12.4. Мұрагерлік құқықты қабылдау.

Мұрагерлік және оның одан кейінгі жағдайлары. Жатқан мұра.

Мұра қалдырушы өлімі кезінде мұраның ашылуын мұрагерлікке ие бола алатындар, шамалап алынғандар қатыса алады. Ашылу сәтінде қатысқандар әлі мұрагерлікке ие емес.

Мұраның ашылу және қабылдану кезеңінде «жатқан» деп аталады. Бұл мұра өзінің иесін тосып жатқан затқа ұқсайды.

Мұраның иемденуі өте қарапайым болған: ол иесіз болып қарастырылған, оған иесіз заттардың иемделуі жайлы ережелер қойылмаса да, оны кез-келген тұлға иемделіп алып, бір жылдан кейін өз меншігіне айналдырды.

Классикалық құқықта «жатқан» мұралығы иесіз мүлік болып саналмаған. Мұраны заңды мұрагері қабылданбағанша, мүлік қайтыс болған кісіден қалған деп есептеліп, әртүрлі «жатқан» мүлікті өзіне қаратып алушылармен күресуге мүмкіндік жасалған.

Мұраны иемдену.

Мұрагерлікке кіру адамның өз еркі немесе тұлғаның тәртібі оны дәлелдейді: мысалы, мұрагер өзіне тиісті қаражатты мұраға ие болушының қарыздарынан алады, оның несиешілерінің қарызын өтейді.

Мұрагер мұраға ие болған соң, өз құқығы бойынша міндеттерін атқара береді, мұрасы тек қана қарыздардан тұрса да. Юстиниан құқығы бойынша, егер мұрагер мұраны тізім бойынша жазып алса, мұрагердің жауаптылығы мұраның активының мөлшерімен шектеулі болады.

Баяндау мен бағалау мұрагерді мұраны алғаннан 3 кейін ай ішінде, ал ай оны бастау 1 ай ішінде орындалу керек.

Баяндау мен бағалау практикалық мән алатын болды.

Егер мұрагер қабылданатын мұрадан көп қарыз және сол қарыздың мұрагерге белгілі бір зиян келтірсе, жағдай басқаша болуы мүмкін. Мұрагерлікте актив пассивтен асып түседі, бірақ мұрагердің өз қарыздары көп. Мұрагерлікті қабылдау екеуінің қосылуына әсер етті - мұрагер мен мұра беруші: несиелер секілді қаржыгер де (мұра берушінің) өзіне пайда түсіруі мүмкін.

Егер мұра берушінің қарызы белгілі сатыдан асып түссе, онда қаржыгер өз үлесін ала алмауы мүмкін еді. Қаржыгерлердің құқықтарын қорғау негізінде benetikium separationis (бөлік жеңілдігі енгізілді). Қаржыгерлерге осының арқасында өз үлесін өзгеден бөлек ұстауға рұқсат етіле бастады.

Мұраны иелену мұрагер мен мұрагершінің арасындағы ортақ міндеттерінің күшін жою болып табылған.

Мұрагерлік туралы талаптар.

Мұрагердің сот процессінде қорғаудағы қажеттігі пайда болуы шамалы немесе ережелерді сақтамай немесе өзінің мінез-құлқымен, тәртібімен көрсетілген, тұлғаның құқығын әлдетте мұрагерлік бұзу деп есептелген.

Бірінші жағдайда мұрагердің өкімінде сол талаптар алынған, мұрагердің өкімінде болған. Мысалы, үшінші бір тұлға мұраның бір затын ұстап тұрса, мұрагер виндикациалық талап беруге құқығы бар, онда мұндай жағдайдағы мұрагерші егер ол тірі болса талап етіледі.

Егер де тұлға мұраға құқығы бар деп мойындалмаса, мұрагер мүлікті талап ету жөніндегі қуыным қағазы беріледі. Мұраның иесі қуынушыға кеткен шығынға өзінің мүлкінен беру керек. Қайырымсыз қожа куғыншыға куыным бойынша шығынның сомасын ұстап, оған мұрадан түскен барлық пайданы беруі керек болған.

12.5.Легаттар мен фидеикомистер.

Легат деп мұраға берушінің аманат жарлығы (өкімі) аталған. Ол белгілі бір тұлғаға мүліктен пайда түсіретін болған. Осыдаң қорыта айтқанда: 1) легаторші сингулярлық сипатта (демек, кімге легат берілген); 2) легат аманат қағазында ғана болғандықтан, оны заң бойынша мұрагерге беруге тыйым салынған.

Легаттардың бірнеше түрі болған. Ең маңыздысы per vindicationem және per damnationem. Легат арқылы өсиет қалдырушының белгілі бір затына легаторийдың меншік құқығы қалыптасып жатқан.

Легаттың per damnationem деп аталу себебі - алғашында «here; domnas asto dare» деген түрде, яғни мұрагер мұны «біреуге қалдыруға тиіс болсын» деген түрде пайдаланылған.

Бұл жағдайда легаторийлер тек мұрагерден мұра қалдырушының сұранымын қанағаттандыру құқығы ғана ұсынылатын.

Фидеикомистер.

Жұмыс бабында (тәжірибеде) аманат қағазындағы көрсетілген тәртіп көбінесе сақталмаған: мысалы, мұра берушінің өкімінде мұрагерді тағайындалмаған (көрсетілмеген) мұраның кейбір заттары мұрагерге заң бойынша берілген.

Республикалық кезеңде мұндай өкімдерді заң қорғай алмаған, бұны орындау мұрагердің арына байланысты болған.

Сондықтан, бұны фидеикомисс (немесе ар міндеті) деп атаған. Принципат кезеңінде олар заң бойынша қорғауға алынған Фидеикомистер мұрагердің басқа бір тұлғаға барлық мұраны немесе оның бөлігін беру міндетін жүктеген.