Пусть они послушают радио.

1. Gəl mən çörəyi kəsim, sən bax. 2. Gəl mən bu şeri oxuyum, sən qulaq as. 3. Gəl mən ərzaqı yerbəyer edim. 4. Gəl mən meyvə- tərəvəzi seçim.

Упражнение. Перепишите, вставляя нужную букву. Переведите.

tel. . . vizor, tel. . . qram, tel. . . fon, təbi. . . t, tə. . . ccüb, tə. . . rübə, təsər. . . üfat, s. . . naye, təs. . . ih, ti. . . b, tr. . . buna, f. . . ntan, un. . . vermaq, üz. . . , üm. . . d, s. . . tun,üf. . . q, ter. . . ometr, fə. . . n, fə. . . r, fi. . . m.

Упражнение. Переведите.

Yayda Meşǝ

Yayda meşə çox yaxşı olur. Uca şam ağaclar öz iynəli başlarını sallayırlar. Yaşıl küknar da tikanlı budaqlarını əyir. Ətirli yarpaqlarıolan ağcaqayın ağacı gözəl görünür. Bozumtul ağcaqovaq yavaşca əsir. Yekə palıd ağacı isə naxışlı yarpaqlarını ətrafa yayır. Otların içində çiyələk qızarır. Uzun yarpaqların arasında incigülünün ağ sırğaları yırğalanır.

Упражнение. Вставить вместо точек нужные аффиксы.

Oynayır- oyna- maq yetişir- yetiş- mək

Danışır- danış- maq tələsir- tələs- mək

Yığır- yığ. . dinləyir—dinlə. .

Toxuyur- toxu. . köçür- köçür. .

Soruşur- soruş. . istəyir- istə. .

Qorxur- qorx. . tikir- tik. .

Olur- ol. . əriyir- əri. .

tamaşa edir- tamaşa et. . təmizləyir- təmizlə. .

Упражнение. Переведите, вставляя нужные аффиксы.

Al. . (покупать) işlə. . (работать)

Başla. . (начать) istə. . (хотеть)

Qalib gəl. . (победить) ye. . (кушать)

Qurtar. . (кончать) yaşa. . (жить)

De. . (сказать) get. . (идти)

Oxu. . (читать) kömək et. . (помагать)

Упражнение. Переведите диалог.

Sona – Lalə, Anara de, mən bazara getmişəm.

Lalə - O nə vaxt gəlir?

Sona – Saat 5. 30- da. Qoy o, saat 6- ya qədər evdə qalsın. O vaxta, mən gələrəm. Anara de, evdə nahar etsin. Hələlik. Unutma. Mən gedirəm.

Lalə – Salam, Anar. Sona dedi ki ,sən evdə qal və nahar et”.

Sona saat 5- də gələcək. Nahardan sonra sənin vaxtın olacaq.

Sən böyük otaqda istirahət et və televizora bax.

Anar – Çox sağ ol, Lalə. Ancaq nahardan sonra mənim vaxtım yoxdur. Mənim işim var. Qoy Sona Azneft meydanına gəlsin. Mən onu 6- ya qədər orada gözləyəcəm. Ona de ki, tələssin.

Lalə - Yaxşı. Ancaq mən indi evə gedirəm. Siz ona mesaj yazın.

Упражнение. Переведите.

Мурад – Привет, Рена. Что ты сейчас делаешь?

Рена – Я с собачками. Они играют. Где ты?

Мурад – Я сейчас иду домой. Будь дома. У меня свободное время. Давай пойдем в ресторан и пообедаем. Скажи Лейле, пусть пойдет домой и придет на следующей неделе.

Рена – Лейлы нет дома. Она сказала мне оставаться дома и ждать твоего звонка. Мурад, зайди в магазин и купи немного продуктов. Нам нужно много продуктов, овощи, фрукты и зелень. Завтра, ты знаешь, наш национальный праздник. Пусть Лейла купит немного продуктов, а мы пойдем на базар.

Мурад – Ладно, хорошо. Оставайся дома.

Словарь - Lüğət

Cəsarət – смелость müttəfiq - союзник

Irəliləmək – идти вперед şərait - условия

səriştəli- опытный Hökmdar - государь

hakimiyyət - власть təklif - предложение

məğlubiyyət - поражение güzəşt – уступк, компромисс

Vaxt - время

Bərdə - Варда tərifli atlarını –- прославленных коней

minirlər- садятся

Möhtərəm – уважаемый nökərləri ilə - со слугами

Qonağın rəğbətini – уважение гостя yaxıın - близко

Qazanmaq üçün – чтобы заслужить uca dağ – высокие горы

Onun şərəfinə - в его честь sıx meşələr- густые леса Ov təşkil edir – организовал охоту heyran qalır - восхищается

ətraflı müşahidə edir –наблюдает вокруг öz- özünə - сам- собой

saf- чистый hava- воздух

elə bil – как- будто şüşə – стекло

uzaq - далеко hər şey – всё

ayna kimi - как стекло salmaq lazımdır- проложить

məsləhət – совет

Yay.

Qızmar günəş parlayır, İriləşir, sulanır

Hava saf, göylər açıq. Alma, armud, heyva, nar.

Bizi bağlar çağırır, Ağırlaşıb sallanır,

Deyir:- Durma, seyrə çıx. Yerə dəyir budaqlar.

Budaqları bəzəyir Günəş qızır, çimirik

Qara gözlü albalı. Hər gün dənizdə, çayda.

Ətirli, bal kimidir Bizə mahnı söyləyir

Qaysı, ğöyəm, şaftalı. Axan bulaq da, çay da.

Mirmehdi Seyidzadə

Пословица.

Hər kəsə öz vətəni şirindir.

Нет краше, чем Родина наша.

Verirlər al, döyürlər qaç.

Дают бери, бьют беги.