Беларуская мова (прафесійная лексіка)

У

Вучэбна-метадычны дапаможнік для студэнтаў БНТУ

Т

Частка I

Беларуская мова: агульныя звесткі, паходжанне і развіццё,

функцыянальныя стылі.

Н

У чатырох частках

Б

Гіруцкай

Пад рэдакцыяй Л.А.

и

р

Электронны

т

вучэбны матэрыял

и

з

Мінск 2013

о

п

е

Р

УДК

808.26 (075.8)

ББК

81.4 Беия 7

Б 43

Аўтары:

Л.А. Гіруцкая, І.У. Будзько, Т.А. Кузняцова, А.А.

Мішанькіна, К.М. Міцкевіч, Н.Я. Пятрова, І.У. Савіцкая,

Н. В. Сазонава, А.П. Сахончык, А.С. Рускіх.

Рэцэнзенты:

У

кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры

беларускай і рускай моў БНТУ Л.Ф. Гербік,

кандыдат філалагічных навук В.І. Уласевіч

Дапаможнік ўключае агульналінгвістычныя звесткі,

якія неабходны для разумення сутнасці мовы, яе ролі ў

жыцці грамадства, асаблівасцей функцыянавання

беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму ў РБ; знаёміць з

Б

этапамі развіцця беларускай мовы, функцыянальныміТ

стылямі, адметнасцямі стылістыкі афіцыйна-справавых

дакументаў. Кожны з раздзелаў уключае тэарэтычны і

практычны матэрыял.

й

Н

Дапаможнік прызначаны для студэнтаў тэхнічных і

гуманітарных факультэтаў ВНУ; ён будзе карысны і ўсім

тым, хто цікавіцца праблемамі лінгвістыкі і беларускай

мовы.

Беларускі нацыянальны тэхнічны ўніверсітэт

о

пр-т Незалежнасці, 65, г. Мінски, Рэспубліка Беларусь

Тел.(017) 292-77-52 факс (017) 292-91-37

т

р

Рэгістрацыйны №

и

з

о

2

п

е

Р

Ад аўтараў

Змест:

5

I. УВОДЗІНЫ Ў

НАВУКУ АБ МОВЕ

6

1. Сутнасць мовы

6

2. Гіпотэзы паходжання мовы

10

3. Асноўныя функцыі мовы

14

У

4. Як у мове адлюстроўваюцца асаблівасці жыцця,

светаўспрымання, псіхалогіі народа

20

5. Як грамадства ўплывае на мову

25

Т

6. Праблема беларуска-рускай

інтэрферэнцыі

37

ІІ. З ГІСТОРЫІ ПІСЬМА

47

1. Перадгісторыя пісьма

47

2. Асноўныя этапы развіцця пісьма

52

2.1. Піктаграфічнае пісьмо

52

2.2. Ідэаграфічнае пісьмо

Б

56

2.3. Складовае (сілабічнае

) пісьмо

61

2.4. Літарна-гукавое (фанемаграфічнае) пісьмо

63

3. Беларускае пісьмо.З гісторыі беларускай графікі

Н

66

2. Месца беларускай мовы ў сусветнаймоўнайсям’і

88

Аксамітны правапіс

80

Гэта цікава

84

и

ІІІ. ПАХОДЖАННЕ І РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ86

1. Беларуская мова – нацыянальная адметнасць і духоўны

беларускай

86

скарб беларускага народа

3. Праславянскі перыяд

90

мовы

народнасці

95

4. Фарміраванне

5. Беларуская мова часоў Вялікага Княства

Літоўскага99

т

106

6. Новая беларуская літаратурная мова

ДАДАТАК 1

118

и

118

АЎРАМІЙ СМАЛЕНСКІ (ПРАЦАЛЮБІВЫ)

КЛІМЕНТ СМАЛЯЦІЧ

119

з

121

КІРЫЛА ТУРАЎСКІ

ЕФРАСІННЯ ПОЛАЦКАЯ

124

о

3

п

е

Р

СКАРЫНА (Скарыніч) ФРАНЦЫСК

128

СЫМОН БУДНЫ

131

ВАСІЛЬ ЦЯПІНСКІ

135

СТАТУТЫ ВЯЛІКАГА

КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА 137

ЛАЎРЭНЦІЙ ЗІЗАНІЙ

140

СМАТРЫЦКІ МЯЛЕЦІЙ

143

МЕТРЫКА ВЯЛІКАГА

КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА 146

СІМЯОН ПОЛАЦКІ

148

У

ФІЛАМАТЫ І ФІЛАРЭТЫ

151

ЧАЧОТ ЯН АНТОНІ ТАДЭВУШАВІЧ

153

НАСОВІЧ ІВАН ІВАНАВІЧ

155

Т

КАРСКІ ЯЎХІМ ФЁДАРАВІЧ

158

«НАША НІВА»

160

СЦЯПАН НЕКРАШЭВІЧ

164

ВАЦЛАЎ ЛАСТОЎСКІ

166

ЯЗЭП ЛЁСІК

169

БРАНІСЛАЎ ТАРАШКЕВІЧ

Б

171

ІV. Функцыянальныя стылі бел. літаратурнай мовы

175

1. Агульныя звесткі

175

2. Заданні

Н

179

й

205

V. Стылістыка афіцыйна–справавых дакументаў

1. Справавыя лісты: моўнае афармленне

209

и

217

2. Прыватныя дзелавыя паперы

р

о

т

и

з

о

4

п

е

Р

Ад аўтараў

Дадзены дапаможнік уяўляе сабой першую частку

дапаможніка па дысцыпліне “Беларуская мова. Прафесійная

лексіка” і складзены ў адпаведнасці з тыпавой праграмай

дысцыпліны, зацверджанай

Міністэрствам

адукацыі

РБ

У

19.03.2001г. Ён уключае наступныя раздзелы:

1. Уводзіны ў навуку аб мове.

2.

З гісторыі пісьма.

3. Паходжанне і развіццё беларускай мовы (раздзел

змяшчае таксама дадатак).

4.

Функцыянальныя

стылі сучаснай

беларускай

літаратурнай мовы.

5.

Стылістыка афіцыйна-справавых дакументаў.

Б

Кожны раздзел складаецца з шэрагу тэкстаў, якіяТ

суправаджаюцца пытаннямі і заданнямі, у тым ліку тэставымі і

кантрольнымі. Першы раздзел падрыхтаваны ст.выкл.

Л.А. Гіруцкай і дацэнтам кафедры Т.А. Кузняцовай, выклН.

Мішанькінай і ст. выкл. К.М. МіцкевічамСавіцкай.

А.С. Рускіх, другі – дацэнтам І.У.

, ст. выкл.

Н.Я. Пятровай, выкл. Н. В. Сазонавай, трэці – дацэнтам І.У.

и

зроблены ст. выкл.

Будзько, ст. выкл. Л.А. Гіруцкай, дадатак

Н.Я. Пятровай, чацвёрты раздзел падрыхтаваны ст. выкл. К.М.

р

Міцкевічам і А.П.Сахончык, пяты – ст. выкл. А.А.

Матэрыялы са знакам

можна

рэкамендаваць

для

о

самастойнай працы студэнтаў.

т

и

з

о

5

п

е

Р

I. УВОДЗІНЫ Ў НАВУКУ АБ МОВЕ

1.

Сутнасць мовы

На Зямлі жывуць тысячы відаў жывых істот, але сярод іх

толькі

чалавек

валодае членападзельнай

мовай,

якая

У

з’яўляецца, такім чынам, галоўнай дыферэнцыяльнай

прыкметай Homo loquens – чалавека, які гаворыць.

Сапраўды, без паняцця мовы немагчыма даць азначэнне

чалавеку. Старажытнагрэчаскі філосаф Платон у гутарцы з

Дыягенам неяк адзначыў чалавека як жывую істоту на дзвюх

нагах і без пер'яў. У адказ Дыяген прынес … абшчыпанага

пеўня і сказаў: «Вазьміце свайго чалавека!»

Напэўна,

нельга

выявіць

сутнасць

чалавека

сукупнасцю

дзвюх знешніх

прыкмет.

Б

Т

БЭ прыводзіць такое азначэнне: «Чалавек, вышэйшая

ступень эвалюцыі жывых арганізмаў на Зямлі, прадстаўнік

біялагічнага віду,

сацыяльная

істота і суб’ект гісторыіН. З

«Нацыя (лац. natio – народ, племя), устойліваяэтнасацыяльная

жывёльнага свету чалавека вылучаюць свядомасць, здольнасць

рабіць прылады працы і выкарыстоўваць іх для ўздзеяння на

и

навакольнае асяроддзе. Ад антрапоідаў чалавека адрозніваюць

прамахаджэнне, здольныя да маніпуляцыі рукі, высокаразвіты

культуру

мозг, членападзельная мова». А вось як БЭ вызначае нацыю:

супольнасць людзей, якія пражываюць на адной тэрыторыі,

о

звязаны агульным эканамічным і сацыяльна-палітычным

жыццём, маюць адзіную

, мову і самасвядомасць”. Як

культура

бачна, у абедзвюх фармулёўках мова займае сарцавіннае

палажэнне. «…Усе віды сувязяў паміж членамі нацыі,

и

людзей цалкам грунтуюцца на мове,

псіхічны склад і

апасродкавана ці прама праяўляюцца ў ёй»

1

з

Плотнікаў

1

Б.А. Агульнае мовазнаўства. – Мн.: Універсітэцкае, 1994, с. 30.

6

п

е

Р

Падлічана, што каля 80% усяго жыцця чалавека так ці

інакш звязана з мовай: 19 гадзін у суткі мы размаўляем,

слухаем, чытаем, пішам, думаем самі сабе, разважаем, бачым

сны, нешта мармочучы…

Мова – унікальнейшая з'ява. Яна адначасова з'ява

ідэальная і матэрыяльная, індывідуальная і сацыяльная, самая

старажытная і самая свежая; яна адначасова і адрознівае

чалавека ад усяго свету жывых істот, і аб'ядноўвае вялікі клас

У

жывых істот у адзін чалавечы род.

З дапамогай мовы чалавек мае доступ да ўсіх

назапашаных чалавецтвам ведаў, да ўсяго таго, што

ўспрымаюць, ведаюць усе іншыя людзі. Людзі задавальняюць

свае патрэбы, словамі прымушаючы іншых рабіць што-

небудзь за іх. Мы можам гаварыць адно, а думаць другое;

можам пахваліць і абразіць, “лячыць і калечыць” словам…

“Мова служыць адной з тых рэдкіх гаючых крыніц, з якой

Б

кожны можа браць столькі, колькі здужае, а крыніца ад гэтагаТ

не бяднее, не вычэрпваецца, а, наадварот, узбагачаецца,

робіцца больш дасканалай прапарцыянальна ўжыванню яе

змесціва” 2. Мова злучае не толькі прадстаўнікоўНаднаго

пакалення,

але і

розныя

гістарычныя

пакаленні

людзей

(дзякуючы пісьмовай форме).

и

У гісторыі навукі існавалі розныя погляды на мову. Адны

вучоныя разглядалі мову як з'яву біялагічную (такую ж, як

працу

і г.д.); другія – як

здольнасць есці, піць, хадзіць, колер

з'яву псіхічную. Сапраўды, пры спараджэннівачэймаўлення або пры

яго ўспрыманні актыўна

юць псіхафізіялагічныя органы

звяроў

чалавека (нервовая сістэма, мозг, лёгкія, язык, слыхавыя

органы і інш.). Але зафіксаваны выпадкі, калі нованароджаныя

траплялі

ў

нават

, і там, зразумела,

у іх не

асяроддзе

развівалася мова,

не

'яўлялася патрэба ў ёй. З гісторыі

и

вядомы і варварскія эксперыменты старажытных часоў, калі

грудных

дзяцей ад этнічна розных бацькоў пазбаўлялі

з

Плотнікаў

2

Б.А. Агульнае мовазнаўства. – Мн.: Універсітэцкае, 1994, с. 37.

п

7

е

Р

ўзаемаадносін з людзьмі, каб даведацца, якая мова

першародная. Але мэты такія вопыты не дасягалі, бо чалавек

павінен навучыцца мове ад іншых людзей,

сама па сабе

яна не сфарміруецца нават у генія. Дзіця, незалежна ад

нацыянальнасці і генаў бацькоў, пачне размаўляць на той

мове, якую чуе з першых дзён жыцця. Яна не перадаецца ў

спадчыну, як колер скуры ці разрэз вачэй. Ад прыроды мы

маем механізм, які забяспечвае магчымасць маўлення, але

У

рэалізаваць здольнасць авалодаць мовай чалавек можа толькі ў

зносінах з іншымі людзьмі. Пры гэтым мы авалодваем

канкрэтнай мовай, а не мовай увогуле. У гэтым і праяўляецца

сацыяльная (грамадская) прырода мовы. Пранізваючы ўсе

сферы матэрыяльнага і духоўнага жыцця грамадства, яна

самым непасрэдным чынам звязана з усімі праявамі

сацыяльнага быцця чалавека. «Па сутнасці, мова – гэта

неабходная ўмова існавання грамадства, яго падмурак. Без яе

Б

не можа быць грамадства, як і сама мова не можа існаваць безТ

грамадства»3.

Н

ЦІ ВЕДАЕЦЕ ВЫ, ШТО…

й

Самая складаная мова – эскімоская. У ёй 63 формы

цяперашняга часу дзеяслова, а назоўнікі адзіночнага ліку

маюць 253 канчаткі!

Самая “спакойная” мова – у эскімосаў Грэнландыі. У ёй

р

адсутнічаюць лаянкавыя словы.

Самую ”жаноцкую” мову можна сустрэць на востраве

Даменіку. Жанчыны там размаўляюць на мове, адрознай ад

мовы мужчын.

о

и

т

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ

1.

У

наступных

словазлучэннях

замяніце

и

падкрэсленыя словы сінанімічнымі.

з

о

3

Сямешка Л.І. Беларуская мова. – Мн. Сучаснае слова, 1999, с. 5.

8

п

е

Р

2.

Абапіраючыся на

тэкст,

дапішыце наступныя

сказы.

У

1.

Членападзельная мова – гэта галоўная … . 2. Без

паняцця мовы немагчыма даць … як …, так і … . 3. Існаванне

чалавека пераважна моўнае, бо … . 4. Унікальнасць мовы ў

тым, што … . 5. З дапамогай мовы чалавек можа … . 6. Ад

прыроды чалавек мае … , але рэалізаваць яе можна … . 7.

Сацыяльная прырода мовы ў тым, што…

3.

Пракаменціруйце наступную інфармацыю.

Да Другой сусветнай

вайны

македонская мова не

Б

вылучалася ў якасці асобнай, а лічылася дыялектамТ

балгарскай. Пасля вайны ў складзе Югаславіі ўтварылася як

самастойная дзяржава Македонская Рэспубліка. Македонская

мова функцыянуе і разглядаецца як самастойная моваН.

жыхарства,

прафесія,

заняткаўнацыянальнай, пол, узрост, інтарэсы,

4. Мовы якіх народаў уяўляюцца вам найбольш

далёкімі, непадобнымі да нашай? А псіхалогія? Аб чым, на

вашу думку, сведчыць такая залежнасць?

5. Ці адлюстроўваюцца ў

мове

(калі

род

так, то як) такія сацыяльныя фактары, як месца

ступень адукаванасці і г. .?

о

6. Па якіх параметрах моўныяиасаблівасці кожнага з

нас можна параўнаць з адбіткамі пальцаў?

шматнацы

7. Узяць языка, нашэсце дванадзесяці языкоў (пра

ўварванне

янальнай арміі Напалеона ў Расію ў

и

сведчыць такое

ўжыванне

слова

1812 г.) …

Аб чым

“язык”?

з

8. Ахарактарызуйце значэнне наступных прыказак і

прымавак пра мову: