36Тмендегі анатты сздерді аудармасын берііз

1 Сіздің көзқарасыңыз бойынша тіл және дін арасында байланыс бар ма? Өз ойыңызды мысалдар арқылы дәйектеп кетіңіз.

Люди и группы людей различаются множеством разнородных признаков (измерений). Одни из них заложены в человеке гене тически: это признаки врожденные и не зависящие от воли лю дей — таковы, например, пол, раса, психический склад, способ ности. Другие признаки обусловлены социально — например, гражданство (подданство), образование, профессия, социальный и имущественный статус, конфессиональная* принадлежность (или внеконфессиональность). При этом социальные характерис тики отдельного человека поразному зависят от его собственной воли и воли разных других людей или организаций. Например, человек, как правило, не выбирает свое гражданство, однако бы вают и менее «автоматические» ситуации, когда имеют место те или иные волевые решения и выбор (достаточно указать в этой связи, на такие юридические понятия, как «изменение граждан ства», «лицо без гражданства», «двойное гражданство», «лишение гражданства» и т.п.). Некоторые социальные черты могут насле доваться юридически, например имущественное положение; в фе одальные времена человек наследовал также социальный (сослов ный) статус родителей. * От конфессия (лат. confessio — признание, исповедание) — вероисповедание; религиозное объединение верующих, имеющее свое вероучение, культ, церковную организацию. 7 Один параметр групп народонаселения, по-видимому, изме нил свою природу: в первобытно-общинную пору этническая* принадлежность основывалась на кровном родстве людей, вхо дивших в род или племя. В последующие эпохи этничность (на циональность) становится социокультурным измерением челове ка или группы людей, причем, согласно современному понима нию прав человека, национальное самоопределение индивида является его личным делом. Замечательный языковед И.А. Бодуэн де Куртенэ, демократ и защитник прав национальных мень шинств, еще в 1913 г. писал, что «вопрос о национальной при надлежности решается каждым сознательным человеком в от дельности»; «в области национальности без субъективного созна тельного самоопределения каждого лица в отдельности никто не имеет права причислять его туда или сюда»; «вполне возможна сознательная принадлежность к двум и более национальнос тям или же полная безнациональность, точнее, вненациональность, наподобие безвероисповедности или вневероисповедности» (Бодуэн де Куртенэ, 1913, 18—21). В современных либеральнодемократических обществах государство не фиксирует национальную принадлежность гражданина в документах, удостоверяющих его личность (например, в паспорте, который, впро чем, во многих странах не обязателен), и не «спрашивает» человека о его национальности (например, при переписях населения). В ряде полиэтничных стран (Финляндия, Бельгия, Швейцария, Австрия, Испания, Турция, Пакистан, Индия, Канада, Мексика, Гватемала) национальноязыковая тема переписи ограничена вопросом о родном языке. В опросном листе первой всеобщей переписи в России (1897 г.) не ставился вопрос о национальности, но был вопрос о вероисповедании. Прямой вопрос об этнической принадлежности («национальности») был включен только в 1920 г. в программу первой советской переписи населе ния; этот вопрос был в переписях таких стран, как бывшая Югославия, Румыния, Шри-Ланка. Родной язык относится к тем измерениям человека, которые не выбираются. Природа речевой деятельности человека двойст венна: в ней есть и врожденное (генетическое) и приобретенное. Генетически в людях заложена способность в первые годы жизни * От этнос (греч. ethnos — племя, народ) — народ. Синонимические термины этнос, народ, этническая общность обозначают общее (родовое) понятие по отно шению к таким этническим общностям, как племя, народность, нация. В этнодемографии и политологии понятия «народность» и «нация» иногда не различаются; иногда различия между ними трактуются по-разному. 8 усвоить язык, причем любо й язык. Однако отнюдь не от генетики, а от социальных условий зависит то, какой именно этнический язык (белорусский, немецкий, армянский, эскимос ский) усвоит ребенок. Во многих случаях первым языком челове ка оказывался язык не физических, а приемных родителей; вооб ще

говоря, это язык того окружения, в котором ребенок жил пер вые годы жизни (например, киргизский или казахский языки тех семей и детских домов, которые в годы войны приняли осиротев ших маленьких детей белорусских, украинских или русских ро дителей). Таким образом, овладение первым языком — это не «природный», а социально-психологический процесс. Однако че ловек не свободен в выборе своего первого (материнского, род ного) языка, потому что его усваивают непроизвольно («само со бой», без целенаправленного обучения). Именно с этой естест венностью, стихийностью овладения родным языком связана «не свобода» человека в языковом отношении: родной язык, как и родителей, не выбирают. В кругу названных измерений человека и социума особое место занимают три признака: язык, этничность (национальность) и конфессионально-вероисповедная принадлежность. Они взаимо связаны, так что их иногда смешивают (особенно часто опреде ляют этничность, опираясь на признак языка или конфессии). Эти измерения называют в числе главных факторов, создающих своеобразие культуры и ментальное™ народа, т.е. своеобразие его психического склада, мировосприятия, поведения. (Подроб но об этом см. § 10—12.) Однако это принципиально разные измерения. Этнические, языковые и конфессиональные границы не совпадают на карте мира. Не совпадают они и с границами между государствами, т.е. с политической картой мира. Более того, в разные исторические эпохи языковые, этнические, конфессиональные и государствен но-политические границы между социумами соотносились по-раз ному.

2 Үндіеуропа тілдер жүйесіндегі латын тілін сипаттаңыз, тілдер классификациясындағы орнын анықтаңыз.

3Латын және грек тілдерінің халықаралық ғылыми терминология құрудағы рөлін анықтаңыз.

4Латын әліпбиі. Негізгі ерекшеліктері. Кейін енген әріптер тарихын негіздеңіз

Ежелгі тілдер жайлы сөз көзғалғанда, ең алдымен еске латын мен грек тілдері келеді. Әрине, грек тілінде және оның әртүрлі диалектлерінде гректер сөйлейтіні түсінікті, ал латын тілі римдіктердің тілі болды. Бұнда енді: «неге римдіктер латын тілінде сөйледі?»-деген сұрақ пайда болады.

Латын тілі (Linqua Latina) – бұл ежелгі Лация (Latium) тұрғындарының тілі. Лация – сабиняндар жерімен, Этрурия және Кампаниямен шектескен Италияның ортасындағы кішігірім аймақ. Лацияның тұрғындары латындар (Latini), ал олардың тілі латын тілі (Linqua Latina) деп аталды.

Дәстүрлі римдік аңыз бойынша, нақты осы Лацияда гректермен жаулап алынған Троядан қашқан Эней пана тапты, ал оның ұрпағы Ромулға Римнің бірінші патшасы және оның негізін қалаушы (б.з.д. 753 жылы) болуға тағдыр жазған екен. Рим бірінші кезде тек Лация астанасы болды, өзінің экспансиялық саясаты арқылы бүкіл Италияны, ал кейін Жерорта теңізінің бассейінін жаулап алды, бүкіл Рим империясының астанасы болды, бірақ

бұрынғыша латындық деп аталды. Бұл тіл, басқа тілдер сияқты, үлкен өзгерістерге ұшырады. Б.з.д. V-III ғасырларда латын тілі – Аппенин түбегінің көптеген тілдерінің ішіндегі жазба түрі бар тілдердің бірі болады. Б.з.д. IV-III ғасырларда ол Римнен тыс аймақтарға таралып, біртіндеп басқа тілдерді ығыстыра бастады, бұл б.з.д. I ғасырда жаулап алынған халықтардың ассимиляциясына әкелді. Бірінші латын жазба ескерткіштері - әртүрлі ыдысаяқтардағы және тастардағы жазулар, мадақтық әндер мен заңдар фрагменттері. Ғылымға белгілі ежелгі латын жазбалары б.з.д VII ғасырмен (күміс ыдыстағы жазулар) белгіленеді. Ең белгілі римдік жазу VII ғасырға жататын Римдік форумнан табылған тастағы жазу болып табылады. Небір сакральдік формуласы бар (ант немесе дұға) жазу ертедегі архаикалық әріптерімен жазылған, грек тіліне қарағанда унификацияланған, нәтижесінде, латын әдебиеттері пайда болғаннан кейін, жазулар латын жазуының ерекше түрі ретінде қала берді. Олардың мәні әртүрлі болуы мүмкін: бұл жасалған ерекшеліктері тізімдердегі мәзір

тастарына жазылған жазулар, храмдағы рухани жазулар, қоғамдық ғимараттар мен ескерткіштердегі ресми мәнді жазулар, тұрмыс заттарындағы жазулар, қабырғаларда жазылған өлеңдер және т.б. Қазіргі уақытта 100 мыңға жуық әртүрлі дәуірдің латын жазбалары белгілі. Олар ежелгі фольклор, әдебиет шағармалардағы өлеңдер, дұғалар және әнұрандар. Римдік фольклор халықтың ауызша өнерінің бүкіл түрін біріктірді. Біз мұнда өлеңдерді, жоқтауларды, діни әнұрандар мен дұғаларды табамыз және де қалжың өлеңдер, пародиялық және мәнді өлеңдер кең тарағанын байқаймыз. Ел кезіп жүретін актерлер қолма - қол ойлап табылған көріністерді ұйымдастыратын. Әдеби тілдің тарихы тек б.з.д. 240 жылы ғана басталады, ол Римде әскери тұтқындар қатарында болған грек Андрониктің есімімен байланысты (құлдықтан босағаннан кейін ол Тит Ливий Андроник есімін алады).Ол алғаш рет Римде грек шығармаларын өңдеп, латын тілінде трагедия мен комедияны қойған, сонымен бірге Рим поэзиясының негізін салып, «Одиссеяны» аударған.

Б.з.д. 80 жылға дейін созылған кезеңді архаикалық деп атайды. XII кесте заңдары – рим құқығының бірінші жазбаша ескерткіші үлкен маңызға ие. Заңдардың алғашқы нұсқасы сақталмаған, бірақ, әртүрлі рим жазушылары мен заңгерлердің жазбалары бойынша, қалыпқа толық келтірілген. Ежелгі заңдар және бұнда көрсетілген дамыған құқық қатынастарының ерекшеліктері бұл ескерткішті б.з.д. V ғасырға жатқызуға мүмкіндік береді. Көрнекті рим тарихшысы Тит Ливийдің айтуынша, XII кестелер заңдары римдік құқықтың негізгі дерегі болып саналды. Бұл I құқықтық Кодексте соттық процедуралар регламентацияланған, жекеменшік пен ұжымдық меншік, отбасы құқығы декларацияланады және жазалау жүйесі қалыптасады (Бұл Кодекс тек мемлекеттік құқықты қарастырмайды). Классикаға дейінгі кезең (б.з.д. III-II ғасырлар) рим диалекті негіз болған әдеби тілдің қалыптасу кезеңі. Ежелгі латын жазуының кезеңі грек ықпалынан мүлде еркін болды. Латын әдебиетінің пайда болуы б.з.д. III ғасырда Римнің қоластында Италияның бірігуі кезеңімен сәйкес келеді. Классикалық грек үлгілерінің қатты ықпалында болған латын поэзиясы ерте пайда болды. III-II ғасырдың басындағы әйгілі болған латын ақындары– Ливий Андроник (шығу тегі жағынан грек), Гней Невий және Квинт Энний. Соңғысы «Анналы» эпикалық («Жылнама») поэмасымен әйгілі болды (бұнда римнің ежелгіден бастап тарихы суреттеледі). Римнің өрлеу кезеңіндегі басты әдеби ескерткіштері болып әйгілі комедиографтар – Плавт пен Теренцийдің шығармалары саналды.

Тит Макций Плавт - (шамамен б.з.д. 250-184 ө.с.) грек үлгілеріне сүйенген латын комедиясының негізін салушы. Плавт барлығы 130 комедия жазған, олардың жиырма бірі бізге жетті. Плавтың комедиясында фольклор кең пайдаланылған, осыған орай олар үлкен табысқа жетті.

Публий Теренций (шамамен 195-159 жылдарда ө.с.) барлығы 6 комедияcы бізге жеткен. Бұнда Теренций адамның мінезін аша отырып, күнделікті өмірін суреттейді. Теренцийдің әйгілі «адамдылықтың еш нәрсесі маған жат емес» деген сөздері оның шығармаларының мәнін жақсы көрсетеді. Орта ғасырларда және Қайта өрлеу дәуірінде Теренций ең көп оқылатын автордың бірі болды. Оның комедиясының тілі әдеби латынның үлгісі деп саналады. Ең нақты ұлы өрлеудің латын әдебиеті б.з.д. I ғасырда Катуллдың, Лукрецийдің поэзиясында, Цицерон, Цезарь және Саллюстийдің прозаларында орын алады.

Гай Валерий Катуллдың, шамамен, 87-54 поэтикалық мұрасы, 116 лирикалық өлеңдері және аз мөлшерлі эпиграммалары болыпты. Олар оған махаббат лирикасының шебері атағын берді.

Лукреций Кар (шамамен 95-55 жылдарда өмір сүрген) – эпикурдың негізгі ілімдері баяндалатын «Заттар табиғаты туралы» философиялық поэманың авторы.

Марк Туллий Цицерон (106-43 жылдарда өмір сүрген) – әр жақты жазушы және шешен. Оған көптеген көркем өнер стилімен жазылған философиялық, саяси және риторикалық трактаттар, сонымен қатар хаттар жатады. Цицерон тілі әр замандарда латын прозасының қайталанбас үлгісі болып саналды.

Гай Юлий Цезарь (100-44 жылдарда өмір сүрген) ол ұлы мемлекет қайраткері мен әскери басшы ретінде ғана емес, сонымен қатар проза жазушысы ретінде де әйгілі. Цезарьдың шығармалары – «Галл соғысы туралы жазбалар», «Азаматтық соғыс туралы жазбалар» және т.б.

Гай Саллюстий (86-35 жылдарда өмір сүрген) саяси қайраткер және тарихшы, латын әдебиетінің тарихына өзінің тарихи еңбектері («Заговор Каталины», «Югуртік соғыс» және т.б.) арқылы белгілі. Саллюстий тілі бейнелілік, классикалық дұрыстылықпен ерекшеленеді. Орта ғасырларда және кейінгі дәуірлерде Саллюстий беделді авторлардың бірі болды. Б.з.д I ғасырдың бірінші жартысындағы автордың шығармаларында латын тілі және латын әдебиеті өзінің хрестоматиялық мәнін алып, өрлеу дәуіріне кірді.

1. Период архаической латыни (от первых письмен# ных памятников до начала I в. до н. э.). Наиболее яркие предста# вители этого периода: Ливий Андроник, перевел «Одиссею» Го# мера на латинский язык; Квинт Энний, эпический поэт и драма# тург; Тит Макций Плавт (ок. 254– ок. 184 до н. э.), известный ко# медиограф, чьи произведения сохранились и живут по сей день; Теренций Афр (190–159 до н. э.), драматург. Богатый материал для изучения особенностей архаической латыни дают надгроб# ные надписи и официальные документы. 2. Период классической латыни (с конца I в. до н. э. – начала I в. н. э.). Этот период ознаменовался творческой деятель# ностью блестящих прозаиков и поэтов: Марк Туллий Цицерон (106–43 до н. э.), Гай Юлий Цезарь (100–44 до н. э.), Публий Вер# гилий Марон (70–19 до н. э.), Квинт Гораций Флакк (65–8 до н. э.), Тит Лукреций Кар (ок. 98–55 до н. э.), Гай Саллюстий Крисп (86– 35 до н. э.), Тит Ливий (59–17 до н. э.), Гай Валерий Катулл (ок. 87 – ок. 54 до н. э.), Публий Овидий Назон (43–18 до н. э.), Альбий Ти# булл (ок. 50–19 до н. э.), Секст Проперций (ок. 49– ок. 15 до н. э.). Это так называемый золотой век римской литературы. Плеяда выдающихся писателей сделала из латинского языка эталон ли# тературной нормы, классическую латынь, достойную занять мес# то рядом с языком и литературой Греции. 3. Период послеклассической латыни (I–II вв. н. э. – период ранней Империи). В это время творили Луций Анней Се# нека (ок. 4 до н. э. – 65 н. э.), Марк Валерий Марциал (ок. 42 – ок. 102), Децим Юнний Ювенал (ок. 60– после 127), Петроний (?

– ок. 65 г. н. э.), Гай Корнелий Тацит (ок. 55 – ок. 120), Луций Апулей (ок. 124– ?). Грамматическая система классической латыни не претерпела какого#либо изменения. Основное отличие ее касает# ся стилистических средств выражения в языке. 4. Период поздней латыни (III–VI вв.) совпадает с эпохой поздней Империи, временем возникновения варварских госу# дарств. Происходит разрушение норм классической латыни, на# блюдаются различные морфологические и синтаксические изме# нения. Этот период представлен многочисленными произведени# ями художественной литературы как языческой, так и христиан# ской. В числе авторов этого периода можно назвать Аммиана Марцеллина (ок. 330–400), а также крупнейших христианских писателей – Иеронима (ок.

340–420) и Августина (354–430).

5 Латын тілі фонетикасы. Дыбыстар классификациясы. Дыбыстардың тіркесіп келу ретін дәйектеңіз

Фонетика - тіл дыбыстары туралы ғылым. Ол бұл ғылымды дыбыстау мүшелері, дыбыстардың құрамы мен түрлері, дыбыстардың үндесуі және екпін, буын мәселелері деген салаларға бөліп зерттейді. Фонетика (гректің phonetikos – «дыбыс мағанасы» дегеннен шыққан) тіл дыбыстарын зерттейді, оның негізгі объектісі – тіл дыбыстары.

Тіл дыбыстарының пайда болуы, жасалуы табиғатта, өмірде кездесетін дыбыстардың жасалуымен ұқсас. Тіл дыбыстары өкпеден шыққан ауаның дыбысталу мүшелеріне қақтығысып, соғысуынан, дыбыстау мүшелерінің вибрациялық қимылының нәтижесінде пайда болады.

Фонетика ғылымы дыбыс атаулының бәрін бірдей зерттемейді, ол тек адам аузынан шыққан мағналы дыбыстарды ғана сөз етеді. Адам аузынан шыққан дыбыстардың бәрін емес, тек мағналы сөздерді жасай алатын дыбыстарды зерттейді. Дыбысты белгілеу үшін қабылданған

шартты белгіні әріп дейміз. Әр елдің өзіне тән дыбыстарды белгілейтін шартты белгісі болады. Қазір дүние жүзінде көп тараған жазудың түрлері – латын, орыс, араб, қытай (иероглифтер) жазуы үлгісінде жасалған таңбалар. Сөзде дыбыс саны мен әріп саны бірдей болып келе бермейді. Әріптердің баспаша, жазбаша нұсқалары және олардың баспаша да, жазбаша да нұсқасының бас әріп, кіші әріп түрлері болады. Сонымен бірге әр әріптің жеке тұрғандағы өз атауы бар. Әріптер белгілі бір жүйе бойынша, тәртіппен тізіледі.

6 Дауысты және дауыссыз дыбыстардың оқылуын мысалдар арқылы дәлелдеңіз

Дауысты дыбыстар Дауысты дыбыстарды айқындау үшін дыбыстау мүшелерінің қызметіне көңіл аударған

жөн. Мысалы: a, e, i, o, u, y дыбыстарын айтқанда кедергісіз шықса, p,b,t,d,c, g дыбыстарын айтқанда кедергіге ұшырайтындығын байқаймыз. А, e, i, o, u, y дыбыстарының былай болуы еріннің дөңгеленуі, иектің төмен түсуі және ауыздың кеңірек ашылуынан. Дыбысталудың бұндай қызметіне қарап, дауыстыларға мына төменгі белгілер тән деуге болады:

1) дауыстыларды айтқанда, өкпеден шыққан ауа дауыс шымылдығынан кейін ешқандай кедергіге ұшырамайды;

2)дауыстыларды айтқанда, өкпеден шыққан ауа дауыс шымылдығын қаттырақ дірілдетеді;

3)дауыс шымылдығынан өткен ауаның қысымы дыбыстау мүшелерінің бәріне дерлік таралып түседі;

4)дауыстыларда үн басым, олармен ән салуға болады;

5)дауыстылардың тағы бір қасиеті – олардың буын құрайтындығы.

Сонымен, айтқанда ауа дауыс шымылдығынан кейін, кедергісіз, еркін шығатын дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз.

Латын тілінде дауыстылар: жалаң дауыстылар (монофтонгтар), дифтонгтар және диграфтар болып бөлінеді. Алты дауысты әріптер a, e, i, o, u, y он екі дауысты дыбысты құрайды (алты қысқа және алты созылыңқы).

1.О, u дауыстыларын айтқанда, ерін сүйірленіп, ілгері қарай жылжиды, ал a, e, i, у дыбыстарын айтқанда, ерін тартылып, екі езу кейін, құлаққа қарай жылжиды.

2.А, е, о дауыстыларын айтқанда, иек төмен түсіп, ауа еркін шығады, ал i, u, у дауыстыларын айтқанда, иек жоғары көтеріліп, ауа қысылып шығады.

3. А, o дауыстыларын айтқанда, тіл артқа, кейін тартылып жылжиды, ал e, i, u, у дыбыстарын айтқанда, тіл ұшы ілгері жылжиды да, тілдің үсті шамалы төмендеп ойысады. Осының нәтижесінде бұл дыбыстар жіңішке айтылады.

Бір буындағы екі дауысты дыбыс дифтонг деп аталады. Латын тілінде екі дифтонг бар. Олар: au[ау] және eu[эу] Eu-ro-pa [еуропа] Еуропа, causa [кауза] себеп.

Бір буындағы бір дыбыс беретін екі дауысты дыбысты диграф деп атайды. Олар: ae[э] aera [эра] мыңжылдық және ое[ө] poena [пөна] жаза. Егер әріптер тіркесін яғни диграфтарды бөлек оқу қажет болса, екінші әріптің үстінен қос нүкте [¨] (трема ) немесе ұзақтық белгісі [‾] қойылады, мысалы poёta немесе poēta [поэта] ақын

1.1.2 Дауысcыз дыбыстар

Дауыссыздардың жасалуын айтқанда, ол дауыстылардың жасалуымен салыстыра түсіндіріледі, атап айтқанда:

1)дауыстыларды айтқанда, өкпеден шыққан ауа дауыс шымылдығынан кейін ешқандай кедергіге ұшырамаса, дауыссыздарда ауа міндетті түрде мшелерінің бірінде кедергіге ұшырайды;

2)дауыстыларды айтқанда, өкпеден шыққан ауа дауыс шымылдығын қатты, жиі, көбірек дірілдетсе, дауыссыздарда баяу, аз дірілдетеді;

3)дауыстыларды айтқанда, өкпеден шыққан ауа дыбыстау мүшелерінің барлығына бірдей таралып тссе, дауыссыздарда ауаның қысымы дыбыстау мүшелерінің бәріне таралып тспейді;

4)дауыстыларды айтқанда, дыбыстау мүшелерінің бәрі дерлік қимылдаса, дауыссыздарда дыбыстау мүшелері бір жақты ғана қимылдайды;

5)дауыстылармен ән салуға болса, дауыссыздармен бұлай етуге болмайды;

6)дауыссыздармен буын құрай алмаймыз.

Дауыссыздар латын тілінде muta ( p,b,t,d,c,g) және liquida (l,r) болып бөлінеді.

Латын тілінде дауыссыз әріптердің оқылуында біраз ерекшеліктері бар. Классикалық кезеңде Сс әрпі тек қана [к] болып оқылса, ал орта ғасырдан бастап Сс әрпі е, і, у әріптерінің және ae мен ое диграфтарының алдында тұрса [ц], қалған жағдайларда [к] болып оқылады. Мысалы: college [коллега] жолдас, clarus [кларус] әйгілі, Caesar [Цэзар] Цезарь, centum [центум] жүз.

Бірнеше тұрақты әріптер тіркесін есте сақтау қажет. Олар: ph [ф] болып оқылады philosophus [филозофус] философия; rh [р] болып оқылады rhetor [рэтор] ритор;

th [т] болып оқылады theatrum [театрум] театр ; ch [х] болып оқылады pulcher [пульхэр] әдемі; sch [сх] болып оқылады schola [схола] мектеп; qu [кв] болып оқылады aqua [аква] су

Классикалық кезеңде ti барлық жерде [ти] болып оқылған. Мысалы ratio [ратио] сана, scientia [скиэнтиа] білім. Ал латын тілінің дамуының соңғы кезеңінде (біздің заманымыздың ІІ-VІ ғасырларында) s, t, x әріптерінен кейін және дауыссыз әріптің алдында [ти], ал дауысты әріптің алдында [ци] болып оқылған. Мысалы: bestia [бестиа] аң, mixtio [микстио] араластыру, iustitia [юстициа] әділет, ratio [рацио] сана, scientia [сциэнциа] білім.

Ngu әріптер тіркесі дауысты әріптердің алдында [нгв], дауыссыз әріптердің алдында [нги] болып оқылады. Мысалы: lingua [лингва] тіл, angulus [ангулус] бұрыш, longus [лонгус] ұзын, unguis [унгвис] тырнақ.

Классикалық кезеңде S дауысты әріптердің ортасында тұрса [c] болып оқылса, латын тілінің дамуының соңғы кезеңінде [з] болып оқылған. Мысалы: casa [каза] лашық,үйшік. Егер S әрпінің алдында m немесе n әріптері тұрып, ал S-тен кейін дауысты әріп тұрған жағдайда да [з] болып оқылатынын ескере кету қажет. Қалған жағдайда S [c] болып оқылады.

1.1.3 Буындардың созылыңқы және қысқалығы Латын тілінде дауысты дыбыстар созылыңқылық және қысқа болып екіге бөлінеді.

Оқулықтар мен сөздіктерде дауысты әріптердің үстінен белгілерді көруге болады. Оны созылыңқылық [ ‾ ] және қысқалық [ ˇ ] белгілері деп атайды. Кейбір еуропалық тілдерде диакритикалық белгі десе, семит тілдерінде вокалдық белгілер дейді. Мысалы: ā (а-ұзақ), ă (а-қысқа). Бұл белгілер екпінді дұрыс қоюға көмектеседі. Латын тілінде:

1.Дифтонгтары бар барлық буындар табиғи ұзақтықты сақтайды. Мысалы: the-sau-rus [те- зау-рус] қазна sau - буыны ұзақ

2.Барлық жабық буындар табиғи созылыңқы. Мысалы: ma-gis-ter [ма-гис-тер] ұстаз сөзінде gisбуыны созылыңқы. Бірақ егер дауысты дыбыс muta cum liquida тіркесенің алдында тұрса қысқа болады. Мыслы: te-ne-brae [те-не-брэ] қараңғылық

3.Ашық буыннан кейін дуысты әріп тұрса, табиғи қысқа болады. Мысалы: pa-tri-a [па-три-а] отан tri - буыны қысқа

4.Соңында дауыссыз әріп тұрған ашық буын табиғи қысқа [ˇ] немесе табиғи созылыңқы [‾] болады. Мысалы: for-tū-na [фор-ту-на] тағдыр мұндағы tū буыны табиғи созылыңқы, ал fe-mǐ-na [фе-ми-на] әйел сөзінде mǐ буыны табиғи қысқа. созылыңқылық және қысқалық белгілерін сөздік арқылы анықтауға болады.

7Латын екпіні. Дифтонгтар мен диграфтар, олардың оқылуы. Дифтонг пен диграфты қалай ажыратуға болады? Мысал арқылы дәлелдеңіз

8Nomen substantivum. Genus. Casus. Numerus. Declinatio. Зат есімнің сөздік формасы қандай? Мысалдар арқылы көрсетіңіз

2.1 Зат есім (Nomen Substantīvum)

Сөйлемде кім? (quis?) не? (quid?) деген сұрақтарға жауап беріп, заттық мағанада жұмсалатын сөздерді зат есімдер дейміз. Зат деген ұғымға күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі заттар ғана емес, сонымен бірге табиғат пен қоғамда ұшырасатын әр алуан құбылыстар мен оқиғалардың атаулары, ұғымдар мен түсініктер де енеді, Латын тілінде зат есімнің келесі грамматикалық категориялары бар: тегі (род), көптелуі (число), септелуі (падеж)

Үш тегі (genus): genus feminīnum - женский род (f), genus masculīnum - мужской род (m), genus neutrum - средний род (n).

Genus masculīnumге еркек текті адамдар мен жан-жанурлардан басқа, желдердің, айлардың және өзендердің атаулары жатады: cōnsul консул, rēx патша, Cupīdō Купидон, Līps

оңтүстік-батыс жел, Etēsiae пассaт желі, Aprīlis сәуір;

Genus feminīnumге әйелдер мен ұрғашы жан-жануарлардың аттарынан басқа, көбіне ағаштар атаулары, қалалардың, елдердің, аралдардың атаулары: uxor жұбай, soror әпке, socrus ене, anus кемпір, laurus лавр, fāgus бук, Corinthus Коринф, Aegyptus Египет, Rhodus Родос ;

Genus neutrumге септелмейтін зат есімдер жатады: pondō фунт, gummi камедь. Екі көптелуі (numerus): жекеше түрі - singulāris және көпше түрі -plurālis. Алты септеуі (casus):

Vocatīvus (Voc.) Қаратпа сөздерде қолданылады кім? не? Мысалы: Ave, magistra! Сәлеметсіз бе, ұстаз!

Қазіргі кезде Vocatīvus септеуі украйн, белорусь, грек тілдерінде сақталған ( сынку, друже, Галю). Латын тілінде Vocatīvus ІІ септеуден басқа септеулерде Nominatīvus-пен сәйкес келеді.

Латын тілінде зат есімдер бес түрлі жолмен септеледі. Септелудің түрі ілік септігінің жекеше түрінің жалғауы арқылы анықталады. Сондықтан зат есімдердің сөздікте ілік септігінің жекеше түрінің жалғауы міндетті түрде беріледі.

Ескерту (N.B.) Зат есімдерді жаттағанда міндетті түрде екі формасын есте сақтау қажет (!) –

атау және ілік септіктерін, мысалы: avis, avis f құс; terra, terrae f жер, ел; lupus, lupi m

қасқыр.

9Зат есімнің грамматикалық категориялары. Латын эквиваленттерімен көрсетіңіз. Зат есімнің сөздік формасын қалай анықтауға болады? Сын есім сөздік формасымен салыстырыңыз.

10Adjectivum comparationes. Сын есімдердің салыстыру формалары латын тілінде қалай беріледі, әрнегізді түбірден шырай формаларын жасайтын қандай сын есімдерді білесіз? Мысалдар арқылы дәйектеңіз.

11Nomen adjectivum. Gradus positivus(срав.степень). Грамматикалық категориялары мен сөздік формасын мысалдар арқылы көрсетіңіз

2.6 Сын есім (Nomen Adjectīvum)

Әр алуан заттық ұғымды білдіретін зат есімнің толып жатқан сындық белгілері болады. Заттың сапасын, түсін, белгісін, күйін, салмағын, көлемін, т.б. қасиеттерін білдіретін сөздер сын есім деп аталады. Қазақ тілінде сын есімдердің сұраулары қандай? қай? Болса, латын тілінде qui? quae? Quod?

Латын тілінде сын есімдер морфологиялық құрамына байланысты екі топқа бөлінеді: 1) І және ІІ септеуге жататын сын есімдер; 2) ІІІ септеуге жататын сын есімдер болып.

І және ІІ септеуге жататын сын есімдер

Зат есімдер сияқты І септеуге жататын женский родтағы сын есімдер –а-ға аяқталса, ІІ септеудегі мужской родтағы сын есімдер –us, -er –ге, ал средний родта тұрған сын есімдер

–um –ға аяқталады. Сөздікте сын есімнің мужской родтағы формасы толығымен жазылып, женский және средний родтағы сын есімдердің жалғауы беріледі. Мысалы: bonus, a, um жақсы, қайрымды; niger, gra, grum қара. Бұл сын есімдердің женский родтағы толық формасы bona, nigra болса, средний родтағы формалары bonum, nigrum болады.

І және ІІ септеуге жататын сын есімдердің септелуі magnus, magna, magnum үлкен, зор

1.Сын есім мағана жағынан заттың сынын, белгісін білдіретін сөз табы болғандықтан негізінен анықтауыш қызметін атқарады. Латын тілінде анықтауыш қызмет атқаратын сын есім зат есімнен соң орналасады. Мысалы: patria nostra – біздің отанымыз

vir magnus - атақты адам

2.Екі анықтауыш болған кезде анықталып тұрған зат есім ортасына орналастырылады. Мысалы:

cruentum bellum diuturnum қантөгісті әрі ұзақ соғыс

1.Сын есімнің тегі (роды) қандай зат есіммен тіркесуіне байланысты. Зат есім қай текте (родта) тұрса, сын есім сол текте (родта) қолданылуы тиіс. Яғни, І септеуге жататын

мужской родтағы зат есімдер ( poēta ақын; nauta теңізші) анықтауыш ретінде ІІ септеуге жататын –us-қа, -er-ге аяқталатын сын есімдермен қолданылады. Мысалы:

poēta Romanus римдық ақын nauta clarus әйгілі теңізші

4. І және ІІ септеулерге жататын er-ге аяқталатын сын есімдер зат есімдер сияқты екі түрлі болады. Негізінен –er жұрнағына аяқталатын сын есімдердің жұрнақтағы –e дыбысы тек қана мужской родтың атау септігінің жекеше түрінде ғана (Nom.Sing.) сақталып, қалған септеулерде сақталмайды. Мысалы:

pulchĕr, pulchra, pulchrum әдемі, көркем

1. Екінші топтағы –er жұрнағына аяқталатын сын есімдердің жұрнақтағы –e дыбысы барлық септеулерде сақталады. Себебі мұндағы –e дыбысы түбір құрамына енеді. Мысалы:

libĕr, libĕra, libĕrum бос, егеменді, тәуелсіз misĕr, misĕra, misĕrum бақытсыз

aspĕr, aspĕra, aspĕrum ауыр, кедір-бұдырлы

tenĕr, tenĕra, tenĕrum жұмсақ, жайлы, майда, биязы

Ескерту. (N.B.) frugifĕr, a, um жемісті күрделі сын есім: frugēs жеміс зат есімі мен fĕro

әкелемін етістігінің қосарлануы, тіркесуі, бірігуі арқылы жасалып тұр. Мұндағы ĕ дыбысы түбірде тұр, сондықтан барлық септеулерде сақталады. Сол сияқты –gĕr жұрнағына аяқталатын зат есімдер мен сын есімдерде де ĕ дыбысы сақталады, себебі gĕro әкелемін етістігінен жасалып тұр. Мысалы: armigĕr қарулы

Ескерту. (N.B.) Латын тілінде multi көп, көптеген сын есімі басқа сын есімдермен et және шылауы арқылы байланысады. Мысалы: multi et misĕri servi көптеген бақытсыз құлдар

12Тіл мен діннің тарихындағы негізгі үрдістердің қарым-қатынасын қалай түсінесіз?

13Қазіргі терминтану саласы үшін латын тілінен алынған діни терминдердің рөлі қандай?

14Латын тіліндегі жай сөйлемдердің жасалуы қандай? Мысалдар келтіріңіз.

2.2 Жай сөйлем нұсқасы

Зат есім – сөз таптарының ішінде ең молы және басқа сөздердің негізгі ұйтқысы. Зат есім басқа сөздермен қарым-қатнасқа түсіп, сөйлемде сөйлем мүшелерінің бәрінің дерлік қызметін атқарады. Дегенмен, зат есім заттық ұғымды білдіретіндіктен, оның сөйлемдегі ең басты, негізгі қызметі бастауыш пен толықтауыш болады.

Зат есімдер қандай сөзбен тіркесуіне және сөйлемде қай орында тұруына байланысты анықтауыш та, пысықтауыш та, баяндауыш та бола береді. Мысалы:

(Бастауыш және баяндауыш)