рине

Әрине, сонымен қатар өнердің осыған ұқсас қасиеттері айқындалып, оның маңызы да биікке көтерілгенін байқауға болады. Шығыстық рухани мәдениетке кезінде ауадай қажет болған осындай құбылыстардың жиынтығын игерген әл-Фарабидің ізгі қызметін бағалаудың өзі игілікті істердің қатарына жатады. Батыс пен Шығысты жақындатуға тырысқан, адам өмірінің қайшылықтарын жеңуге тырысқан кез келген ғұлама «әрқашан жасампаздық, шығармашыл жолда болды» деуге болады және олардың адамзаттың болашағы үшін ізгілікті іс атқарғанына да күмән келтіруге болмайды. ӘлФарабидің іздеген идеалды әлемі негізінен қалаларда болуы мүмкін деген ойтұжырымның орнығуына себеп болған жағдай ортағасырлық араб жерінде қалалар кішігірім мемлекеттердей болды. Оның жекелеген қалалар туралы айтқан ойлары өзінің зерттеушілер үшін нағыз әдістемелік бағдар, аксиологиялық іргетас болуға тиіс еді. Сондықтан ғұламаның пайымдауларына сын көзбен қараған зерттеуші негізгі талдау бағдарынан айырылып қалмауы тиіс, оның кең ауқымды даналығын қамти алатындай деңгейге көтерілуі шарт, яғни кез келген теория өзінің ауқымын ары қарай дамытып, әлемге таныла түсуі қажет, онсыз шектелген кеңістік пен уақыттағы ғана мағынасы бар, үзіктелген тұжырымдар сипатында қалады. Әл-Фарабидің барлық ғылымдар саласындағы шығармашылықтан туындаған жасампаз еңбегінің тұтастанған жүйесін – «перипатетизм мен жаңа платоншылдықты бір жерде синтездеген шығармашылықтың біріккен жиынтығы» ғана деген тұжырымдармен шектеп тастап, бағалауға болмайды. Себебі, ұлы ғұламаның өзіндік философиялық рефлексиясы ортағасырлық ерекше ділдің, қоғамдық болмыстың, тарихи сананың сипаттарын кеңінен қамтыған. Сонымен қатар, ойшыл алдағы болашақ қоғамдағы кеңістіктерде әлеуметтік проблемалардың туындауы мүмкіндігі жөніндегі пікірлерін білдіреді. «Мемлекет қайраткерінің нақыл сөздерінде», «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» деген қоғамдағы этикалық мәселелер жөніндегі трактаттарында әл-Фараби өз заманында сирек кездесетін, замандастары електен өткізбеген ойларды айтады, тіршілік пен ойпікірдің тарихи негіздерін қайта қалыптастыру тұрғысынан алғанда аса маңызды қағидалар ұсынады; мұнда адами белсенді қызметтер қалыптастырған және дамытқан қоғамның тегі туралы, мемлекеттік құрылыс жайлы, қоғамдық тіршіліктің түрлі формалары, адамның этикалық және басқа мінез-құлық ережелері туралы баяндалады [2, 36 б.]. Ойшыл мемлекетті дана адамның басқарғанын қалайды, кезінде Платон атап өткен «Мемлекеттерді философтар басқару керек» деген қағиданы араб елінде жандандырып, әрбір халифтің, сұлтанның, патшаның философ деңгейіне көтерілгенін, қоғам соны мақсат етуге тиісті екендігін ортаға салады. Бұл қисынға келетін ойдың түкпірінде «әлеуметтік дүниедегі әлеуметтік әділеттіліктің кілті ел басқарушысында» екендігіне меңзегенінде болып тұр. Қоғамды басқарушы билеушінің басты қасиеттерінің бірі ретінде әділеттілік екендігін баса көрсетеді. Ал, енді қоғамдағы әділеттіліктің өзі не екенін мемлекеттің жетекшісі жете түсіну керек. Жалпы білімділік пен надандықтың, қайырымдылық пен зұлымдықтың аражігін ақыл арқылы жіктей алатын, қоғам үшін пайдасы мен зиянын тигізетін нәрселерді аңғаратын жанды әділеттілікке жақын адам екендігі көрсетіледі. Халық пен билеуші топтың ортақ мақсаты болу керектігін ойшыл өзінің елді басқару туралы саяси философиясында жетекші идея етеді. Сондықтан билеуші нағыз философ болған жағдайда осы топтасу жүзеге асатынына сенеді. Дегенмен, қайырымды дана патшадан зорырақ келетін құбылысты ойшыл қоғамдағы ағартушылық пен өнегелі тәрбиенің белең алуынан іздейді. Жалпы ағартушылықтың қоғам үшін маңыздылығын айтпаған тарихта данагөй ойшылдар жоқтың қасы. Әл-Фараби өзінің шығармаларында жердегі адамдардың бәрі қосылып болашақта ұлы қоғамды құрайтынын айтады және соған барынша сенеді. Бір қарағанда ойшылдың тұжырымдары утопиялық мағынадағы көрінетін идеялар сияқты. Дегенмен, бұл мақсаттың өзіндік логикалық сипаттамасы, гуманитарлық жіктемелері де бар. Сөйтіп, ғұлама қоғамдық жүйені жіктей отырып олардың орташа қоғам, кіші қоғамға бөлінетіндігін, әр қайсысының өзіндік ерекшелігі бар екеніне тоқталады. Әсіресе, ол қоғамдағы құндылықтар әлемін (шынайы, немесе жалған) негізінен қалалардан, қазіргі заманның терминологиясымен айтсақ үлкен мегаполистерден іздейді. Мәселен, ғұламаның қайырымдылық идеясын өзектендірген мынандай тұжырымдары кездеседі: «Адамдар бірлестігі шынайы бақытқа жеткізетін істерде өзара көмектесу мақсатын қойған қала қайырымды қала болып табылады, ал адамдары бақытқа жету мақсатымен бірбіріне көмектесіп отыратын қоғам қайырымды қоғам. Барлық қалалары бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын халық – қайырымды халық. Егер халықтар бақытқа жету мақсатымен бір-біріне көмектесіп отыратын болса, бүкіл жер жүзі осылайша қайырымды болмақ» [3, 36 б.]. Қайырымдылықты, шынайы адами қарым-қатынастардағы ізгілікті үнқатысуларды өзектендіріп, алға шығару – бұл қазіргі заманның тілімен айтқанда «қоғамды гуманитарландыру мәселесі» деп аталатын әлеуметтік дүниенің өзекті проблемасы болып табылады. Кез келген қоғам осы қатынастар жүйесіне оралып соқпай өркениеттене алмайды. Шыныменде қайырымдылықты, ізгілікті бұл дүниеде ұмытқан жанның өзегін тек өзімшілдіктің сыңаржақты келбеті ғана толтыратыны белгілі. Ал өзімшілдік өзінің абсолюттенген сипатында көрініс беретін болса, онда ол адамды пендешіліктің, рухани мешеуліктің құрсауына түсіретін мықты қақпан екені анық, нәпсінің құлы болу деген ұғым осыдан туындайды. Адамның өмірге келуінде, сонымен қатар оның Жер бетіндегі белгілі бір кеңістікте, тіптен, белгілі тарихи дәуірде жан иесі, зерде иесі ретінде тіршілік етуінде сыры терең қисынмен, өзіндік қажеттілікпен анықталатын үлкен маңыздылық жатыр және дөп басып сырын айқара ашып беру де қиын екені белгілі. Әркімнің әлемге «кірпіш болып қаланатын», өзінің лайықты орнын таба алатын шағы да, реті де болады. Тек сол құбылыстардың ақырын, ерекше қасиеттердің түптамырын, философиялық мәнін әркім де өз бойынан дұрыстап іздеуі және оны табуы үлкен міндет. Ойшыл өз замандастарына да, ғасырлардан кейін келетін кейінгі жас ұрпаққа да өзінің өмір бойы қордалаған даналық үлгілерін, терең ойлы кеңестерін ерекше риясыздықпен, шын ниетімен ұсынып отырғанын байқаймыз. Өзінен кейін мұрагер болып тікелей ұрпақ бұл дүниеге қалмаса да, әл-Фараби дәуіріне, тіліне, діліне қарамай адамзаттың барлығы өзінің зияткерлік өркендеуінде қолданатындай даналықтың рухани қоймасының есігін айқара ашып қалдырады. Шығыстың ортағасырлық ғұлама философтарының қатарына жататын Әбу Насыр әл-Фараби өз заманында адам дүниетанымы үшін этикалық ұғымдардың, түсініктердің және негіздердің маңыздылығын атап кеткен еді. Ол өзінің шығармашылығында «Ақылға салатын адам, – деп жазады Шығыстың ойшылы, – [логика бойынша] этикалық қайырымдылығы бар болғандықтан ізгілікті болуы керек, сөйтіп, өз бойына біткен қайырымдылықтың көмегімен өз мақсатының дұрыстығын дәлелдейтін, бұл мақсатқа бастайтын істің дұрыстығын өзінің тамаша пайымдауы арқылы дәлелдейтін болуы керек» [4, 226 б.]. Яғни адамның қайырымдылығы іске асырылғанда ғана ол руханилыққа толы дұрыс істер мен қадамдар жасайды, болашағы бар оңды пайымдауларға қол жеткізеді деген ойтұжырымдарды түйіндейді. Пайымдауларды жақсылап жеткізуі үшін тілдің, яғни ойлы сөздің мағынасын атап көрсетеді. Тілдің айырмашылығы арқылы мінез-құлықтың айырмашылығын да аңғаруға болатындығын ескертеді. Мінезді өзгертпей ізгілікті қоғамды қалыптастырудың қиын екендігін де ескертеді [1, 418 б.]. Осындай терең этикалық мазмұн мен түсініктер ортағасырлық ойшылдар арасындағы әлеуметтік философияда орнығып, ол рухани сабақтастықпен түркі әлемінде жалғасын тауып отырған. Сөздің құдіреті мен қадірі жөнінде пайымдаулар кейінгі замандардағы ақын-жыраулар мен би-шешендердің шығармашылығында жиі кездеседі. Осының өзі Фараби ілімінің жалпы тарихи үрдісте жасампаз өміршеңдігін, әлеуметтік практикаға әрқашанда әмбебап сипатта қажет болғандығын, адамзат тарихының үздіксіз сабақтастығын білдіретін жалпы тарихқа қызмет ете алатындай рухани қауқары мен адамгершіл қуаты барлығын білдіреді. Адал еңбектің түп-тамырында адамның өзіне ғана емес, сонымен қатар жалпы әлеуметке, рухани заңдылыққа, тіптен, әлемнің негізгі себебі болып табылатын Жаратушыға деген құрметке шақыру жатыр. Адам осынай терең мағыналы қатынастардың байыбына, түпкі мәніне жетпей-ақ өмір сүруіне, тіршілік етуіне болары анық. Талай пенделердің бұл дүниеге қарапайым іршілік ағымымен келіп, кетіп жатқаны да жасырын дерек емес. Бірақ, шығыстың ғұламаларының пайымдауларынша, бұл ғұмырлық жаңылысудың түбі, ақыры жеке тұлға үшін жөнді болмайды, ол адами тіршіліктегі рухани адасудың белгісі және рухани құлдыраудың нышаны екендігі тұжырымдалады, сонымен қатар қоғамдық азғындаудың, наданданудың танымдық бастауы екендігі әл-Фараби сияқты философтың терең ойлы шығармаларында ескертіледі. Міне, сондықтан шығыстық даналар шығармаларының көбісінде әрбір пенде «адам» деген ардақты атқа жақындай түсуі үшін руханилықтың, рухани кемелденудің таза жолында болуы керек талап қойылады. Онсыз өмірдің мәні де, сәні болмайды, адами дамуда ол алға аттап баспайтындығы атап өтіледі.

Адам үшін осынау мұсылман дінінің ұғымдарында бейнеленетін «жалған дүниеде» көп нәрсенің парқын тереңдеп түсіне алмау қаупі туындайтынын, өмірді бостан босқа өткізетінін ойшылдар ескертіп отырады. Әрине, қазіргі ХХI ғасыр тұрғысынан алғанда Фараби тәлімдері негізінен мұсылмандық этиканың, тіптен, ары қарай тереңдесек исламдық рационализмнің үлгісі болып түсінілуі мүмкін. Дегенмен, осы этикалық ілім ортағасырлық дәуір үшін рухани кемелденуді, сатылап жетілуді философиялық, құндылықтық үлгі ететін үлкен рухани биіктік, пәрменді дамудың практикалық тетігі екенін ескеруіміз керек. Ойшыл өзінің теориялық конструкцияларын абстрактілік деңгейде қалдырмай нақты әлеуметтік практиканың сан қатпарлы қырларына, нышандарына барынша жақындатуға тырысады. Әл-Фараби философиясының тарихи маңыздылығы да, даналыққа толы ерекшелігі де осында деген ойдамыз. Ол өзінің философиялық ойларының, зерделі қорытындыларының әлеумет үшін пайдасының тікелей және үнемі болғанын қалады. Адамдар арасындағы сапалық айырманы тектілікпен байланыстырудан гөрі, ойшыл оны қоғамдағы білімсіздіктен, қайырымдылық пен ізгіліктің жоқтығынан табады. Сөйтіп, ол адами кемелденуді тұлғалық рухани дамымаушылықтан іздейтіндігі ойшылдың адам өміріндегі рухани құндылықтардың, адамгершілік ұстанымдардың маңыздылығын аңғартқанын білдіреді, тұлғаның қалыптасу үрдісінде жаңғыру, өзгеру әрекеттерінің маңыздылығын өзектендіргені болып табылады. Сонымен ойшылдың жаңа ұрпаққа қалдырған рухани мұра ретіндегі шығармашылығында тек ортағасырлық дәуірдің мәселесімен шектелетін ауқымнан гөрі әмбебап мағынадағы ойтолғамдардың басымдылық танытқандығын байқаймыз. Бұл қазіргі ұрпақты тарихи құндылықтарға барынша құрметпен қарауға меңзейді. Жалпы тарихи процесс әмбебаптанған адамдық құндылықтарсыз тарихи сабақтастықта болмайтындығын көрсетеді. Адам өмірін тіршілікте жай ғана, кәдеуілгі сипатта ғана сүрмей, үнемі ол процесте қайырымдылық жасауға, ізгілікке, жақсылыққа қарай ұмтылуға қажеттігін ескертеді. Кемеңгер ойшыл, сонымен қатар, қоғамдағы ең негізгі рухани құндылықтарға адамаралық «өзара көмектесуді» жатқызады. Сөйтіп, әлеуметтік қатынастарға руханилық құбылысы мен имандылық араласқанда, жан-жағына шағатын төгіп пәрменді рухани дамуға нәр бергенде ғана шынайы құндылықтар жүйесі қалыптасатынына меңзейді. Ал, енді осындай қоғамды, қаланы басқарушы адамның көпшілік алдында жауапкершілігі көп екендігін ескеріп, оған көптеген шарттар мен талаптар қояды. Сөйтіп, ойшыл қайырымды қаланың дүниеге келуі және оның осы күйде сақталып қалуы оңай емес екенін ескертеді, сондықтан оны барынша қайырымды адамның басқарғанын қалайды. Жоғарыдағы идеялардың кез келген қоғам үшін өзектілігі күмән туғызбайды, олар қазіргі заманда өрбіген мәдениетаралық сұқбат пен демократиялық принциптерді дамушы қоғамда, әртүрлі қауымдастықтарда барынша адамгершілік принциптермен, гуманизм ұстанымдарымен көмкеру қажеттілігін туындатады, сонымен қатар олардың құрылымына моральдік қалыптарды енгізудің маңыздылығын бағалауға шақыратын шешімді қадам болып табылады. Кейбір демократиялық ұстанымдардың өзінің өңін айналдырып, дамып келе жатқан саяси режимін авторитарлы, тіпті, кейде тоталитарлы қоғамға айналдырып жіберген тарихи тұлғалардың болғаны белгілі. Германиядағы фашизмнің өзі кезінде халықтың санасына сыналай кіріп, «неміс халқының болашағын өркендетеміз, дамыған елге айналамыз» деген игілікті идеямен билікке келген жоқ па. Сондықтан жақсы мен жаман, ізгілік пен зұлымдық деген құбылыстар үнемі бір-бірін ала алмай күресумен келеді, «күш патшалығы» деп аталатын адамзат тарихы осы дихотомияның, бинарлық қатынастардың оңтайлы және әмбебап жауабын іздеуде, ал ортағасырлық ойшыл жоғарыдағы проблеманы нысан ретінде айқындап қана қоймай, осы сауалға өзіндік жауабын беруге ұмтылған. «Қайырымды қала надан қалаға, өнегесіз қалаға, алыс-беріс қаласы мен адасқан қалаға қарама-қарсы», – деген пікірді білдіреді әл-Фараби өзінің еңбегінде [5, 389 б.]. Сонымен қатар қоғамда көрініс беруі мүмкін «ділгер қала, даңғой қала, құштар қала, мансапшыл қала, құбылмалы қала, пасықтық пен бақытсыздық қаласы» деген қалаларды жіктеулерден өткізеді. Осындай мағынадағы «Ақиқатқа баратын тура жолдан адасқан қалалар» жөнінде өзінің сыни сипаттамасын беріп, олардың алдында негізінен бақытсыздық күтіп тұрғанын да ескертеді. Жоғарыдағыдай әлеуметтік практикалық құндылығы бар әлеуметтанулық сараптаулардың қазіргі тарихи кезең үшін де маңызы зор екені анық. Өйткені, өкінішке орай, қазіргі заманның қалалары адам рухының дағдарысының кеңістігіне айналуда, адамдар заманауи қалаларда өзінің мәндік негіздерін жоғалтып алудың алдында тұр. Жекешеенген, оңашаланған өмір салты адами өзімшілдіктің тереңдей түсуіне түрткі болуда, ол қауымдаса өмір сүрудің дәстүрі жоғалғанын байқатады Өйткені, адами дамудың негізі болатын рухани даму ұжымшылдықты, «адамның адамға дос болуын» өзектендіреді, ал қалалардағы өмір адамды дараланудың, оңашаланудың қақпанына түсіреді, сондықтан көп пенде көпшілік ішіндегі жалғыздықтың не екенін сезінеді, тынымсыз өзара бәсекелестіктің қысымын, қаржыға байланған тіршіліктің ащы дәмін татады. Қазіргі замандағы әртүрлі гуманитарлық сипаттағы зерттеулерде жеті миллиардтай болатын әлем халқының жартысына жуығы қалаларда тұратындығы айтылады және олар адамдардың тіршілігіне кейбіреулері біршама қолайлы болса, кебір қалалар онша қолайлы болмай отыр. Тіпті, мегаполистер ауқымында жүргізілген әлеуметтанулық, мәдениеттанулық, экономикалық, экологиялық, психологиялық зерттеулер әртүрлі жіктемелік нәтижелер берді. Мәселен, Жер бетіндегі қарапайым адам үшін тіршілік етуге ең қымбат келетін қалалардың қатарына – Лондон, Токио, Москва, Сеул, Осло сияқты ірі қалалар құрайды, ал ең экологиялық жағынан алғанда қолайсыз қалалардың тізімінің алдында Баку, Өскемен, Алматы сияқты қалалардың болуы бізді алаңдатады. Ал кейбір зерттеулердің мәліметтеріне, қорытындыларына сүйенетін болсақ, онда адам үйлесімді өмір сүруіне көптеген өлшемдер бойынша қолайлы қалалардың қатарына Австралиялық Мельбурн, Сидней сияқты қалалар жатқызылады, сонымен қатар Еуропадан Финляндияның астанасы Хельсинки қаласы ғана осы алғашқы топқа жатқызылады. Жалпы конфессияаралық, ұлтаралық араздық жайлаған, криминалдық дәстүр белең алған қалалар әлемдегі адам өмірі үшін ең қолайсыз кеңістіктер қатарына жатары хақ. Оларға көбінесе Африканың қалалары, кейбір Оңтүстік Америкалық және Азиялық қалалар жатқызылған. Әл-Фараби ғылыми жіктемелеуді бастап берген «қала мәселесі» өзінің өзектілігін сақтауда және ал енді заманауи қалалар тағдыры адамның руханилыққа, адамгершілік ұстанымдарына түбегейлі бетбұруына тәуелді болып тұрғаны анық, осындай үрдістің басталуы ғана гуманистік, рухани-адамгершілік сипаттағы жаңа өміршең қатынастардың әлеуметтік ортада беки түсуіне негіз болады. Қайырымдылықтың орнын қатаң, тіпті кейде қатыгез бәсекелестікке негізделген өзімшілдік билеген кезеңде адамаралық өзара ынтымақтастық мәселесі дамыған елдер үшін де шешімін таппай отырған нәрсе. Қазіргі заманның өзінде, яғни Батыс пен Шығыста тек қана мемлекеттің күштеу құрылымдары арқылы ғана әлеуметтік тәртіп пен қатынастар реттеліп, басқарылып отырылғанын байқаймыз, қайшылықты сипаттағы әлеуметтік кеңістіктер көптеп саналады. Бұл шытуайтына келгенде әлеуметтегі адами рухани құндылықтардың барынша девальвациялануы, «өркениетті» әлемнің дамуындағы көлеңкелі тұстар болып табылады. Ал қайырымды қаланы тек қана қолында күш бар реттеуші органдар арқылы ғана қалыптастыра салуға болмайтындығы бесенеден белгілі. «Қалалардағы адамаралық қатынастарды өзара төзімділіктің, өзара түсіністіктің негізінде қалыптастырудың жолдарын ашудың мүмкіндіктері қандай?» деген сауал да пайда болады. Бұл жерде айта кететін жағдай сипаты – философиялық зерттеу тұрғысының мәселенің онтологиялық түптамырын, себеп-салдарларын анықтау үшін маңыздылығын баса айту керек. Философиялық түсінік әрқашанда мәселенің қайнар көзін, даму ерекшелігін, болашағын тұтастай қарастыруға тырысады. Осы тұрғыдан алғанда ойшылдың рухани мұрасында адами руханилыққа үлкен маңыз берілетіндігі нағыз философиялық даналықтың белгісі екеніне күмән келтіруге болмайды. Даналыққа мәртебе беріп, назар аударудың өзі қоғамдық қатынастардың белгілі бір деңгейге көтерілгенін білдіреді және ол қажеттілік ретінде жалпы адами мәннің түптамырында орналасқан құбылыс. Ондай сапалы өзгерістер белең алуы үшін әлеуметтік кеңістікте алдымен азаматтардың дүниетанымында, зердесінде жүзеге асуы тиіс. Осыған орай кемел ойшыл қоғамдық болмыс үшін тәрбиенің, ақыл-парасаттың маңыздылығын үнемі алға тартады. Тәрбиенің шынайы өзегі жеке адамның Рухани әлемге назарының толығымен аударыла бастаған шағынан басталады. Оған дейінгі кезеңде әрбір пенде Күш патшалығының заңдылығымен өмір сүруге бейімделеді. Бұл заңдылықтың басымдық танытатын принципі – табиғи бәсекелестікте жеңілмеу, тіпті, реті келсе басқалардан үстем болуға тырысу. Сан ғасырлық тарихта осы құндылықтық бағдар жұртшылық үшін маңызды болып келді, адам өзін осы детерминациядан еркін сезіне алмай, соның қисынымен тіршілік етті. Сондықтан ол өз кезегінде қайырымдылықты, ізгілікті қоғамдық дамуда жетекші бағыт ретінде, құндылықтық бағдар ретінде өз дүниетанымында мойындамайды. Өкінішке орай, осы кейіптегі қайшылықты әрекеттер рухани дүниені де барынша үйлесімділіктен тайдырып, қоғамда дағдарысты жағдайларды туындататып отырады. Жалпы барлық тарихи дәуірлерде материалдық, саяси әлемнің дағдарысы алдымен руханият әлеміндегі дағдарыстардан бастау алады, ол адами болмыстың жетілмеуімен астасып жатады. Ал, енді ойшылдың рухани мұрасына, дүниетанымының қырларына біз терең үңілетін болсақ, онда осы ойларды, тұжырымдарды ұғынамыз, бағамдаймыз, яғни ортағасырлық данагөйдің мегзеген әлеумет мәтінін герменевтикалық ғылыми жіктемелер жасау әлеміне ендейміз. Өмірдің терең қырларының сипаты ыждағаттылықпен жеткізілген ортағасырлық ғұламаның ілімінде керемет Шығыстық даналықтың тұңғиығы жатыр. Өйткені, адамның бұл фәнидегі кез келген арманы, мақсаты, оның өмірдегі тілегі – бәрі де уақыты келгенде орындалатын нәрсе, тек оның өз сәті, уақыты болады, қисыны болады. Тек сол арман-тілектердің мазмұны өмірдегі нақты процестермен сәйкес келіп, нақты мүмкіндіктер деңгейінде болуы шарт. Фантастикалық сипаттағы, яғни қияли армандардың орындалуы тек ертегілерде болатыны бәрімізге белгілі. Демек, өмірде адам үшін негізінен Ақиқаттың заңдылығына сәйкес келетін және содан туындаған мақсат қоюылуы тиіс. Алла мен Адам арасындағы қатынастың нәзік дүние екендігін ойшыл оған үлкен ұқыптылыққа шақырады. Ғұламаның тұжырымдарынан туындайтын адамға қойылған талап – «Пенделік тілекті Жаратқаннан дұрыстап тілей білу де үлкен өнер» деп тұрғандай. Ал, енді шын мәнінде жүзеге асуға әлеуметтік дүниеде ешқандай негіздері қаланбаған нәрсені армандау, немесе субъектінің өзінің өміріне қауіп төндіретін игіліктерді тілек етуі, бір жағынан, ешқандай нәтиже бермейтін әрекет болатын болса, екінші жағынан, ол адамды «отпен ойнаған баладай» күй кешуіне әкелуі де мүмкін. Ешкім ондай тілектің салдары үшін кепілдік бере алмайды. Сондықтан, қазақ осындайда «қалауын тапса қар жанады» дейді, яғни сәтін салған кезде темірдің де қамырдай иілетін уақыты болады, тек сол нәтижеге жету үшін пенде әрекеттер соқпағында шыдамдылық танытуы керек, сабырлылық сақтауы тиіс. Бұлардың барлығы исламдық руханияттың іргелі моральдық ұстанымдары болып табылады. Ал рухани даму жолына түспеген, бойына сенім орнатпаған адамға ондай ерекше сабырлылылықты сақтау оңай іс емес. Сабырсыз жан болса «өз тілегіме тезірек жетемін» деп өзінің барлық рухани, психикалық, ағзалық, тіптен, өмірдегі тіршілігіне қажетті денелік қуаттық күшін барынша ретсіз сарп етуі де мүмкін. Ондай адамдар көбейіп кетсе, әл-Фарабидің анықтаған «қала» деп аталатын әлеуметтік кеңістігі міндетті түрде теріс бағалауларға ұшырайды. Ал, енді кейбір адам өзінің тілегінің тезірек орындалуы үшін өмірде әр қилы жолдарды, оның ішінде руханилықтан алыстау тәсілдерді де таңдауы мүмкін. Бірақ, Ақиқаттың нәзік құрылымының нышанын ескермеген адам ешқашан Ғаламның Үлкен Үйлесімділік Заңын алдай алмайды. Ол қанша пысықтық, ептілік танытқанмен, қиындықтардан әртүрлі айналма жолдарды іздегенмен ол адами өмірдің шынайы сынақтарынан қаша отырып, өзіне тиісті шынайы несібелерінен алыстай түседі. Сөйтіп, «нәпсінің тәтті жемісін жеймін» деген пенде өзінің о бастағы пенделік күйіне қайтып келуі де мүмкін. Осы жерде А.С.Пушкиннің шығармасында айтылған балықшы шал дүниетанымы әйелінің алтын балыққа берген орынсыз тапсырыстарындай нәпсілік тілектердің шексіз орындала беру тізбегінің қармағына түсіп кету қаупі кездеседі. Орыстың көрнекті ақыны өзінің белгілі ертегісінде «өмірдегі қанағатты білмеген жан түбінде ешқандай адами шынайы биікке көтеріле алмайды, ол неден бастаса соған қайтіп оралады» деп тұрғандай. Міне, даналықты іздеген адам оны осы дүниенің ұсынған кез келген оқиғасынан, кез келген дерегінен, қайшылығынан табады. Соларға деген оңды қатынас тұлғалық шыңдалудың бастамасы екені анық. Қазақ халқы көптеген халықтар сияқты даналықты қадірлеген қауымдастық, сондықтан ол өзінің ділінде, дүниетанымында терең мәндерді байқамайтын, сезінбейтін жанға «Көрмес түйені де көрмес» деп қатаң ескертпе жасап, терең рухани тінді тұжырымдап, ойды сыни кейіпте өрнектеген. Жалпы қоғамдағы рухани құндылықтар мен ерекше идеялардың ішінен әл-Фарабидың атап көрсететін ерекше ұғымы – «қайырымдылық» феномені болып табылады. «Қайырымдылық екі түрлі болады, – дейді ғұлама: этикалық және интеллектуалдық. Интеллектуалдық – (жанның) ақыл-парасаттық жағына жататын қайырымдылық, мәселен, даналық, парасат ақыл-ойдың тапқырлығы мен өткірлігі, ұғымталдық. Этикалық қайырымдылық – (жанның) ұмтылу жағына жататын қайырымдылық, мәселен, ұстамдылық, батылдық, жомарттық, әділдік. Жаман қылықтар да осылайша бөлінеді» [5, 195–196 бб.]. Бұл жерде қоғамда анықталған этикалық қайырымдылықтардың нағыз рухани құндылықтар екенін атап өтуге болады. Сонымен қатар осы қасиеттердің тұрақтануы үшін көп рет қайталануы және соған үйренуі қажет екендігі айтылады. Бұл адамның тұлға болып қалыптасуындағы Ойшыл Алланы бірінші тұлға ретінде қабылдай отырып, өмірдің өзгерістерін түсіндіруде үнемі қайта жаңғыру – «эманация» идеясын басшылыққа алады. Бұл дүниенің өзгермелі қасиетін мойындау және сонымен қатар тұрақты негізі бар екендігін де ескеру болып табылады. Ғаламды барынша ұқыпты сараптаудан, жіктеуден өткізген ойшыл адамның өмірінің мәнін бақытқа жетумен байланыстырады. Бірақ, бақытқа жетуді ол кәдімгі өзімшілдіктен ажырата біледі. Сондықтан әл-Фарабидің негізгі әлеуметтік концепциясы гуманизм принципіне сүйенген деген әлеуметтік ғылымдағы пікірлердің жалпы бағытымен келісуге болады [6, 127–138 б.]. Бақыт ұғымы, бақыт идеясы әл-Фараби философиясының өзегін құрап тұр. Бұл феноменнің адам үшін құндылығы аса зор екендігі үнемі ескертіліп отырылады. Бақыт мәселесін жан-жақты қарастырған ойшыл мынандай тұжырымдарды келтіреді: «Бақыт бұл өзі үшін ғана ізделетін қайыр, жақсылық. Бақытқа жетуге көмектесетін ерікті әрекет – бұл әдемі әрекет. Оларды тудыратын адамгершілік пен әдеттер – бұл қайырымды нәрселер» [1, 239 б.]. Сөйтіп, гуманизм мәселесі негізінен адам болмысының түптамырын құрайтын – қайырымдылық, әділеттілік, бақытқа ұмтылу, ақылпарасаттылық құбылыстарымен байланыстырыла отырылып қарастырылады. Бұл ортағасырлық Шығыс философиясы үшін үлкен теориялық жетістік болатын. Әсіресе, «бақытқа жетудің жолы философиямен айналысу» деген тұжырымы бұл азаматтарды білімге, оқуға, ағартуға шақыруының белгісі [3, 35 б.]. Бақытқа жетудің түптамырын айқындауда ойшыл Ғаламдық қатынастардың үйлесімділігін түсінуден, әсемдік ұғымын жеткілікті теориялық деңгейде қолданудан алшақтамау қажет екенін алға тартады. Жалпы «бақыт дегеніміз адамның өз ісіне, әрекетіне рухани қанағаттануы». Қаншама қиындықпен жеткенмен де адам өзінің өміріндегі әрекеттері түпнегізінде қоғамда үйлесімді, шынайы нәтижелер беріп жатса, онда ол рухани қанағаттану әлеміне енеді, яғни өзін бақытты сезінеді. Классикалық грек ойшылдарымен салыстырғанда әл-Фарабидің өмірі исламдық теократиялық мемлекетте (оның өз басын іргелі ортодокстық мұсылман деуге болмайтын сияқты) өткендіктен ағарту ісінің маңыздылығын баса айтады. Ол философияны қоғамдағы ағарту процесімен қатар өзара байланыстыра дамытуға болатындығына баса назар аударады [7, 10 б.]. Бұл исламдық сыңаржақтылықты шектеуде, адамның қалыптасуындағы жан-жақты білімнің қажеттілігін арттыруда үлкен рөл атқаратын әрекет еді. Әрине, әл-Фараби жаратылыстануды талдаудан өткізген ғалым болғанымен мұсылмандықтың сыншысына, немесе діни негіздерді қарастырғанмен оның апологетіне айнала қойған жоқ. Ол қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік процестердің өзіндік объективтілігі мен нақтылығы – рухани бастаудың тұлғалық аспектілеріндегі ерекшеліктермен астасып жататынына меңзейді. Осыған қарап әмбебап қасиеттерге ие болатын құбылыстардың түпкі субстанциясы, іргетасы – адам тіршілік ететін нақты әлеуметтік болмыстағы рухани және әлеуметтік құндылықтар жүйесі сипатында көрініс беретінін байқаймыз. Ал, біз жоғарыда қайырымды қаланың ерекшеліктерін, ондағы азаматтардың бойындағы қадір-қасиеттердің қалыптасуын баяндағанда әлеуметтік ортаға қажетті рухани құндылықтар мен рухани сабақтастық туралы сөз қозғағанымызды білдіреді.

Шәкәрім деизмі.

Түпиені іздеуге қозғау салған, өмірді жете танып білуге деген құштарлық пен талпынудан туған:

1. Неден бармын?

2. Не қылған жөн?

3. Жоғала ма жан өлген соң?

деген үш сұраққа Шәкәрім айрықша мән бере қараған.

Осы аса күрделі үш сұраққа жауап іздеу жолындағы Шәкәрім ізденістерінің бастау көзі Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясындағы «Ақын аға» тарауында Абайдың әдеби мектебіндегі ақын-шәкірттері Дәрмен, Көкбай, Шұбар (Шәкәрім), Ақылбай, Мағауия, Кәкітай т.б. арасындағы хақиқат жайлы талас-пікірлерде жатыр. Осы пікір таласына сөзге төрелік айтатын Абай толғаныстарында берілетін «…Хақиқаттың шешуі: Жаратушы кім? Ғалам дегеніміз не? Жан не нәрсе және адамның хақиқатты білудегі дерегі не?» деген күрделі сұрақтарға берген жауап сөзінде зор танымдық ойлар төркіні жатыр. Заман қысымын көп көрген кеменгер жазушы М.Әуезов аталы ой танымын яғни Абай мен Шәкірімнің жантану ілімінен із тастап кетуді мақсат тұтқаны аңғарылып тұр.