(Латын мақалы)

3 Тарау. Тұлға туралы ұғым.

3.1. Тұлға және құқықтық қабілетінің ұғымы.

3.2. Рум азаматтардың құқықтық жағдайы.

3.3. Латиндер және перегриндер.

3.4. Құлдар және либертиндер.

3.5. Колондар.

3.6. Заңды тұлғалар.

3.1. Тұлға және құқықтық қабілетінің ұғымы.

Заңи тіліміздің бойынша жеке адамды біз жеке тұлға деп атаймыз. Өйткені жай адамнан, жай кісіден жеке тұлға деген ұғымның бір айырмашылығы бар. Бұл айрмашылық кісінің құқықтары және міндетіері. Жеке адам осы құқықтары және міндеттеріне не болса, оның жағдайын біз құқықтық қабілеті дейміз. Ежелгі Румда жеке кісілер әлде ұжымдар өзі құқықтарына не болмаса оларды құқықтық субъектер деп атаған. Бірақ әр бірі жеке адамдардың арасында әртүрлі субъектер болған. Өйткені азат кісі, бағынышты кісі, ер әйел, құл, құлиесі, тағы басқалар әртүрлі құқтарына және міндеттеріне не болған. Сондықтан олардың құқықтық жағдайлары да әртүрлі болатын. Ал құқықтық жағдайды румдықтар Status (статус) деп атаған. Сонымен тұлғаның құқықтық статусы деген жеке адамдардың немесе адамдардың ұжымдарының міндеттері және құқытар құрамы.

Әрбір жеке тұлға өзінің құқықтарына не болса, сол кісіні регзопа деп атаған. Құлдар, әрине ешбір құқықтарға ие болған жоқ, сонымен оларды регзопа деп атаған жоқ. Құлдарды нәрселерінің (заттарының) арасында есептеген, латынша res арасында servi деп атаған.

Персоналар өзінің құқықтарына ие болса. сол құқықтарын пайдаланса, бұл жағдайды Сарut Һаbеге деген немесе құқықты қабілет дейміз.

Ал құқықты қабілеті да әртүрлі болған. Бір жақтан толық қабілеті, екінші жақтан толмаған қабілеті болатын. Олардың арасында бірнеше дәрежелер бар.

Құқықты толық қабілет үш статустан, үш жағдайдан құрастырған: Бірінші: бостандық жағдайы (Status libertatis)

Екінші: азамапық жағдайы (Status civitatis)

Үшінші: отбасы жағдайы (Status familiae)

Status libertatis - liberti (бостандық) сөзінен шықты. Бостандық жағдайның бойынша әрбір кісі немесе азат, немесе азат емес, құл болатын. Ал азат кісілердің құлдыққа жығылуға мүмкіндігі болған (соғыс жағдайда, қарыздан құлдыққа сатылса, әлде өте ауыр қылмыс үшін сотталса).

Құлдарға да бостандыққа шығуына мүмкіндігі болатын. (Өз өзін сатып алса, әлде оның иесі босатса).

Status civitatis - civilie (азаматтық). Рум тұрғыны Рум мемлекетінін азаматы болса оның құқықтық жағдайы ең толық болатын. Ал латин, немесе Перегрин болса бірнеше құқықтарға қолы жетпейтін. Немесе конеул болу, румдық әйелге некелену, әскері болу, тағы басқалар Перегрин, латин, колом деген тұлға атақтарға анықтамасын, басқа жерде айтамыз. Не болса да оларды қарасүйектер деп атауға болады. Бірақ, бұлар бәрі де азат тұлғалардың арасында есептелінеді. Олармен бірге шетелдектер де есептелген.

Status familiae - Familia - отбасы деген сөз. Бұл жағдайда екіге бөлінеді. Рум азат азаматы некеленген үйдің иесі болса, бұл кісінің құқықтары ең толық болатын. Отбасының басқа мүшелері (әйелдер, ұлдар, қыздар, тағы басқалар) бұл кісіге бағынышты деп есептелген. Сонымен олар бірнеше құқықтарға иесіз жолаған жоқ. Үйленуге, сайлауға, сайлануға, сатып алу, қарыз алу, сатып беруге де ешбір құқықтары болған жоқ.

Соңдыктан осы үш статус бойынша румдықтар біріншіден не азат не құл, екіншіден не азамат, не азамат емес, үшіншіден не отбасының иесі не оның бағынышы болған.

3.2.Рум азаматтарының құқықтық жағдайы.

Алдымызда айтқандай Рум тұрғыны азат болса, Рум мемлекетінің азаматы болса, одан кейін бір үйдің иесі болса бұл тұлға ең толық құқықтарға ие болатын.

Ең толық құқықтардың есебі:

Олардың ең біріншісі jus conubii (неке құқығы). Өйткені некесіз кісі иесі бола алмайды. Бұл құқық туралы ерекше сұрақ бар.

jus conubiiден кейін jus commercii шығады. Өйткені тек қана үйленген, азат азаматтарға коммерцияға (алып сату, айырбастау, қару алу, қарыз беру) рұқсат берілген. Осы екеуі тағы екі жеке (азаматтық) құқықтар қосылған, Екеуі де мұраға қатынасқан. Оның біреуі - testamenti factio passiva делінген - өсиет бойынша мұраға ие болу құқығы. Екіншісі-өсиетті қалдару құқығы, ол testamenti factio passiva делінген. Осы төртеуін (jus conubii, jus commercii, testamenti factio activa және testamenti factio passiva) біз ең негізгі азаматтық құқықтар деп есептейміз (жеке құқыққа қарайтын). Келесі үшіншісі - саяси құқықтар немесе көпшілік, публик құқықтарға жатқызамыз.

Олардың біреуі jus militarii - әскери құқығы. Басқа рум тұрғыңдары (логин, перегрин) осы құқыққа қатынаспайтын. Екіншісі jus suffragii - сайлауға, және сайлануға бағытталған құқық. Әрбір Рум азаматы халық кеңесіне, әлде ең биік кеңесіне сенатқа сайлануға және басқа азаматқа сайлануға мүмкіндік алған, үшіншісі – jus honorum делінген. Ол магистрaт болу, басқа мемлекеттік қызметке сайлануға тигізетін құқығы.

Сонымен рум азаматтарының ең негізгі құқықтары осындай: jus conubii, jus commercii, jus suffragii, jus honorum,jus militarii және testamentio factio activa мен testamento factio passiva. Осы құқықтарымен рум азаматы пайдаланса бұны құқықтық қабілетіне ие болған дейміз. Ал құқықтық қабілетімен тағы құқықты әрекет деген ұғым бар. Заң жолымен іс- әрекет жасауға құқығы бар және әрекетіне, ісіне, қылығына жауапты болатын кісіні әрекетті тұлға дейміз. Осындай жағдай, әрине, тек жасы толған адамға тиеді.

құқықты әрекет - қылық - поступок қамқоршы - опекун

Ежелгі Румда жас шамасы бойынша азаматтар үш жағдайға айырылатын. 7 жасқа дейін балалар ешбір құқықтарға ие болмаған. Бұларды infantes деген. 7 ден 12 дейін балаларда (impruberes) тек қана аса қымбатты емес заттарды сатып алуға құқығы болған. Бірақ сатып беруге құқығы болған жоқ. Ал 12 жастан қыздар, 14 жастан ұлдар үйленуге жарайтын. Осы жастан бастап ең негізгі құқытар жастарға рұқсатталған. Бірақ 25 дейін кейбір келісімдер (аса қымбат заттарға, аса жауапты істері) тек қана қамқоршымен әлде әкесімен бірге бекітілген. Сонымен жас бойынша жағдайлар осындай: 1. 7 жасқа дейін, 2. 7 ден 12 дейін, 3. 12 ден 25 дейін. Бірақ кейде 25 келген азаматтар өзіне қамқоршы алатын немесе әкесі оған қамқоршыны жалдаған. Сонымен негізгінен тлық құқықтық әрекет 25-тен басталған.

Бірақ әйелдер, әйел балалар өмір бойы толық құқықтық әрекетке ие болмаған. Солармен бірге есі ауысқандар және мүгедектер есептелген.

Дендері, естері сау ер азаматтарда ерекін жағдайда өзінің әрекетінен айырылатын болған. Негізінен осындай жағдай қиянашылдықпен арамдықпен байланған. Арамдықты Румда infamia деген. Infamia болдыратын осы ерекше жағдайдар:

1 - аса ауыр қылмыс жасау

2 - жолдастарды жалпы істерде алдау

3 - келісімдерді орындамау

4 - жаман кәсіппен байланысу (жезөкшелік, жеңгетайлық)

5 - әйелдердің арамдығы (мәселен құеуы қайтқаннан бір жыл шыдамай байға тиію)

6 таразы өлшемдерін бұзу, әлде онымен алдау.

Арам, infamia болған адамдарға бірнеше тек қоюлатып, жаза берілетін. Оларға үйленуге (әсіресе азат тұрған азаматшаларға), жолдастар қорына кіруге, сонша айтақ болуға тыйым салынған. Infamiara жақын Turpido деген жағдай болған. Turpis - ұятсыз, масқара мінез мағынада. Кейбір кәсіпкер ұятсыз болып есептелген. Мәселен цирк артистері, клоундар тіпті делінген. Осындай кәсіпкерлермен Рум азаматтары бір іс келісімдерді бекіткен жоқ. Олардан аулақ жүрген. Ал патрицийлер (ақсүйектер) одан әрі кәсіп жұмыста қалай болса да ұят іске санайтын. Жұмысты құл істеу керек делінген.

3 Латиндермен перегриндердің құқықтық жағдайы. Алдымызда айтқандағындай, Рум мемлекеті алдында бір қалада ғaнa болған. Қалалықтар өздерін Квириттер ден атаған. Тарих бойынша кварит деген бір тайнаның атағы. Ал Рум қаланын жақында Лациум деген ел болған (Latium). Сол Лациум тұрғындарды латини (Latini) атанған. Румдықтарға бұлар ең жақын ру-тайпа болатын. Кейде оларды Latini veteres ежелгі латиндер деп атаған. Бірақ, Рум қаласында латиндер румда тұрған азаматтарға тең, бірдей болған жоқ. Әсіресе құқықтық жағдайда. jus conubii (неке құқьнғы), jus commerccii (сатып aлy, сатып беру құқығы) латиндерге берілген. Ал jns militarii (әскери құқығы), jus suffragii (сайлау құқығы),jus honorum (қызмет құқығы) олардың қолына жсткен жоқ. Ежелгі латиндермен жақын екі латин азаматтарының түрлелі болған. Біреуі Latini colonarii - Лацумға жақын елдерінің тұрғындары. Екіншісі Latini Iuniani. Бұл атақ (ру емес) Lex Jnium Norbanum - Юний Норбаннын заңынан шыққан. Сол заң бойынша құлдықтан шыққан адамдарға латин азаматтығы берілген. Кейбір Рум азаматтары өзінің ерігімен азаматтықтан шығатын. (Қалада тұрғысы келмесе, елді жерге ие болғысы келсе). Сол бұрынғы Рум азаматтарына Latini Juniani атақ берілген. Latini Juniani екі құқыққа ие болмаған. Ол өсиетті қалдыру (testamento factio activa) және өсиет бойынша мұрагерлікті алу (testamento factio passiva). Бұларға румдықтар бір мақал шығарған: «Өмірде ерік сүреді, қайтқанда құл сияқты өледі». Қалай болса латиндерден латин тілі қалды. Бұл тіл алдымен күллі Италияға одан кейін Жерорта Теңіздің жағалауына, сонымен бүкіл Еуропаға тараған.

Перегриндер (шетелдіктер) латиндер сияқты құқықтарымен пайдаланған. Бірақ әрбір халық өзінің құқығына ие болған. Рум азаматы құқықтары бұларға тиген жоқ. Содан соң олар сонда ешбір заң қорғаумен пайдаланған жоқ. jus conubii мен jus commercii бұларға тыйым болған.

Бірте-бірте рум мемлекеті өзінің тұрғындарына латиндер мен перегриндерге кейбір құқықтарын бере бастады. Алдымен латиндердің жеке адамдарға мемлекетке аса құрмет жасаса. Одан кейін жеке елдерге, мәселен Грецияға ерік, Ад б. ж. 212 ж император Каракалла күллі латиндер мен перегриндерге Рум азаматтарының толық құқықтарын сыйлаған.

Осы сыйлықтың бір құны болған. Өйткені, латин немесе перегрин Рум азаматтарымен бірдей болса ол әскерлікке және салық төлеуге міндеттерді өз мойына салады екен. Осы заңмен Қаракалла мемлекетінің қазынасын да әскери санаттығын толтырған.