4. Прааналізуйце сутнасць гіпотэз, маючы на ўвазе

наступныя пытанні: 1) Ці тлумачыць дадзеная гіпотэза

паходжанне мовы (а не слоў, напрыклад)?

2) Наколькі несупярэчлівым з’яўляецца гэтае

тлумачэнне?

5. Якая з гіпотэз здаецца вам найбольш

пераканаўчай? Чаму?

6. Раскажыце пра гіпотэзы паходжання мовы.

У

Выкарыстайце наступныя выразы:

На думку аўтараў…, як лічыць…, на яго погляд, сутнасць

у тым, што…, паводле … гіпотэзы, у адпаведнасці з …

гіпотэзай, згодна … гіпотэзе.. .

3. Асноўныя функцыі мовы

Мова – слова мнагазначнае, яно абазначае важнейшыТ

сродак чалавечай камунікацыі (чалавечых зносін) увогуле і

пэўнай нацыянальнасці, мову асобнага, звычайна творчага,

чалавека. Мова – гэта не толькі сістэма гукавых і пісьмовыхН

сродкаў перадачы інфармацыі. Словам «мова» можа

абазначацца ўвогуле сістэма выразных сродкаў: мова музыкі,

мова тэатра і г.д.

Б

Мова ў жыцці чалавека і грамадства выконвае самыя

розныя функцыі. Асноўныя функцыі любой мовы –

камунікатыўная (ад лац. communicatioй‘сувязь, зносіны’), г.зн.

мова з’яўляецца асноўным

зносін паміж людзьмі, і

кагнітыўная,

або пазнавальная (ад лац. cognitio ‘пазнанне’).

и

Пры дапамозе гэтых дзвюх функцый асоба атрымлівае

інфармацыю ад іншых людзей ці грамадскай суполкі, людзі

разумеюць адзін

сродкам

, перадаюць патрэбную інфармацыю

іншым асобам. Але з дапамогай мовы людзі не толькі могуць

паведамляць

аднаго

адзін аднаму патрэбную інфармацыю, але і

веды, фіксаваць, класіфікаваць, абагульняць

т

пэўныя інтэлектуальныя дасягненні чалавецтва.

14

и

назапашваць

о

п

е

Р

З пазнавальнай цесна звязана намінатыўная функцыя

мовы (ад лац. nominatio ‘называнне, найменне’), якая

ажыццяўляе сувязь чалавека з навакольным светам. Пры

дапамозе намінатыўнай функцыі чалавек называе прадметы,

з’явы рэчаіснасці, дзеянні, прыкметы і г.д. Часам вельмі лёгка

растлумачыць, чаму той ці іншы прадмет назвалі пэўным

словам. Напрыклад, слова панядзелак утворана ад дзвюх

частак – па, пасля і нядзеля,

г.зн. ‘які ідзе пасля нядзелі’; ці

У

слова мядзведзь узыходзіць да словазлучэння ведаць (або есці)

мёд. Аднак большасць слоў беларускай мовы мае цьмяную

этымалогію (этымалогія – навука, якая вывучае паходжанне

слоў), зараз вельмі цяжка, а часам і ўвогуле немагчыма

растлумачыць іх паходжанне.

Сярод іншых функцый моў можна адзначыць,

напрыклад, рэгулятыўную,

ці фатычную (ад лац. fatum

‘выраз’), пры

дапамозе

якой людзі наладжваюць кантакты

Б

паміж сабой, уступаюць у дыялогі і замыкаюць іх, рэгулююцьТ

адносіны паміж сабой.

Пры дапамозе слоў і іншых лінгвістычных сродкаў

чалавек не толькі можа перадаваць інфармацыюН, але і

творчасці, то мова валодае яшчэ і

эстэтычнайфункцыяй. Пры

выражаць разнастайныя пачуцці,

праз іх выражаць сябе як

асобу.

Такая функцыя мовы называется эмацыянальнай (ад

и

лац. emotio ‘пачуццё’). Гэтая функцыя праяўляецца ў

інтанацыях, ацэнках, выклічніках.

р

Паколькі словы з’яўляюцца сродкамі мастацкай

дапамозе слова можна ўздзейнічаць на пачуцці і думкі

яго

чалавека, рэгуляваць

дзейнасць, выклікаць у яго шмат

эмоцый, як станоўчых, так і адмоўных. Прычым гэта

рытму

дасягаецца не толькі змястоўным афармленнем тэксту, але і

самой

вонкавай формай слоў: падборам гукаў, гукавых

и

, мілагучнасці, вобразнасці маўлення.

спалучэнняў,

Адной з важных функцый мовы з’яўляецца этнічная (ад

з

лац. etnos ‘народнасць’), калі мова выступае як сімвал нацыі.

Гэтая функцыя набывае для беларускай мовы асаблівае

о

15

п

е

Р

значэнне, паколькі Беларусь як самастойная дзяржава можа

выйсці на міжнародны ўзровень толькі пры ўмове валодання

адметнымі нацыянальнымі традыцыямі, нацыянальнай

спадчынай, культурай і мовай. Такім чынам, мова захоўвае

спадчыну нацыі, перадае яе ад продкаў да нашчадкаў, і працэс

гэты не павінен быць спынены.

Як правіла, у працэсе маўлення названыя функцыі мовы

перакрыжоўваюцца, спалучаюцца паміж сабой.

У

ГЭТА ЦІКАВА

Колькасць галосных і зычных гукаў у мовах бывае

рознай. У сучасных беларускай і рускай мовах галосных гукаў

6, а ў старажытнарускай іх было 11, у малдаўскай мове 7

галосных, у польскай - 9. Зычных гукаў звычайна ў 3-4 разы

больш.

Аднак ёсць мовы, у якіх суадносіны галосных і зычных

Б

гукаў іншыя: у каўказскіх мовах, напрыклад, большаяТ

колькасць зычных гукаў і мінімальная – галосных. У адной з

каўказскіх моў 70 зычных і толькі два галосныя гукі. А ў

гавайскай мове прыкладна аднолькавая колькасць галосныхНі

й

зычных гукаў (7 зычных і 5 галосных). Таму ў гэтай мове

магчымыя словы, якія складаюцца толькі з галосных гукаў:

оіаіо –“праўда”. (Л. Іванова)

и

р

пісьмовы

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

суполка, Наступныяабагульняць дасягненні, з’явы рэчаіснасці, станоўчыя

1.

словы і словазлучэнні перакладзіце на

рускую мову.

и

сродак, чалавечыя зносіны, пэўная

Выразны

нацыя, асобны чалавек, асаблівае значэнне, грамадская

з

і адмоўныя эмоцыі, вонкавая форма, адметная спадчына,

о

16

п

е

Р

назапашваць,

рэгуляваць,

фіксаваць,

класіфікаваць,

наладжваць, ажыццяўляць, перакрыжоўваць, спалучаць.

2. Выпішыце з тэксту назвы функцый мовы і

азначэнні іх сутнасці.

3. Растлумачце, чаму камунікатыўная і пазнавальная

функцыі з’яўляюцца самымі галоўнымі.

4. Сярод наступных слоў выберыце тыя, што маюць

празрыстую матывацыю.

У

Серада, ноч, жнівень, дэталь, сакавік, вада, лістапад,

вясёлка, стан, неруш, парэчкі, зямля, чарніла, гаўкаць, яканне,

розум, рух.

5. Прывядзіце прыклады з вашага жыцця, калі

словы, мова, мастацкі твор, пачутыя ці прачытаныя,

напоўнілі вас радасцю ці смуткам, вызвалі асалоду, смех

або слёзы, перажыванні, паўздзейнічалі на думкі і пачуцці.

6. Прачытайце

наступныя

выказванні знакамітых

Б

беларускіх літаратараў пра мову. Абапіраючыся на іхТ,

адзначце

асноўныя

функцыі

роднай мовы, якія яна

выконвае

ў

грамадстве.

Якая

з іх,

на

вашу думку,

з’яўляецца вельмі важнай для беларусаў?

Н

1. Понеже от прирожения звери, ходящие в пустыни,

знають ямы

своя; птици, летающие по возъдуху, ведають

Скоринин

в реках, чують виры

гнезда своя; рибы, плавающие по морю

своя, пчелы и тым подобная боронять ульев своих, – також и

люди, и где зродилися

смерти

ускормлены суть по бозе, к тому

месту великую ласку имають...

й

Прото ж я,

Францишек,

сын с Полоцка, в

лекарских

науках

доктор

, знаюче сее, иже ест найвышшая

мудрость,

розмышление

,

и познание самого себе, и

такіх

въспоминание наприидущие речи, казал есми тиснути книгу

святого Иова рускым языком богу ко чти и людем посполитым

и

к научению (Ф.Скарына).

2. Шмат было

народаў, што страцілі найперш мову

займе

той

чалавек перад

скананнем,

катораму мову

сваю, так

як

, потым і зусім замёрлі. Не пакідайце ж мовы сваёй, каб

о

17

п

е

Р

не ўмёрлі… Пазнаюць людзей ці па гаворцы, ці па адзежы, хто

якую нясе; ото ж гаворка, язык і ёсць адзежа душы

(Ф.Багушэвіч).

3. Без мовы не можа быць народа. Калі памірае мова,

памірае народ, сыходзіць з гістарычнай сцэны. Добра ведаючы

гэта, ад бязроднага нігілізму перасцерагаў Францішак

Багушэвіч. «Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не

ўмёрлі!» – пісаў ён у прадмове да сваёй кнігі.

У

Яшчэ больш энергічна такую самую думку выказваў

ірландскі вучоны Дэві. «Кожны народ павінен зберагаць сваю

мову больш, чым граніцы, бо мова – галоўная яго абарона,

куды больш моцная, чымся ўсе яго цытадэлі», – сказаў ён

(Я.Скрыган).

Т

4. Кажуць, мова мая аджывае

Век свой ціхі: ёй знікнуць пара.

Для мяне ж яна вечна жывая,

Б

Як раса, як сляза, як зара.

Гэта ластавак шчабятанне,

Н

Звон світальны палескіх крыніц,

Сінь чабору, і барвы зарніц,

І буслінае клекатанне.

Калі ж хто загадае: «Не трэба!» --

и

Адрачэцца ад мовы народ, --

Папрашу я і сонца, і неба:

жураўлі

Мне не трэба ні славы, ні хлеба,

Асудзіце на безліч нягод.

й

Толькі месяцаў назвы пакіньце,

Назвы родныя роднай зямлі,

Пра якія з маленства ў блакіце

т

...

Бор шуміць і пяюць

Ці плачу я, ці пяю,

и

Ці размаўляю з матуляю –

Песню сваю,мовусваю

з

Я да грудзей прытульваю

(П.Панчанка, «Родная мова»)

о

18

п

е

Р

5. Мова Скарыны і Буднага, мова Багдановіча і Купалы,

Багушэвіча і Коласа, мова соцень геніяў, што яшчэ прыйдуць.

Мова інтэлігентаў беларускіх, імя якіх – легіён. Мова

настаўнікаў і паэтаў, вучоных і кампазітараў, але перш за ўсё

мова дзесяці мільёнаў людзей па ўсім свеце – ад Уругвая да

Далёкага Усходу і, галоўнае, на нашай беларускай зямлі.

Мова першай матчынай калыханкі і апошняга «бывай»,

У

мова старадаўніх архіваў і новых школ на Палессі, мова

пажаўцелых статутаў і мова кахання. Мова плытагонаў, сялян,

акадэмікаў і шахцёраў на саляных капальнях. Мова, якая можа

ўсё, можа сказаць словы невыказнай пяшчоты і можа ўдарыць

так, што не ўстанеш. Гнуткі, пявучы, адвечна новы інструмент,

без якога нельга ўявіць сабе сваё жыццё, як без хлеба, без

якога радасць не ў радасць, каханне не ў каханне, бяседа не ў

бяседу, сяброўства не ў сяброўства і нянавісць не ў нянавісць.

(У.Караткевіч).

Б

Т

7. Перакладзіце наступны тэкст на беларускую мову.

По отношению каждого человека к своему языкуНможно

совершенно точно судить не только

его культурном уровне,

но и о его гражданской ценности.

и

Истинная любовь к своей стране немыслима без любви к

своему языку. Человек, равнодушный к родному языку, –

сапраўдны

сути потому, что его

дикарь. Он вредоносен по самой

безразличие к языку объясняется своейполнейшим безразличием к

прошлому,

настоящему и будущему своего народа

(К. Паустовский).

шкодны

Словы

для даведак:

, стаўленне, меркаваць,

Падрыхтуйце

, каштоўнасць.

абыякавасць, дзікун,

8.

выказванне пра функцыі мовы па

и

наступнай мадэлі:

У тэксце разглядаюцца наступныя функцыі мовы:…

з

Сярод пералічаных найбольш важнай, на мой погляд,

з’яўляецца …

о

19

п

е

Р

У кожнай мове адбіваецца жыццёвы і духоўны вопыт

У

народа – стваральніка і карыстальніка мовы. Некаторыя

вучоныя нават лічаць,

што кожны народ бачыць свет праз

прызму сваёй роднай мовы, бо, з’яўляючыся своеасаблівым

кодам культуры, мова ў пэўнай ступені вызначае светапогляд і

менталітэт народа, г.зн. яго псіхічную і нацыянальна-

культурную адметнасць. Вядомы нямецкі вучоны В. Гумбальт

сцвярджаў, што “ў кожнай мове закладзена самабытнае

светаўспрыманне. Як асобны гук стаіць паміж прадметам і

Б

чалавекам, так і ўся мова ў цэлым выступае паміж чалавекамТі

прыродай”. Сапраўды, умовы жыцця народа (ландшафт,

клімат, раслінны і жывёльны свет), прадвызначаючы характар

заняткаў народа, адбіваюцца на яго светаўспрыманніНі

адлюстроўваюцца ў мове (у гукавым ладзе, лексіцы,

фразеалогіі).

и

Прадметы і з’явы, якія адыгрываюць важную ролю ў

жыцці пэўнага народа, маюць больш разнастайных назваў,

чым аб’екты, якія не су

стракаюцца

або рэдка сустракаюцца ў

жыцці.

й

Прыкметнай адзнакай ландшафту Беларусі з’яўляецца

мова

балота, і беларуская

мае больш за 20 яго назваў: дрыгва,

дрыгвянік (‘топкае балота, багністае месца’); багна (‘нізкае

тхлань

топкае месца, грузнае балота, дрыгва’); багнішча (‘вялікая

багна’); алёс (‘забалочанае месца’); твань (‘дрыгва, балоцістае

и

(‘балоцістае месца’; ‘гніль’; ‘цвіль’;

месца; ‘гразь’;);

‘сырасць’); імшара, імшарына, бездань (‘бяздонная прорва’) і

з

г.д.

о

20

п

е

Р

Затое ў нашай мове зафіксавана толькі адна назва такой

жывёліны, як вярблюд, у той час як у арабскай мове

даследчыкамі адзначаецца каля 5000 (!) розных яго назваў.

Некалькі дзясяткаў назваў ільду (для характарыстыкі яго

стану, асаблівасцей утварэння, прызначэння і да т.п.) захоўвае

эскімоская мова, а ў мове спрадвечных мараходаў і рыбакоў

ірландцаў – дзясяткі найменняў ветру.

Самымі

старажытнымі

помнікамі, якія даюць

У

магчымасць пранікаць у глыбіню гісторыі, культуры, мовы

народа, з’яўляюцца тапонімы. На карце Радзімы няма,

напэўна, ніводнай выпадковай народнай назвы: яна заўсёды

вынікае з асаблівасцей прыроднага асяроддзя, умоў вытворчай

дзейнасці, звязана з гістарычным мінулым чалавека. Так,

раней заліўныя лугі, нізкія часткі поймы называлі балонню,

адсюль і назва вёсак Блонь Барысаўскага і Пухавіцкага раёнаў.

Зразумела, што ў вёсцы Каўшары жылі майстры па вырабу

Б

каўшоў; Койданава – ад імя хана Койдана, а назвы ГудыТ,

Гудзевічы, Гудзішкі нам “падарылі” суседзі-літоўцы, бо

менавіта gutas яны калісьці называлі беларусаў…

Надзвычай ярка нацыянальная адметнасць праяўляеццаНў

фразеалогіі. Сквапны рускі за копейку удавится, а беларус за

рубель

жабу

ў Вільню пагоніць;

у беларусаў многа – гэта

и

сабакі не ліжуць; у рускіх – куры не клюют; пра абсалютна

аднолькавых, калі адзін не лепшы за другога, у нас скажуць

пра

абое рабое, у рускіх – два сапога пара; у інданезійцаў з

недарэк

смяюцца кракадзілы,

йу беларусаў – куры.

Старажытныя рымляне

непатрэбную працу казалі in silvam

ligna ferre (насіць

дровы

ў лес). У беларусаў на гэты выпадак

ёсць прыказка: “У крыніцу ваду не носяць”, у рускіх “Ехать в

т

Тулу со своим самоваром”, у французаў – “Poter de l’eau a la

mer” (Насіць ваду ў мора); у англічан – “To carry coals to

и

Newcastle” (Цягаць вугаль у Ньюкасл), а ў немцаў – “Man

braucht nicht Eulen nach Athem zu tragen” (Не трэба насіць соў у

з

Афіны).

о

21

п

е

Р

нацыянальна-культурным кампанентам значэння моўных

адзінак),

набылі

дадатковае культуралагічнае значэнне,

У

выступаюць сімвалам краіны. Вельмі часта гэта назвы

расліннага і жывёльнага свету. Такімі словамі-сімваламі для

беларусаў, напрыклад, з’яўляюцца бусел і зубр, васілёк і

шыпшына, вярба і рабіна. Сакура асацыіруецца з Японіяй,

бяроза – з Расіяй, а лаўр – сімвал Іспаніі.

Формы маўленчага этыкету таксама залежаць ад

нацыянальна-культурных традыцый грамадства. Беларускі

нацыянальны характар уключае такія якасці, як гасціннасць,

Б

добразычлівасць, душэўная шчодрасць, таму ў нашай мовеТ

вялікая колькасць выслоўяў для выражэння пажаданняў,

зычанняў: Спажывайце на здароўе! Вялікі расці! Добра

гадуйся! Будзь багаты, як зямля! Каб быў здаровыН, як дуб

скарбовы! Каб на тым і стала! На доўгі век, на добрае

здароўе! Каб пілося, елася і яшчэ хацелася! Вам шчасце-долю і

и

хлеба ўволю! Каб ты здаровы знасіў і на другое зарабіў!

Гладкай дарогі! Будзь здаровы на ўвесь год, як калядны лёд!

страшным

Каб у дамочку, у садочку, у хлявочку, у полечку ўсё радзіла і

пладзіла! Бадай цябе ліха мінула!

йКаб вам смачна спалася,

спрытна ўставалася, лёгка хадзілася! Каб нашыя дзяды не

ведалі бяды, каб нашыя ўнукі не ведалі мукі! і інш.

А для індзейца Бразіліі агульныя “Бывайце!”,

прысутных

парушэннем этыкету: пры

“Прывітанне!” будуць

развітанні

ён павінен абавязкова падысці да гаспадара і

и

гасцей, паведаміць пра адыход і пачуць:

кожнага з

“Ідзі”. Вярнуўшысязноў, ён

падыходзіць да кожнага і ў адказ

з

на: “Вярнуўся?” – кажа: “Так”.

о

22

п

е

Р

ГЭТА ЦІКАВА

Які тэмп маўлення ў розных

народаў? Доўгія

даследаванні лінгвістаў і псіхолагаў ЗША і Заходняй Еўропы

У

далі такую карціну тэмпу спакойнага маўлення.

Вельмі хуткі тэмп маўлення ў немцаў – у сярэднім 20 –

30 слоў у хвіліну, у жанчын нават 35 – 40. Англамоўныя

народы вымаўляюць 15 – 30 слоў у хвіліну. Надзвычай хутка

гавораць прадстаўнікі паўднёвых народаў: італьянцы – 35 – 40

(італьянкі – 40 – 50), мужчыны Бразіліі – 35 – 40, жанчыны

50 – 58 слоў у хвіліну. Павольна і плаўна цячэ маўленне ў

арабаў – 18 – 20 слоў у

хвіліну, у эскімосаў Грэнландыі і

Б

Т

Аляскі – 12 – 20, у фінаў – 10 – 12 слоў у хвіліну.

(З газет)

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

Н

1.

Пракаменціруйце

й

ўзнікнення

прычыны

наступных беларускіх тапонімаў:

Белае Балота, Балотнікі, Балотавічы, Балотчыцы, Балоча;

Азярэцк, Азярышча, Азярок, Азершчына, Чырвонае Возера;

Старая

Рэчыца, Рэчкі, Рачэнь; Белы Бор, Зялёны Бор, Боркі,

Бараўляны, Баравое, Падбор’е; Лесань, Лясец, Лясок, Лясная,

Лясное, Леснікова; Ліпень, Ліпна, Ліпніца, Ліпнягі, Ліпаўка;

о

Дубечна, Дубна, Дубкі, Дубянеци, Дуброўка, Мокрая Дуброва;

Буда, Пясочная Буда,

Гута, Гутка,

Рудня, Рудзенск,

Рудаўляны, Агароднікі, Бондары, Ганчары, Дзегцяроўка,

Дайліды, Жалезнікі, Кавалі, Міснікі, Пекары, Чырвоны

и

Пільшчык; Біскупцы, Ваяводкі, Дзесятнікі, Казакоўшчына,

Княжыца, Уладычына, Халопенічы, Слабада, Слабодкі;

з

Грамніцы, Знахарыт, Пагост, Курган, Дзякі, Ігумен, Папоўка,

Манастырок, Царкоўе, Крыжоўка, Іконкі, Святазер’е,

о

23

п

е

Р

Ксянзоўшчына; Ліцвінка, Літоўка, Літоўшчына, Дайнава,

Жамойцішкі, Латыголава, Кашубінцы, Ляхавічы, Ляхаўшчына,

Мазуршчына, Маскалёўка, Русакі, Русінавічы, Татарынавічы,

Татар’я, Арда, Турэц, Баева, Цыганоўка, Чэхаўцы, Славенец,

Славацічы, Ятвязь, Швабаўка, Крывічы.

2. У першай палове 30-х гадоў ХХ ст. з геаграфічнай

карты Беларусі зніклі 5 назваў населеных пунктаў, у 1938 -

1939 – 67, а ў 1964 “па просьбе працоўных” змянілі назвы

У

больш за 300(!) населеных пунктаў. На змену такім тапонімам,

як Гаруны, Дзягцянка, Курсашчына, Старына, Ігумен,

Ракаедаўшчына, Мужычок і мн. інш., прыйшлі назвы іншага

характару: Краснапольцы, Ураджайная, Савецкая, Перадавая,

Дружба, Майская, Камунарка, Прагрэс, Першае Мая і да т.п.

У беларускай тапаніміцы з’явілася шмат слоў з рускай

лексікі, што часта параджае дваістасць у разуменні, цяжкасці ў

перадачы на пісьме таго ці іншага наймення.

Б

Прывядзіце беларускае напісанне і ацаніцеТ

наступныя назвы ў якасці беларускіх тапонімаў:

Октябрьск, Зерновая, Ключегорская, Восход, Знаменская,

Роща, Ковровая, Сиреневка, Красноармейская, ЧеремушкиН,

Отрадное, Родники, Звездная.

3. Падрыхтуйце рэфераты (выступленні) на

наступныя тэмы:

и

1) Пра назвы беларускіх гарадоў. 2) Пра што расказваюць

р

гідронімы. 3) Гісторыя і сучаснасць краю ў тапонімах.

4. Растлумачце, чаму значэнней“пабіць” па-руску

перадаецца

фразеалагізмам дать березовой каши, а па-

валавокая

беларуску – даць лазы.

5. Растлумачце, чаму ў Індыі жанчына ўспрымае як

камплімент

эпітэт

, слова гаджагаміні (якая ідзе

паходкаю

слана)? Параўнанне з якімі прадстаўнікамі

и

жывёльнага свету будуць лічыць кампліментам беларускія

жанчыны (мужчыны)? Чаму?

з

6. Перакладзіце тэкст на беларускую мову.

Сфармулюйце і запішыце яго галоўную думку.

о

24

п

е

Р