- •Лекция 1. Мемлекет пен экономиканың өзара қатынастарының тарихи сипаты.
- •§1 Мемлекеттің экономикадағы рөлі туралы теориялар.
- •§2 Рыноктық жүйенің сипаты – аралас экономика
- •§3 Аралас экономикадағы мемлекеттің негізгі функциялары.
- •§4 Мемлекеттік реттеудің объектілері мен субъектілері
- •§1 Мемлекеттік реттеу формалары
- •§2 Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері
- •§3 Мемлекеттік басқару және мемлекеттік реттеу
- •Лекция III Өсудің экономикалық факторлары және оны тұрақтандырушы мемлекеттік шаралар жүйесі
- •§1 Экономикалық өсудің негізгі факторлары және құралдары
- •§2 Экономикалық өсу теориялары және моделдері
- •§3 Экономикалық өсудің интенсивті типіне өтуді мемлекеттік реттеу
- •Лекция IV Мемлекеттік экономикалық саясат
- •§1 Экономикалық саясаттың мәні
- •§2 Мемлекеттік экономикалық саясаттың мақсаттары
- •§3 Фискалдық экономикалық саясат
- •§4 Монетарлық экономикалық саясат
- •Лекция V Индустриалды-инновациялық даму – мемлекеттік экономикалық саясаттың негізі
- •§1 Экономиканың негізгі құрылымдары және оны қайта құру мәселелері
- •§2 Материалдық өндірісті дамытуды мемлекеттік реттеу
- •§3 Мемлекеттің өнеркәсіптік саясаты
- •Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеу
- •§1 Агроөнеркәсіптік кешеннің құрамы, мақсаттары мен міндеттері
- •§2 Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеудің бағыты, әдістері және нақты механизмдері
- •Лекция VII Мемлекеттік антимонополиялық реттеу
- •§1 Бәсекелі және монополды рыноктар. Мемлекеттің монополизмге қарсы әрекеті
- •§2 Бәсекелік ортаны қалыптастыру және дамыту бойынша мемлекеттік шаралар
- •§3 Табиғи монополияны мемлекеттік реттеу
- •§4 Отандық тауар өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін мемлекеттік қолдау
- •Лекция VIII Инвестициялар мен инновацияларды мемлекеттік реттеу
- •§1 Инвестициялар мен инновациялық үдерістердің мәні, бастаулары және оларды тұтынушылар
- •§2 Инвестицияларды мемлекеттік реттеудің мақсаттары, міндеттері және проблемалары
- •§3 Инвестициялық үдерістер белсенділігін арттырудағы мемлекеттің рөлі
- •§4 Инновациялық-инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу
- •Аймақтар дамуын мемлекеттік реттеу
- •§1 Өндіргіш күштерді дамыту және орналастыру заңдылдықтары
- •§2 Аумақтық дамуды мемлекеттік реттеу
- •§3 Аумақтық дамуды мемлекеттік реттеуді жетілдіру шаралары
- •Лекция х Әлеуметтік үдерістер мен әлеуметтік сфераны мемлекеттік реттеу
- •§1 Мемлекеттің әлеуметтік үдерістерге қатысуы
- •§2 Мемлекеттің халықты әлеуметтік қолдауы және қорғауы
- •§3 Әлеуметтік реттеудің формалары, әдістері, құралдары
- •§4 Еңбек және жұмыспен қамтуды мемлекеттік реттеу
- •Лекция хі Экономиканы бюджеттік реттеу
- •§1 Мемлекеттік бюджеттің мәні, түсінігі, қызметі
- •§2 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын реттеу
- •§3 Бюджет тапшылығы және мемлекеттік қарызды реттеу
- •Лекция хіі Салық салу және салықтық реттеу
- •§1 Салықтар және мемлекеттің салық жүйесі
- •§2 Салық салу принциптері және салықтық реттеу.
- •§3 Мемлекеттік салықтық реттеу
- •Лекция хііі Экономиканы қаржылық реттеу
- •§1 Қаржының мәні және оны мемлекеттік реттеу
- •§2 Қаржы ағындарын реттеу
- •§3 Қаржы-несиелік және банктік қызметті мемлекеттік реттеу
- •Лекция XIV Меншік объектілері мен қатынастарын мемлекеттік реттеу
- •§1 Меншікті мемлекеттік реттеу түрлері және әдістері
- •§2 Мемлекеттік кәсіпорындарды жалға, концессияға беру және жекешелендіру мен жекешеден алу
- •§3 Мемлекеттік меншік объектілерінің қызметін реттеу
- •Лекция XV Сыртқыэкономикалық қызметті мемлекеттік реттеу
- •§1 Сыртқыэкономикалық қызметті реттеудің мақсаттары мен міндеттері
- •§2 Сыртқыэкономикалық қызметті мемлекеттік реттеу әдістері
- •§3 Сыртқыэкономикалық қызметті мемлекеттік қолдау және ынталандыру
- •Лекция XVI Экономиканы мемлекеттін реттеудің шетелдік тәжірибесі
- •§1 Мемлекеттің экономикадағы рөлі: американдық тежірибе
- •§2 Швециялық әлеуметтік модель: басқару және дамыту
- •§3 Қытай экономикасын реформалау мен дамытудағы мемлекеттік реттеудің рөлі
- •§4 Экономиканы мемлекеттік реттеудегі Корея Республикасының тәжірибесі
- •Глоссарий
- •Әдебиеттер:
§2 Швециялық әлеуметтік модель: басқару және дамыту
Қазіргі кезде қоғамды ұйымдастырудың шведтік моделі ең алдымен рыноктық экономикасы бар мемлекеттер үшін қолайлы деген пікірлер көптеп кездеседі. Аталмыш моделдің мән, мағынасы неде?
Қазақстан, сондай-ақ Орталық және Шығыс Еуропа елдерінде мемлекеттік сектор үлкен рөл атқарады. Дәл осыны экономиканы басқару мен халықты әлуеметтік қорғаудағы мемлекеттің ролі туралы да айтуға болады.
Есте ұстайтын бір жайт, шведтік модель рыноктық экономика негізінде жұмыс істейді. Бұл елдегі кәсіпорындардың 95% жеке меншікте және аталған сектор Швецияның экономикалық дамуының кепілі болып табылады. Дегенмен, Швецияның өзіндік монополистері де баршылық. Оларға электр желілерінің біртұтас мемлекеттік жүйелері, темір жолдар, ядролық энергетика, телекоммуникация және т.б.жатады.
Мемлекеттің билігіндегі ірі сектор - әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулық сақтау және білім беру. Мұның барлығы ірі бюджеттік шығындарды талап етеді, сондықтан салықтар мен әлеуметтік төлемдер едәуір жоғары шамамен жалпы ішкі өнімнің 60% құрайды. Жақын уақыттарға дейін денсаулық сақтау мен білім беру абсолютті тегін болып келді. Қазіргі кезде білім беру, жоғары білімді қосқанда сол қалпында қалды да медицина жарым – жартылай ақылы қызмет корсетуге көшті.
Шведтік модельдің бастауларын 1929-1933 ж.ж. әлемдік экономикалық дағдарыстан кейін билікке келген социал – демократтық үкіметтің іс-қимылдарынан іздеу керек. Сол кездердің өзінде үкімет қоғамдық өндірістің үздіксіз үдерісін қалыптастыру үшін шаруа (крестьянский) партиясымен экономиканы мемлекеттік реттеу туралы келісімге келген болатын. Бұл шешімнің негізгі мақсаты – тиімді сұранысты қолдау және халықты жұмыспен қамту еді.
Шведтік модельдің маңызды элементі – еңбек рыногындағы саясат. Оны жүргізудің жалпы жауапкершілігі парламент пен үкіметке артылған, атап айтқанда еңбек министрлігі бұл іске тікелей жауапты. Бұл жүйеде 400-ге жуық жұмыспен қамтудың мемлекеттік қызмет көрсетулер жүзеге асырылады. Дегенмен, соңғы кездерде жұмысқа орналастырудың жеке меншік агенттіктеріне де рұқсат берілген. Бірақ, заң бойынша жұмыс берушілер пайда болған вакансияларды жұмыспен қамтудың мемлекеттік мекемелерінде тіркеуге міндеттелген.
Шведтік қоғамда экономикалық үдерістерді мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері – құқықтық және экономикалық. Мемлекет қандай болмасын саланың дамуына көмектесетін қажетті заңнамалық нормаларды талдап жасайды, перспективалық бағыттарға жеңілдіктер береді. Ал мұндай саясатты жүргізудің басты құралы болып мемлекеттік бюджет саналады.
Құрамында ұлттық үкімет пен жергілікті өзін-өзі басқару органдары бар мемлекеттік сектордың өкілеттік шеңбері айтарлықтай кеңейтілген. Оған білім беру, жұмысқа орналастыру және өнеркәсіп саясаты, әлеуметтік қамсыздандыру, қоршаған ортаны қорғау және т.б. қамтылған. Аталмыш өкілеттіктерді жүзеге асыру үшін мемлекеттік органдар жалпы ұлттық ресурстардың бір бөлігін қажетсінеді. Олар салық түрінде жинақталады. Алайда жиналған қаражаттың негізгі бөлігі салық төлеушілерге әр түрлі төлемдер және қызмет көрсетулер түрінде қайтарылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты бағыттарының бірі – еңбек рыногы үшін әр түрлі бағдарламаларды талдап жасап, жүзеге асыру болып табылады. Айталық, жұмыспен қамтуды және жұмысшы күшіне сұранысты ынталандыру үшін жасалған бағдарламалардың өзі оннан асады. Мақсат еңбекке сұранысты оның құлдырау шағында ынталандыру болып табылады. Бұдан басқа, бағдарлама жұмыссыздарға өндірістік өтіл (стаж) жинақтауға мүмкіндік береді. Мұның өзі ашық еңбек рыногынан өз орнын табуды жеңілдетеді, сондай-ақ жаңа кәсіпті таңдау негізін қалайды.
Әлемде тұрғындарды әлеуметтік сақтандырудың шведтік моделі кеңінен танымал. Оның негізгі белгісі - әмбебаптығы, яғни әлеуметтік сақтандыру орбитасына кәсібінен, жалақы алуы – алмауынан тәуелсіз елдің әрбір тұрғыны тартылады. Бұл, Швецияда әмбебап (универсалды) әлеуметтік саясат деп аталады.
Швеция экономикасын басқару механизміндегі маңызды өзгерістер өткен ғасырдың 80-шы жылдары басталды. Сарапшылардың анықтауы бойынша сол кездегі экономикалық өсудің бәсеңдеуі прогрессивті салық деп аталатын салық салу әдісінің кемшіліктеріне байланысты болған, себебі жұмыскерлердің жоғары жалақыға ұмтылысы пайдасыз болып қалған, өйткені төмен табыстардан салық 20% көлемінде, ал жоғары табыстардан -86% көлемінде алынған.
Қазіргі кезде жеке тұлғалар табыс салығын 25% көлемінде төлейтін болса, заңды тұлғалардың салық төлеу деңгейі 28%-дан аспайды. Үкімет пен парламент салықтық ауыртпалықты жеңілдетуге арналған жаңа заңнаманы талдап жасау үстінде. Басты мәселенің бірі елден жеңіл кетіп қалуға мүмкіндіктері бар капиталға салық қойылымдарын түзету болып отыр.