2. Месца беларускай мовы ў сусветнай моўнай сям’і

Мовы свету не існуюць ізалявана адна ад адной, яны

раскласіфікаваны па

сем’ях, групах, падгрупах. Моўная

сям’я – вялікая суполка моў, якія ўзыходзяць да аднаго або

некалькіх блізкіх старажытных дыялектаў. Выдзяляюць

індаеўрапейскую, цюркскую, аўстра-азіяцкую, фіна-ўгорскую і

інш. моўныя

сем’і. Індаеўрапейская сям’я

– адна

з

самых

У

вялікіх у свеце. Сёння амаль кожны другі чалавек на планеце

гаворыць на мове індаеўрапейскага паходжання. Гэтая сям’я

спалучае ў сабе, здавалася б, зусім розныя па прыкметах мовы.

Генетычная сувязь паміж індыйскімі і еўрапейскімі мовамі

стала вядомай толькі з ХІХ ст., калі вучоныя адкрылі

старажытнаіндыйскія рукапісы, напісаныя на санскрыце –

сёння ўжо мёртвай мове, якая захоўвала шмат рысаў,

уласцівых мовам, пашыраным на Еўрапейскім кантыненце.

Б

санскрыце напісаны вядомыя эпічныя паэмы «Махабхарата»Ті

«Рамаяна».

Сёння

цяжка

ўявіць,

што

існавала

адзіная

індаеўрапейская мова, як і цяжка ўстанавіць, ці быўНаувогуле

іншых меркаваннях, прарадзіма

індаеўрапейцаўразмяшчалася

адзіны індаеўрапейскі

народ.

Але

выніку параўнальна-

гістарычнага аналізу фактаў розных моў тое, што на тэрыторыі

и

сучаснай Індыі або на Блізкім Усходзе існавалі старажытныя

плямёны, якія

карысталіся

блізкімі

дыялектамі

і

пазней

тэрыторыі

рассяліліся далёка на захад, не выклікае ніякіх сумненняў. Па

на прасторы

ад

Дона

Паўночнага Каўказа да Дуная. На

мовах

працягу некалькіх тысячагоддзяў да новай эры плямёны

рассяляліся на

вялікай

, адасабліваліся

адно ад

таму

другога, мовы іх працягвалі развівацца ізалявана, набывалі

шмат новых рысаў,

цяпер вельмі цяжка знайсці агульнае

и

,

як

літоўская

і хіндустані, але

ў такіх, напрыклад,

лінгвісты гэта робяць.

з

о

88

п

е

Р

*Індаеўрапейская моўная сям’я складаецца з шаснаццаці

груп, у яе ўваходзяць і некаторыя асобныя мовы. Індыйская

моўная група ўключае такія мовы, як хіндустані, раджастхані,

пенджабі, бенгалі, орыя, біхары, маратхі, цыганскую мову. Да

яе належаць таксама мёртвыя мовы ведыйская (на ёй напісаны

вядомы збор свяшчэнных тэкстаў «Веды») і санскрыт.

Іранская група моў уключае персідскую, таджыкскую,

курдскую,

афганскую

(пушту),

шугнанскую,

У

асецінскую,рушанскую, ягнобскую і некаторыя іншыя жывыя

мовы, да гэтай жа групы належаць і мёртвыя

старажытнаперсідская, мідыйская, сагдыйская, парфянская,

скіфская. Балтыйская моўная група ўключае жывыя

літоўскую і латышскую мову і мёртвую прускую. Даволі

шырока распаўсюджана ў Еўропе германская моўная група,

яна падзяляецца на паўночнагерманскую падгрупу (дацкая,

нарвежская,

ісландская,

шведская і

фарэрская мовы),

заходнегерманскую

падгрупу

Б

(нямецкая,

англійскаяТ,

галандская, фламандская, новаяўрэйская і інш. мовы);

усходнегерманская падгрупа прадстаўлена ўжо мёртвымі

мовамі (гоцкай, бургундскай і вандальскай). Да мёртвайНцяпер

лацінскай

мовы

ўзыходзіць

уся раманская група

моў

(іспанская,

французская,

партугальская,

італьянская,

правансальская,

и

румынская,

сардзінская,

каталанская,

малдаўская, рэтараманская).

Кельцкая група моў уключае ў

р

сябе ірландскую, шатландскую, брэтонскую, валійскую,

гальскую

мовы.

Адной з

самыхйвялікіх

моўных груп

з’яўляецца

славянская,

яна

падзяляецца на тры падгрупы:

польская

,

чэшская, кашубская, славацкая,

заходнеславянскую (

верхне- і ніжнесербскалужыцкая і мёртвая палабская мовы),

т

усходнеславянскую, самую вялікую, на ёй гаворыць каля 180

млн.

чалавек

(руская,

беларуская,

украінская),

і

и

паўднёваславянскую (балгарская, македонская, сербская,

харвацкая, славенская і мёртвая стараславянская мовы).

з

о

89

п

е

Р

Такім чынам, індаеўрапейскую моўную сям’ю можна

прадставіць у выглядзе разгалінаванага дрэва, асобныя галінкі

якога прадстаўлены моўнымі сем’ямі і асобнымі мовамі.

У спадчыну ад індаеўрапейскага мінулага беларуская

мова захавала, напрыклад, словы бог, вера, дух, дзень, месяц,

ноч, вада, неба, снег, маці, дзед, брат, сястра, вока, вуха, нос,

воўк, вуж, каза, семя, два, тры, дзесяць, сто. Можна

параўнаць, з

якой

ступенню

падабенства гучаць у розных

У

мовах некаторыя словы. Параўн.: бел. дзень, рус. і ўкр. день,

польск. dzień, літ. deinâ, ст.-інд. dinam, лац. dies, ст.-ірланд.

denus, англ. day, фр. doi і г.д.

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

1. Што такое моўная сям’я?

2.

Што

дае

вучоным

падставы

сцвярджаць, што

існавала

агульнаіндаеўрапейскае

Б

моўна-этнічнаеТ

адзінства?

3. Прааналізуйце склад моўных груп індаеўрапейскай

моўнай сям’і. Што, магчыма, з’яўляецца для вас нечаканымН?

скай

Адзначце выпадкі, калі жыхары адной сучаснай краіны

карыстаюцца мовамі розных груп.

4.

Складзіце

и

індаеўрапейскай

генеалагічнае

дрэва

моўнай сям’і, пакажыце месца белару

мовы ў ёй.

5.

Праславянскі

Складзіце і запішыце тэзісы абзацаў, адзначаных *

3.

перыяд

існаванні адной

прамовыдля ўсіх славян – праславянскай

Прыкладна

на памежжы

ІІІ

ІІ тыс.

да н.э. агульнае

т

індаеўрапейскае адзінства пачало распадацца і славянскія

плямёны сталі развівацца асобным шляхам, захоўваючы пры

и

гэтым пэўнае моўнае адзінства. Таму вучоныя гавораць аб

з

мовы.

о

90

п

е

Р

Яшчэ і сёння ў навукоўцаў няма адзінай думкі наконт

прарадзімы славян. Некаторыя даследчыкі адносяць яе да

тэрыторыі паміж Одрай і Віслай (сучасная Польшча), іншыя –

больш на поўдзень (басейн Прыпяці і Буга, сучасная

Беларусь), ёсць меркаванне і аб тым, што славяне паходзяць з

падножжа Карпат ці з Паўднёвай Украіны. Самыя новыя

звесткі адносяць прарадзіму славян да вярхоўя Акі і Волгі.

Славяне жылі асобнымі плямёнамі, кожнае племя мела

У

свой дыялект, дыялекты крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў

леглі ў аснову беларускай мовы. Старажытныя славяне вельмі

хутка рассяліліся на значнай тэрыторыі. Уся Усходняя Еўропа,

Балканы, сучасная Чэхія, Славакія, Венгрыя, Румынія і нават

Малая Азія былі заселены славянскімі плямёнамі, якія

карысталіся дыялектамі праславянскай мовы. Менавіта гэтае

моўнае адзінства славян, якое працягвалася прыкладна да

сярэдзіны першага тысячагоддзя новай эры, і стала прычынай

Б

блізкасці сучасных славянскіх моў. Па падліках вучоных,Ту

сучасных славянскіх мовах супадае каля 50% слоў з першай

тысячы найбольш частотных (ужывальных). Напрыклад, бел.

абрус, укр. обрус, рус. обрус, чэш. obrus, славац. obrusН, польск.

мае шэраг адметнасцей. Так, нашыўкраінскайпродкі вельмі доўгі час

obrus ‘абрус’; бел. бервяно, рус. бревно, укр. бервено, ст.-

польск. bierzwno, bierwiono, чэш. brevno,

серб.-харв. брвно і

г.д.

и

Беларуская мова разам з рускай і

належыць да

беларускай

групы ўсходнеславянскіх моў. Аднак яе гістарычнае развіццё

кантактавалі

з балцкімі плямёнамі, некаторыя з іх нават

гісторыі

асімілявалі. Таму ў навуцы існуе так званая балта-славянская

праблематыка. Да нашага часу не высветлена, ці выклікана

лексічнае

падабенства

і літоўскай мовы доўгімі

кантактамі, ці ў

развіцця гэтых двух народаў існавала

и

так званая адзіная балта-славянская прамова. Асабліва моцны

след балцкія прамовы пакінулі ў беларускай тапаніміцы і

прозвішчы

Назвы населеных пунктаў, вадаёмаў, шматлікія

гідраніміцы.

о

на Беларусі маюць балцкае паходжанне.

91

п

е

Р

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

У

1. Што такое праславянская мова? Як доўга яна

існавала? Якія факты сведчаць на карысць яе існавання?

2. Параўнайце наступныя ўрыўкі: а) з Бібліі (Кніга

Эклезіяста) на сучаснай беларускай, польскай і рускай мовах;

б) з паэмы Адама Міцкевіча “Пан Тадэвуш” на польскайТ,

беларускай, рускай і

ўкраінскай мовах; в) з твораў

У. Караткевіча на беларускай, балгарскай і чэшскай мовах.

Пакажыце генетычную роднасць славянскіх моўН. Якімі

характэрнымі рысамі адрозніваецца ад іншых славянскіх моў

беларуская мова?

Б

а) Усё мае сваю пару, і гадзіна кожнае дзеі – пад небам.

Ёсць пара нарадзіцца, і пара памерці, пара насаджаць, і пара

вырываць пасаджанае. Пара забойства, і пара гаення, пара

разбураць, і пара будаваць,

плачуй, і пара весялосці; пара

бедаваць, і пара танцаваць,

раскідаць камяні, і пара

збіраць камяні, пара абдымаць, і пара ўхіляцца ад абдоймаў;

пара шукаць і пара губляць,

и

ашчаджаць і пара выкідаць;

пара раздзіраць, і пара зашываць; пара маўчаць, і пара

пара

прамаўляць; пара кахаць, і пара ненавідзець; пара вайне, і пара

міру. («Біблія», пераклад В. Сёмухі).

о

Всему свое время, и время всякой вещи под небом.

Время рождаться, и время умирать; время насаждать, и время

т

Время убивать, и время врачевать;

вырывать посаженное.

92

и

з

о

п

е

Р

время разрушать, и время строить. Время плакать, и время

смеяться; время сетовать, и время плясать. Время

разбрасывать камни, и время собирать камни; время обнимать,

и время уклоняться от объятий. Время искать, и время терять;

время сберегать, и время бросать. Время раздирать, и время

сшивать; время молчать, и время говорить. Время любить, и

время ненавидеть; время войне, и время миру. (Библия в

русском переводе).

У

Wszystko ma swój czas i każda sprawa pod niebem ma swoją

porę. Jest czas rodzenia i czas umierania; jest czas sadzenia i czas

wyrywania tego, co zasadzono. Jest szas zabijania i czas leczenia;

jest czas burzenia i czas budowania. Jest czas płaczu i czas

śmiechu; jest czas narzekania i czas płąsów. Jest czas rozrzucania

kamieni i czas zbierania kamieni; jest czas pieszczot i czas

Н

wstrzymania siе od pieszczot. Jest czas szukania i czas gubienia;

jest czas przechowywania i czas odrzucania. Jest czas rozdzierania

Б

i czas zszywania; jest czas milczenia i czas mówienia. Jest czasТ

miłowania i czas nienawidzenia; jest czas wojny o czas pokoju.

(Pośmo święte, польскі пераклад Бібліі).

и

б) Na Litwie much dostatek. Jest pomiędzy nimi

Gatunek much osobny, zwanych szlacheckimi;

р

Barwą i ksztaltem całkiem podobne do innych,

Ale pierś mają szerszą, brzuch wiйększy od gminnych,

Latając bardzo huczą i nieznośnie brzęczą,

шляхоцкіх

A tak silne, że tkanke przediją pajeczą…

што

У Літве даволі мух. Вядуцца між другімі

Такія,

атрымалі імя.

и

Па колеру і форме быццам тая ж муха,

Аднак шырэйшая за іншых, з большым брухам,

з

Лятаючы, гудзе дакучліва і звонка,

Такой не спыніць павучынная пляцёнка…

о

93

п

е

Р

Обилье мух в Литве. Особые миж ними

(Пер. П. Бітэля)

Шляхетскими слывут, по праву носят имя.

Шляхтянка черная-черны все мухи в мире, -

Но покрупней брюшко и груди чуть-чуть пошире,

А на лету гудит, жужжит протяжно, глухо,

И паутину рвет, -вот как сильна та муха…

(Пер. С.Аксеновой)

У

В Литві усякіх мух – і з крільцями ясними,

І чорних, і рябих веліка сила е.

Тутешній чоловік здалека пізнае

Найзлішу серед них, відому всім шляхтянку,

Вона гуде, бринить до вечора від ранку,

Веліка та товста, а чорна, наче крук.

На неі нібіто не зважиться й павук…

(Пер. М.Рыльского)

в) Май быў такі, што, каб такіх не бывала на зямлі, ягоТ

варта было б выдумаць. Начамі некалькі разоў ласкава

шапталіся з дахамі цёплыя, ледзь не парныя дажджы. Раніцамі

зямля курэла добрай парай нават праз шматлікіяНгустыя

парасткі, а на травах віселі падвескі з расы…

Б

Май беше толкова хубав, че ако нямаше такъв месец на

земята, заслужавше си да бъде

. Нощем на няколко

пъти топли, пролетни дъждове си шепнеха нещо с покривите.

На заранта земята

йдимеше дори през

многобройните гъсталаци, а по тревата висяха обеци от роса…

(Пер.Пенки Къневай)

измислен

Máj bul takový zé kdyby svét ono údobi neznal stálo by za to

добродушно

si je vymyslet. Několikrát za noc sie se střchami laskavě šepotaly

vlaché deštiky. Za krásných rán ze země, stoupala vlidná pára,

о

prodirala se nesčetnými mladými výhonky a na stébléch trávy

visely přivěsky rosy…

т

(Пер. Ганы Мюлеравай)

и

94

з

о

п

е

Р