Justitia-regnorum fundamentum - Әділет - мемлекеттің негізі (Латын мақалы)

1-Тарау. Рум құқығының ұғымы мен пәні.

1.1. Рум құқығының ұғымы мен маңызы.

1.2. Рум құқығының жүйесі.

1.3. Рум құқығының ерекше белгілері.

1.4. Рум мемлекеті және құқық тарихы туралы қысқаша шолу.

1.1. Рум құқығының ұғымы мен маңызы.

Алдымен бірнеше ұғымдарын түсіндірейік. Бұл оқулық пән орыс тілінде «Римское частное право» деп оқылады. Ал совет одағының кезінде ең толық екі томдық орысша-қазақша сөздікте «римское право» деген пәнін – Рим мемлекеті заңдарының жинағы» әлде Рим правосы деп аударылған. Осы аудармасы бүгін аса дұрыс деп атауға болмайды. Сол кезде «право» деген сөз правосы деп аударылған.Сондықтан совет кезенде бізде құқықта болған жоқ деп айтуғада болады. Біз қазір оны «құқық» әлде «хұқық» дейміз. Орысша Рим деген қаласы мен мемлекеті өз тілінде латынша Рома делінген. Шығыс тарихында оны Рум және румдық атаған, сондықтан Рум құқығы дегеніміз дұрыстау болса керек.

Біздің ата бабаларымыз осы Рум мемлекетімен талай қатынасқаны тарихтан белгілі, кей бір арғын-қыпшақтар Румда тұрған да. Ол ХІ, ХІІ ғасырларда болған мәселе. Ал баяғы Рум империясының қалдығы қазір де Румыния әлде Romania деп аталады. Енді «құқық» сөздің мағынасын салыстырайық. Бүкіл шет Шығыс әлемі оны юстиция, юриспруденция, юдиция деп атап шығарады. Ол Румдық немесе латын термин болып шықты. Біз Батыс жақтан шықсақ араб тілінен «ал-хақ», әлде «ал-хұқ» сөзбен пайдаланамыз. «Шарт» деген сөз тағы арабтардан шықты. Көне қазақтарда (түрік елінде) хұқыққа жақын «жаса», «яса», «жар», «жарғы» деген терминге тоқталды.

Сонда Рум құқығы өз (латын) тілінде «jus Romanorum» болып шығады. Jus - құқықтың мағынасында, Romanorum - румдық деген сөз.

Енді ғылыми анықтамасын берейік. Рум құқықтың көп оқулықтары бар. Көбі осы маңызына тоқтайды: «Рум құқығы деген-антик Рум құқығы, құл иелену мемлекеттің заңдарының жинағы, оның тақырыбы ең негізгі мүлік қатынастардың ішінде табылады».

Юриспруденцияның оқулық жоспары бойынша Рум құқығы ең негізгі, ең маңызды пән деп есептеледі. Ол жай сөз емес, өйткені оған бірнеше себеп бар:

Бірінші: Қазіргі заманда Европа, Америка, Азияның ең нығайған мемлекеттерде құқықтың жүйелері рум құқығының тамырын табады. Юрист терминологиясы румдық құқықтан, латын тілінен шығады. Юстиция, прокурор, адвокат, нотариус және тағы бір неше терминдер латын тілінен шығып, енді халықаралық заңгерлік тіл болып шыққан.

Екінші: Қазіргі Қазақстанның құқық ғылымы қалай айтсақ та бұрынғы Советтік құқықтың ғылымынан шықты. Ал ол Патшалық Ресейдің заңгерлігі мекткптен басталды. Патшалық Ресейде Европалық юриспруденциясы румдық құқықтан негізделген.

Үшінші: Егеменді Қазақстан нарықтық экономикасының жолына шықса, біріншіден нарықтық қатынастарды жүргүзуге үйрену керек. Ал ондай жүргізу құқықсыз болмайды. Нарықтық мүлік қатынастар бүгін ғана шыққан емес. Бүкіл әлемдегі тарихынды әртүрлі құқықтық системалар әртүрлі экономикалық қатынастарды жүргізді. ХVІІІ-ХІХ ғасырда ңарықтық (капиталистік деп айтайық) қатынастар Европада туғанда ең білімді ғалымдар оған құқықтық негізін іздеген. Сонда Ф.Энгельс айтқанынша ешқандай іздестіру керек емес, оған дайын негізі тарихта бар. Оның аты рум құқығы деп айтқан. Өйткені, тек қана румдық құқықта ең әртүрлі, ең дәл мүлік қатынастарды тартатын шарттары болған. Одан әрі Еуропада, одан кейін Америкада, оңтүстік-шығыс Азияда рум құқығы тек қана нығайту және қазіргі заманға салыстыру мен бүкіл әлемдік юриспруденция болып шыққан.

Мәселен, Советтік құқықтың системасында сервитут, кондоминиум, тағы басқа заңи ұғымдар болған жоқ. Ал ол терминдер Егеменді Қазақстанның құқықтық системасына, заңдарға қазір ғана кіріп отыр. Өйткені бұл ұғымдар, терминдер тек қана нарықтық қатынастарға келеді. Ал бізге оған жаңадан ұғымдарды іздеуге ешбір керегі жоқ. Олар бәрі де румдық құқықта бар. Оның ең бірінші, ең негізгі ұғымы жеке меншік деген ұғымы. Жеке меншіктің қатынастар тек Рум мемлекетте болған жоқ, ол әртүрлі ежелгі мемлекеттерде (Қытай, Үндістан, көне Қазақстаңда да) экономикалық заңдар бойынша шыққан. Бірақ румдық құқықта оның ұғымдары және оның дұрыс жүргізілуі олардан өте дәл және түсінікті болып шыққан.

1.2. Рум құқығыңың жүйесі.

Мемлекеттік бірізділік бойынша юриспруденция жөнінде рум құқығы рум жеке құқығы деп аталды. Оған бір себеп бар. Көне Румда құқық екі тарауға бөлінген. Оның бірі - жеке құқық, екіншісі - көпшілік немесе қоғамдық құқық болған. Латынша jus privatum және jus publicum аталған.

Қазіргі құқықта бірнеше үрім-бұтақтары немесе тараулары бар. Мәселен, қылмыстық құқығы, азаматтық құқығы, тағы басқалар. Оның бәрі құқықтың тараулары деп аталады. Ал рум құқығы тек қана екі тарауға бөлінген. Екеуінде де меншікті ерекшілігі бар. Жеке меншік құқығы жеке кісілердің мүдделерінің (қызығушылықтардың) қорғауын атқарған, ал көпшілік құқығы негізінде мемлекеттік мүдделерді қорғауға. Көне Румнің белгілі заңгері Ульпиан осылай деп жазған: « publicum jus quod ad statum rei romanas spectat, privatum quod ad singulorum utilitatem» - қоғамдық құқығы Рум мемлекетінің жағдайына қарайды, ал жеке құқығы жеке адамдардың жағдайын сақтайды.

Осы екі тараулар қазіргі құқық жүесінде бір жиырмашақтай бұтақтан құрылған. Мәселен, жеке құқыққа азаматтық құқығы неке – отбасы құқығы, тұрғын үй құқығы, жер құқығы т.б. қатынасады. Ал қоғамдық (публикалық) құқықтан - мемлекеттік, қылмыстық, әкімшілік т.б. құқықтық тараулар шыққан.

Рум жеке құқығы жеке қатынастарды реттеп өзі ішінде міндетті нормаларды ұстаған. Осы нормалар жеке адамдардың келісуімен өзгеріледі. Көпшілік (публикалық) құқығы мемлекеттік қатынастарды реттеген. Оның нормалары жеке адамдардың келесуімен өзгерілмейді.

Осыдан кейін біз тек қана жеке құқықты зерттейміз. Оның себебі бар. Біріншіден, қоғамдық құқығы – Көне Румнің – мемлекеттік (құл иелену) құқығы, әкімшілік құқығы да бізге жарамайды. Өйткені олардың негізі құл иелену қатынастарды реттеген. Ал жеке құқығы тек қана мүлік, жеке меншіктік қатынастарды реттеген. Ондай реттеу қазіргі заманға өте қолайлы болатынын жоғарыда айттық.

Қазақ заңи тілінде жеке құқық кейде дербес құқық деп аталады, публикалық құқық бұқаралық әлде қоғамдық құқығы атауларынан шығады. Бұлар бәрі синонимдер. Бірақта, публикалық құқықты жария немесе жалпы құқық деп аударуға болмайды, оған заңи маңызды себебі бар.

Әрбір оқу пәннің немесе ғылымның әлде құқық тарауының біртұтас жүйесі болады. Жүйе деген үйлесімді құрылған тұтастықты білдіретін ғылыми ұғым. Рум құқығында да жеке біртұтас жүйе бар. Ол үш бөлімге тарайды. Оларды да үш жүйе деп атаймыз.

Біріншісі - цивилдық (азаматтық) құқығы, екіншісі – преторлық құқығы, үшіншісі – халықтар құқығы. Тарих бойынша алдымен jus civilie шықты. Қысқасы, оны әдет-ғұрып құқығымен салыстыруға болады. Өйткені jus civilie халық әдет ережелерден шыққан. Бірақ jus civilie-нің ережелері бар халыққа пайдаланған жоқ. Оны тек қана азат румдықтар, рум азаматтары пайдаланатын. Шетелдіктер, басқа ру тайпалы азаматтар және әрине құлдар ius civilie-ге қатынаса алған жоқ. Содан соң jus civilie азаматтық құқық деп атауға болмайды. Бірақ «civilie» деген сөзі ғана «цивил» немесе «азаматтық» деуге болады. Ең ескі тарихта сақталған «ХІІ Тақтадағы Заңдар» сол цивилдық құқыққа jus civilie қатынасады (біздің жыл санауымызға дейін V ғасыр ). Сол заманда заңдарды ағаш немесе тас тақтарға жазатын. Тақта латынша tabula делінеді, орысшасы таблица болып шығады.

Претор құқығы jus praetorium цивил құқығынан кейін тарихқа келді. Рум мемлектінде бірнеше түрлі бастықтар, төрелер болатын. Сенатта сайланған төрені магистрат (magistratus) деп атаған. Оларға консул, диктатор, децемвир және басқа түрлі атаулар берілген. Претор – сол магистраттардың бір түрі. Претор консулдың көмекшесі болатын.

Оның қызметі негізінен құқықты реттеуге байланысты. Біздің жыл санауымызға дейін 242 жылдан бастап Румда екі претор сайланатын. Біреу ітек қана Рум азаматтарының арасында заң бойынша таластарды шешетін, ал екіншісі - Рум азаматтары мен басқа шетелдік термин арасында таласуларды шешкен. Сол преторларды бірінші мемлекеттік заңгерлер деп санайды. Өйткені олардан бұрын заңдарды айтқару және түсіндіру тек қана понфиктардың иесінде болатын (Понтифик - діні абыз). Цивилдік құқықты сол понтификер жүргізді. Аз пректорлар цивил құқыққа көп қосымшалар мен өзгерістерді шығарды. Бірақ ескі заңдарға олар тиген жоқ. Бұл румдық құқықтың бір ерекшілігі. Қазіргі заманда жаңадан шығатын заңға шығуы - алдымен ескі заңды жояды. Румдықтар олай істеген жоқ. Преторлар жаңа жарияны шығарса (оны претордың әдихты деген) ескі заңды қалдыратын бірақ орындамайтын. Солай румдықтар ескі заңдардың қадірін халықтың алдында сақтаған.

Претор құқығы сол преторлардың әдиктерден жиналатын.

Халықтардың құқығы (jus gentium)

Бұл ұғым тарих бойынша осылай болып шықты. Рум мемлекеті алдымен тек Рум қаласында құрылған. Сол қалада тұратын азат тұрғындар Рум азаматтары деп саналатын. Одан кейін Румға тағы бірнеше қалалар қосылған. Біздің жыл санауымызға дейін ІІІ ғасырда Рум мемлекетіне бүкіл Италия кірген. Румдықтар басқа елдермен қатынастарда (заң бойынша) цивил құқығын пайдаланбайтын. Әрбір елдерде өздерінің құқықтық жүйелері болатын. Ал құқықтарды салыстыру үшін әдейі арнаулы претор сайланған. Оны перегриндер преторы деп атайтын (peregrinus-шетелдік, шетелдік адам). Көп елдердің, халықтардың құқықтарын жинап, салыстырып, оны пайдаға алдырып перегриндер преторлары халықтардың құқығын құрды. Оған ius gentium атағы берген (gens-ру, тайпа деген сөз)