1. Жақ сүйектерінің кисталары жіне ісік алды ауруларыпаталогиялық анатомиясы макро микро прпараттар көрінісінің сипаттамасы

Киста деп сырты талшықты дөнекер тінмен қапталған, іші эпителимен көмкерілген қуысты атайды.Кисталардың даму себептеріне байланысты екі түрге бөлінеді: 1) одонтогенді (тіске тікелей байланысты); 2) тістен тыс пайда болғ-ан кисталар. Оларды мына топтарға белуге болады: 1) дизон-тогенездік кисталар; 2) фолликулярлы (ішінде тістер бар) киста¬лар; 3) тіс түбіріндегі қабынудың әсерінен пайда болған кисталар.Дизонтогенездік кисталар тума ақаулар қатарына жатады. Көбінесе томенгі жақ сүйегі бүрышында азу тістердің орнына өсіп шығады. Морфолопмлық қүрылысьша қарай бір қуысты жөне көп қуысты түрлерін ажыратады. Қабырғасының ішкіжиегін көп қабат-ты жалпақ эпителий астарлайды, бүл эпителийдің түлегені де байқа-лады. Операция жолымен алып тастағаннан кейін, бүл кисталар кейде қайта пайда болады.Фолликулярлы кисталар тістің өсе бастаған кезіндегі жетілмеген эмалінен дамиды. Кисталардың осы түрі жақ сүйектерінің тіс үяшы-ғьш қүрайтын бөлігіңде орналасады. Қуыс қабырғасының ішкі қаба-тын көп қабатты түлейтін жалпақ эпителий астарлайды. Ал қуыс-тың ішінде бір немесе бірнеше тістер табылуы мүмкін.Қабынудан соң пайда болган кисталар тіске байланысты киста-лардың 90% қүрайды. Кистаның бүл түрі тістің түбірін қаптап түрған созылмалы периодонтиттің күрделі гранулемасынан дами¬ды. Микроскопией қарағанда бүл кистаның фиброзды қабырға-сы, ішкі жағынан көп қабатты жалпақ, түлемейтін эпителий айқ-ын көрінеді. Ал фиброзды қабырғаның өзінде лимфоциттерден, плазмоциттерден, гистиоциттерден қүралған сіңбелер байқалады. Қабыну асқынганда киста қуысына ірің толып кетуі мүмкін Қабыну үрдісі түрлі жолдармен тараса гайморит және фрон¬тит деген асқынуға әкелуі мүмкін.Ауыз қуысында ең жиі кездесетін ісікалды үрдістеріне эпули¬стер жатадыЭпулис ("синонимы - эпулид) екі грек сөзінен қүралған: ері -үсті; ulon - қызыл иек. Эпулис деп қызыл иек үстінен томпайып ісік терізді өскен үрдісті атайды. Ол көбінесе 30-40 жас шамасын-да өсіп шығады және әйелдерде жиілеу кездеседі. Ол қызыл иектің үстінен үртқа қарай немесе тіл, жаққа қарай томпайып өседі. Реңі қызыл немесе қоңыр-қызыл түсті, кейде үсті жараланып, қанап түрғаны көрінеді Микроскоппен қарағаңца эпулистің 2 түрін ажыратады: 1) тал-шықты (фиброзды); 2) қан тамырларына бай (ангиоматозды) эпу¬лис.Талшықты эпулис қабынудан соң дамитын грануляциялы дә-некер тіннің ошақты өсіп кетуімен сипатталатын қүбылыс. Мик-роскоптық көрінісінде жасушалар мен талшықтар арасында көпте ген жаңадан пайда болған қан тамырлар, ескі жөне жаңа қан қүйылу ошақтары, гемосидериннің топталғаны көрінеді. Кейде бірен-са-ран альш жасушалар да кездесуі мүмкін.Қан тамырларына бай эпулисті жеке түрге бөліп шығарудың себебі — оның қүрамында капиллярлар өте көп болады.Эпулистің ерекше бір түрі есебінде алып жасушалы эпулис кара-лады. Ол талшықты дөнекер тін арасында көпядролы алып жасу-шалардың көптігімен сипатталады. Қазіргі кезде бүл өзгерістерді остеобластокластомаға яғни нағыз ісіктер қатарьша жатқызады (217- . сурет).Эпулистер ас шайнағанда жарақаттаңып қанайды, ауырады. Сол себептен оны хирургия жолымен альш тастайды, бірақ олар кейде қайта өседі.Фиброзды дисплазияда тек жақ сүйектерінде (монооссалды түрі) немесе бірнеше сүйектерде (полиоссалды түрі) ақ немесе ақшыл-сүр түсті қатты түйіндер өсіп кетеді. Соған байланысты сүйектер қисайып, пішінсізденіп, сьшады. Микроскогшен қарағанда жақ сүйектерінде дәнекер тін талшықтары, фибробластар, жетілмеген сүйек тіндері мен остеобластардың көбейіп топталғаны көрінеді, ал зақымданған, сынған сүйектердің орнында көптеген қуыстар байқалады. Түнғыш рет бүл сырқатты зерттеп сипаттаган В.Р. Брайцев (1927) пен Лихтенштейн (1938). Бүл көбінесе жастарда кездеседі. Кейде бүл өзгерістер басқа сүйектерде де көрінеді, со-нымен қатар теріде мөлшерден тіс пигменттену, жыныс бездерінің мерзімінен бүрын жетілуі байқалады (Олбрайт синдромы). Қазіргі уақытта бүл сырқаттың себебін гормондардың тепе-тендігінің бүзы-луына байланысты деп санайды.Херувизм деп фиброзды дисплазияньщ бір түрін атайды. Сы-рқатта жоғарыда айтып кеткен өзгерістердің нөтижесінде жақ сүйектерінің зақымданып, сынуынан көптеген қуыстар пайда бо¬лады. Херувизм сөбилерде кездесетін сырқат. Морфологиялық өзгерістер көбінесе астынғы жақ сүйектерінде болғаны үшін, ба-ланың бетінің төменгі екі жағы херувимнің бетіндей томпайып түрады.Эозинофилді гранулема жақ пен бет сүйектерінің ошақты за-қымданып, олардың арасында ретикулярлы және эозинофилді жасушалардьщ көбейіп өсіп кетуімен сипатталады. Түңғыш рет бүл сырқатты орыс дәрігері Н.И.Таратынов (1913) самай сүйектерінде тапқан. Б.И.Мигунов эозинофилді гранулеманың жақ сүйекте-ріндегі морфологиялық өзгерістерін жазған. Бүл сырқат көбінесе ерлерде, жастарда кездеседі.Рентгендік көріністе сүйектің зақымданып сорылғаны, қуыс-танғаны байқалады. Ауыз қуысында, шырышты қабықтың, ідызыл иектің ісінуі, жаралануы, қан қүйылу ошақтары, тіс мойындары-ның жалаңаштануы, олардың босап қалғаны байқалады.Лейкоплакия. Бүл үғым гректің екі сөзінен қүралған — leucos ақ, plague — табақша (пластинка). Лейкоплакия — ауыз қуысы шырышты қабығының созылмалы сырқаты. Морфологиялық түрғыдан бүл қүбылыс созылмалы қабынудың асқынуы болып, ошақты қайтымсыз дистрофиялық өзгерістермен сипатталады. Жай көзбен қарағанда,ол тіл үстінде немесе үрттың шырышты қабы-ғында ақ түсті, көлемі де, пішіні де әртүрлі, жалпақ қатты «та-бақшалар» түрінде көрінеді. Кейде ош>щ үсті кедір-бүдыр болады. Лейкоплакия көбінесе ер адамдарда 30 бен 50 жастың арасыңда кездеседі.Лейкоплакияның себептеріне жөйсіз тіс протездерінің, кариоз-ды тістердің әсерінен пайда болған жаралар, темекінің немесе насы-бай әсерінен пайда болатын жаралы қабыну, дистрофиялық қүбы-лыстар жатады.Микроскоппен қарағанда көп қабатты жалпақ эпителийдің қалындағаны, түлеу қүбылысыньщ қалыптан тыс артып кеткені көрінеді. Эпителий жиегінде акантоз қүбылысы күшейгенде «емізікшелер» эпителий асты қабатқа және сыртқы өсіп, лейкопла-кияның үсті кедір-бүдыр болып көрінеді. Эпителий асты тіндерде лимфоциттерден, моноциттерден, плазмоциттерден қүралған сіңбелер байқалады. Сонымен қатар склероз де күшейеді.Лейкоплакияньщ 50 пайызы ерте ме, кеш пе малигнизацияға үшырап қатерлі жалпақ жасушалы карциномаға айналады, сондық-тан лейкоплакияны облигатты ісікалды урдісі деп атауға болады.

2. Сиалолитиаз патологиясы, эндогенді, экзогенді туғызатын факторлары, патогенезі.Сілекей-тас дерті сілекей бездері дерттерінің ішіндегі жиі кездесетіні (40—60%). Сілекей тастары жиі вартонов түтігінде және төменгі жақасты безінде орналасады. Өте жиі төменгі жақасты безі зақымдалады. М. Н. Михайловтың мәліметтері бойынша (1957), төменгі жақасты сілекей безі 89,5% науқастарда, тіласты сілекей безі 7,5%, ал құлақмаңы безінің жарақаттануы—3% науқастарда кездеседі. Көбіне тастар бір сілекей безінде пайда болады. Ер адамдарда әйелдерге қарағанда жиі кездеседі. Жас шамасының шешуші маңызы жоқ. Тастардың көлемі мен пішіні әр түрлі, бірақ сілекей безінде орналасқан тастар, негізінен үлкен, пішіні домалақтау болады. Кейде көпқырлы тастар да кездеседі. Тастардың түсі ақшыл, сары, қоңыр, жасылдау болуы мүмкін. Түсінің түрлі болуы олардың химиялық қүрамына, яғни қышқылды фосфор, көмірқышқылды калий, натрий, хлор, темір, магний эле-менттерінің іздері және белок, муцин сияқты органикалық заттарға байланысты. Сілекей тастары ядросының пайда болуына сілекейлі тығындықтар, бөгде заттар, бактериялар колониясы әсер етуі мүмкін. Тастардың патогенезі толық анықталмаған. .В. В. Подвысоцкий 1899 жылы тастың пайда болуының 4 жағдайын көрсеткен: сілекей бөлінуінің іркілісі, концентрациясының өсуі, құрамында бөгде заттардың пайда болуы — бактериялар, фибриннің, сілекей құрамының өзгеруі (құрамындағы химиялық процестер ерімейтін қосылыстардың шөгуіне алып келуі мүмкін). Этиолигиясы Сілекей-тас науқастарыда қан плазмасында кальций мөлшерінің жоғарылағаны анықталған, яғни бұл өзгерістер организмдегі минералдық алмасудың бұзылыстарын көрсетеді. Тамақтың құрамында А витаминінің аз мөлшерде болуы, сілекей тастарының пайда болуына алып келеді деген жорамал бар, И. Г. Лукомский тастардың пайда болуына керек заттар сілекей құрамынан емес, қабынған бездің тіндерінен немесе шығару түтіктерінен түсуі мүмкін деген ойды айтады Жіктелуі ол тастың орналасу орнын, аурудың ағымын және тастың өздігінен түсуін немесе алынуын ескерді. I. Тастардың орналасуы:1) . Төменгі жақасты безінің шығару түтіктерінде;2) . Құлақмаңы безінің шығару түтігінде;3) . Тіласты безінің шығару түтігінде; а) бездің қабынуынсыз; б) бездің созылмалы дерті кезінде; в) бездің созылмалы қабынуының өршуі кезінде. II. Тастардың бөтен жерде орналасуы:1) . Төменгі жақасты;2) . Құлақмаңы;3) . Тіласты. а) бездің қабынуынсыз; б) бездің созылмалы қабынуы кезінде; в) бездің созылмалы қабынуының өршуі кезінде. III. Сілекей-тас дертінен дамыған бездің созылмалы қабынуы:1) . Төменгі жақасты;2) . Құлақмаңы;3). Тіласты бездерінде: а) тастың өздігінен түсуінен кейін; б) тастың хирургиялық жолмен алынуынан кейін дамыған. Клиникалық көріністері. Дерттің клиникасы оның ұзақтығына, тастың көлемі мен орналасқан орнына, бездің жарақаттану дәрежесіне, организмнің әсерлестігіне және қорғану қабілетіне байланысты. Дерттің клиникасында жасырын кезең, яғни науқастардың шағымы болмайды. Тас — рентгенологиялық тексеру кезінде кездейсоқ анықталуы мүмкін. Бездің шығару түтігі тығындалған жағдайында ауыру сезімі пайда болады, көлемі ұлғайып, сілекейдің бөлінуі бұзылады, жалпы жағдайы өзгереді. Әсіресе екіншілік инфекцияның қосылуы және бездің іріңді қабынуы кезінде қатты айқындалады. Әдетте, тамақтанған кезде сілекей безі үлкейіп, кернегендей ауыру сезімі пайда болады, оны „сілекейлі шаншу" деп атайды.Түтіктің тығындалуы кезінде бездің ұлғаюы өте тез жүреді. Осы кезде болатын ауыру сезімі құлақ, мойын аймақтарында және тілге таралады. Ауыру сезімінің қатты болуы науқасқа тамақтануды тоқтатуға мәжбүр етеді. Біраз уақыттан соң бездің көлемі кішіреюі мүмкін.Дерттің созылмалы түрінде без қатты, беті бұдырлы болады. Ауыз қуысында қалыңдаған тіласты білігі көрінеді, түтікті сипап тексергенде қатты тарам түрінде байқалады. Безбен оның шығару түтігін тексеру үшін бимануальды пальпация жасайды.Кейде шығару түтіктерінен сілекей тасын сипап анықтауға болады. Ірі және орташа көлемдегі тастар жиі жақ-тіл сайының дистальды бөлігінде орналасады, ал ұсақ тастар сілекейдің ағысымен түтіктің алдыңғы үштен бір бөлігіне жиналады. Қабынудың жедел түрінде ауыз қуысында тасты сипап тексеріп анықтауға мүмкіншілік болмайды. Шығару түтігінен бөлінген сілекейдің құрамына көңіл бөлу қажет. Сілекей-тас дерті безде қабынумен жүргенде, шығару түтігінен ірің бөлінеді. Шығару түтігінің шыға берісі ісініп қызарған, аузы үңірейіп ашылған.Сілекей-тас дертінде келесі белгілер анықталады: 1). Бездегі қабыну процестері; 2). „Сілекейлі шаншу"; 3). Тамақтанумен байланысты ауыру сезімі; 4). Тамақтанумен байланысты без көлемінің озгеруі; 5). Рентгенограммада сілекей тасы көлеңкесінің анықталуы.Сілекей тастары экстра-немесе интрагландулярлы орналасуы мүмкін. Негізінен тастар шығару түтіктерінің бүрылыстарында орналасады. Рентгенограммада ірі тастар түтіктерде контрасты зат қолданылмай-ақ анықталады.20%-де тастар тек сиалограммада ғана анықталады.

3. Жақ- бет аймағының одонтогенді емес ісіктері анықтамасы жіктелуі Одонтогендік емес ісіктер- тіске тікелей байланысты емес ісіктер.Одонтогенді емес ісіктер. барлық ісіктер сияқты қатерлі және қатерсіз болып екіге жіктеледі.Қатерсіз ісіктер шеміршек тінінен -хондробластома, хондрома – энхондрома, остогенді – остеобластома, остеоит, -хорда тінінен қатерсіз ходрома, -дәнекер тіннен фиброма, - май тінінен липома дамиды.Қатерлі ісіктер хондросаркома, остеосаркома, қатерлі остеобластокластома, паростальды саркома, қатерлі хондрома, дәнекер тіннен фибросаркома, липосаркома, ангиосаркома дамиды Остеобластокластома (гр. Osteoblastoclastoma, грек osteon – сүйек, blastos – өсінді, oma - ісік)- зор клеткалы ісік. Жақ сүйектерінде кездесетін қатерсіз ісіктердің жартысынан көбін құрайды. Орталық остеобластокластома жақ сүйек ішінде өссе, шетінде пайда болатын ісік азу тістердің тұсында қызыл иек үстінде көрінеді. Ісік маңындағы тістер босап, қозғалғыш келеді.Липома - май тінінен тұратын қатерсіз ісік. Көбінесе ерін, маңдай, жақ асты, құлақ айналасында кездеседі. Липома – май тоқыма түрінде дамыған ісік, олардың паренхимасының негізін май торшалары, стромасын дәнекер тоқымасы құрайды. Олардың сыртындағы капсуласы кәдімгі май торшалардан гөрі анық білінеді және тығыздығы жұмсақ болады. Липома ісігі тері астылық клеткаларда немесе кілегей астылық торшаларда орналасқан.Фиброма (fibroma. Дәнекер тінді ісік ) – ішінде клеткасы аз, талшықты құрылымы бар, пісіп жетілген дәнекер тіннен тұратын ісік. Негізінен фиброма жұмсақ және қатты болып 2 бөлінеді. Жұмсақ түрі негізгі борпылдақ дәнекер тоқымасынан тұрады. Олар сыртынан жұқа терімен қапталып жіңішке ғана түтікшемен денеге жабысып тұрады. Қатты фиброма тығыз концентрациялы және ірі кедір – бұдырлы немесе тегіс беткейлі болады.

Саркома – сүйек тінінің қатерлі ісігі. Даму мерзімі әр қилы: кейде өте тез, кейде айлап қатерлі ісікке айналады. Денсаулық күрт нашарлап, температура көтеріліп, метастаз ошақтары лимфа бездеріне, сүйектерге, өкпеге т. б. ағзаларға таралуымен сипатталатын қатерлі ауру. Клиникада кездесетін түрлері: -фиброматалшықты дәнекер ісігі, -ангиосаркома- сүйек қан тамыр элеметтерінің ісігі; -остеосаркома – сүйек тінінің ісігі; -хондросаркома – шеміршек тінінің ісігі; -ретикулосаркома – жетілмеген тор тәріздес улпа ісігіАнгиосаркома – қан жүйесі арқылы тарайтын қан тамырларының қатерлі ісігі. Ангиосаркома – сирек кездесетін ауру, әйелдерде де еркектерде де көбінесе 30 – 40 жас аралығында кездеседі. Тері ангиосаркомасы бет пен бастың шашты бөлігінде болады. Фибросаркома- жақ бет маңының дәнекер тінінен басталатын қатерлі ісік. Жұмсық тіндер, жақ сүйктерінен гөрі жиі зақымданады. Бұл ауру жас адамдарда көбірек кездеседі

4-билет.

1. Жақтың қабыну аурулары. Жақтың жедел іріңді периоститі – альвеолярлық өсіндінің немесе жақ денесінің жедел іріңді қабынуы. Үдеріс көбіне астыңғы жақта дамиды. Жас және орта жастағы (16-дан 40 жасқа дейін), көбіне еркектерде жиі пайда болады. Жақтың жедел іріңді периоститінің клиникалық суреті әр түрлі және этиологиялық, патогентикалық факторларға, қабыну үдерісінің орналасуы мен ұзақтығына байланысты болады. Жақтың вестибулярлық бетінің сүйек жабыны жиі зақымданады. Мұндай жағдайларда ауыруға, беттің жұмсақ тіндерінің ісінуіне, жалпы хәлдің бұзылуына, дене температурасының көтерілуіне шағымдар байқалады. Алдымен ауыру мен ісіну аздаған түрде, одан соң ол тез 2-3 күнде күшейеді. Ауыру кейде барлық жаққа тарайды, үшкіл нервтің тармағы бойынша иррадиацияланады: құлаққа, самайға, көзге. Ыстық процедуралардың әсерінен ауыру күшейеді, суық оны аздаған уақыт тыныштандырады. Бас ауруына, дімкәстануға, нашар ұйқыға жалпы шағымдардың білінуі мүмкін. Науқас кейде алдымен тіс аумағында ауырудың, ал 1-3 күннен соң жұмсақ тіндердің ісінуінің пайда болғанын байқайды. Беттегі ісіну туындағанда тістегі ауыру елеулі азаяды. Жедел іріңді периоститтегі науқастың жалпы жағдайы қанағаттанарлық, кейбір сырқаттарда альвеолярлық өсіндінің сүйек жамылғысы мен жақ денесі зақымданғанда орташа дәрежелі. Дене температурасы 37,5-38оС шегінде, бірақ кейде ол 38,5-39оС-ге дейін жетеді. Туындаған уыттану нәтижесінде жалпы әлсіздік, болбырлық, тәбет жоғалту, ұйқының қашуы болады. Жедел іріңді периоститте әр түрлі дәрежедегі біліністегі регионарлы лимфаденит байқалады. 5-6 күннен соң, кейде одан да ерте периост телімі іріңнің әсерінен жарылады. Ауыру елеулі азаяды. Диагноз клиникалық сурет пен зертханалық тексерулер деректеріне негізделеді. Жақтың жедел іріңді периоститінің емі кешенді болуы және іріңдікті операциялық жолмен жарудан, консервативтік дәрілік терапиядан және т.б. тұруы тиіс. Жақтың жедел периоститінің дамуының ерте сатысында емді тіс қуысын кесуден, ағу жолына жағдай жасаудан, кейбір оқиғаларда – жұқпа көзі болып табылатын тісті жұлудан бастау керек. Барлық манипулцияларды инфильтрациялық немесе өткізгіштік анестезия арқылы атқарады. Жақтың жедел периоститінің профилактикасы ауыз қуысының санациясынан және созылмалы одонтогендік ошақтарды емдеуден тұрады.    

2. Орафациальді аймағының жұмсақ тіндерінің меланин, мезенхималық ісіктері этиологиясы, эндо-экзо. Мезенхима деп дәнекер тканьдердің барлық түрлері пайда болатын эмбриондық тканьді атайды. Мензенхи- мадан дәнеқер ткань, қан тамырлары бұлшықеттер, шеміршек және сүйек ткані, сірі қабықтар (мезотелий), кан жасау жүйесі дамиды. Осы тканьдердің жетіліп үлгермеген (камбиальдық) элементтерінен белгілі бір жағдайларда катерлі және қатерсіз ісіктер өсіп шығады. Мезенхимадан өсетін қатерсіз ісіктер. Фиброма же: тілген талшықты дәнекер тканьнен өсетін қатерсіз ісік. Ол теріде, теріасты шелінде, сүт безінде, жатырда, бұл- шықет аралығында өсіп, бірте-бірте үлкейіп көлденеңі 4— 6 сантиметрге жетеді. Ісік айналасындағы тканьдер- ден капсуламен шекараланған. Құрамындағы клеткалар мен дәнекер туаньнің арақатынасына байланысты фиброманы қатты және жұмсақ түрлерге беледі. Жұмсақ фиброма негізінен фибробласт, фиброцит клеткаларынан түзілген, олардыц арасында аралық ткань мрн жіңішке коллаген талшықтары көрінеді. Аралық ткань көп бол- •ған жағдайда фибробласт клеткалары бір-бірінен алшақтап, жұлдыз тәрізді болып қалады. Ісіктің бұл түрін миксома деп атайды. Қатты фиброма әр түрлі бағыт- га орналасқан дәнекер ткань талшықтарынан және аз мөлшердегі фибробласт клеткаларынан құралған. Ісік стромасы кейде гиалинге ұқсас қатты. Десмоидтык, фиб- рома қатты фиброманың бір түрі, іштің тік бұлшықеті- нің апоневрозынан өседі. Ісік ұршық тәрізді, қатарласа орналасқан талшықтар түзетін, клеткалардан құралған. Десмоидттық фибромадан айырмашылығы ол айнала- сындағы тканьдерге ене шекарасыз өседі.

3. Сиалолитиаз. Пат.анатомиясы, макро-микро.Сілекей-тас дерті сілекей бездері дерттерінің ішіндегі жиі кездесетіні (40—60%). Сілекей тастары жиі вартонов түтігінде және төменгі жақасты безінде орналасады. Өте жиі төменгі жақасты безі зақымдалады. М. Н. Михайловтың мәліметтері бойынша (1957), төменгі жақасты сілекей безі 89,5% науқастарда, тіласты сілекей безі 7,5%, ал құлақмаңы безінің жарақаттануы—3% науқастарда кездеседі.Көбіне тастар бір сілекей безінде пайда болады. Ер адамдарда әйелдерге қарағанда жиі кездеседі. Жас шамасының шешуші маңызы жоқ. Тастардың көлемі мен пішіні әр түрлі, бірақ сілекей безінде орналасқан тастар, негізінен үлкен, пішіні домалақтау болады. Кейде көпқырлы тастар да кездеседі.Сiлекей тас ауруы (сиалолитиазис, калъкулездi сиаладенит) — сiлекей бездерiнiң түтiгiнде тастың пайда болуымен сипатталады. Сiлекей тас ауры сiлекей бездерi ауруларының iшiнде жиi кездеседi де, ол 30,9%- дан 52,3%- ке дейiн құрайды (А.В. Клементов,1960; Д.Б. Шаяхметов,1983; И.Ф. Романцева жене соант. 1987).Тастың жиi пайда болатын орыны вартонов түтiгi және төменгi жақ асты сiкелей безi (95,4%). Құлак маңы сiлекей безiнде (4,6) тас сирек пайда болады. Тастың болуы клиникалық мәлiметтерi бойынша, сiлекей бездердiң ауруларымен ауырған науқастардың сырқатанамарларының анализi нәтижесiнде тiптi барлық науқастарда (99,4) тас төменгi жақ асты сiлекей бездерiне, тек қана бiр науқаста (0,6%) құлақ маңы сiлекей безiнiң түтігiнде орналасқан. Ер адамдар 62,5 %, әйелдер- 37,5% құрайды, науқастарды көпшелiгi 31-40 жас. Тас төменгi жасты сiлекей безiнiң түтігiнде (86,7%) орналасады, ол операциялық жолмен алынады.Этиологиясы мен патогенезi. Тастың пайда болуы толық анықталмаған. Сiлекей тас ауруының дамуына жалпы өзгерiстердiң маңызы бар: минеральдық бұзылыстар, негiзiнде кальций алмасуьи, гипо-және авитаминоз витамин А, қальқанша безiңiқ қызметiнiң төмендеуi және де тұқым қуалау (А.А. Колесов, 1957; А.В Клеменьтьев, 1960; В.С. Коваленко және соавт.,1966; Рыс-улы мустафа,1979; Романцева және соант., 1987).Өзектiң тарылуынан жергiлiктi себептерi, өдекте немесе безде бөгде делелер болуы, ақ-уыз тұнбаларының жиналуы тастық пайда болуында негiз болып, екiншiлiк рөл атқарады.Тастардың көкемi мен пiшiнi әр түрлi. Тастар без аймағында орналасып, көбiне бетi тегiс емес болады. Без түтiгiнде пайда болған конкремент пiшiнi көбiне сопақша тәрiздi. Тастардың түсi. Сарылау кейде сұр, ақ, қоңыр жасыл болуы мүмкiн. Тастардың құрамында фосфор қышқыл, көмiртек қышқыл туздары, калий, натрий, хлор, темiр, магний iздерi және белок. муцин, эпители сияқты органикалық заттар кiредi. Тiс тасының ядросы бөгде дене болуы мүмкiн (нанның қатты қабыршағы, тiс тазалағышының кылшығы), бактерпя калониялары (актиномицеттер). Тастардың салмағы (әр түрлi) грамның бөлiктерiнен ондаған грамдарға дейiн жетедi. Көлемi бiрнеше сантиметрге дейiн жейде. Тастардыңтығыздандығы әр түрлi. Тастар қатпарланған болуы мумкiн.КЛИНИКАСЫ. СТА бастапқы стадьяларында шамалы уақыт симптомсыз жүредi. Бұл статьяда негiзгi симптомсiкелейдiң аз бөлiнуi. Көбiне тамақтану алдында сiлекей безi улкейедi. Безде керусезiмi, ауыру сезiмi пайда болады. Бұндай науқастордың бездерiнiң үлкенi және шаншуы пайда болуының себептерi, тамақтану алдында сiлекейдiң көп бөлiнiп, тастың артында жиналып, өзектiң кеңуiнен пайда болады. Өзек бiтелiп, бездiң Ұлғаны тез болуы мүмкiн. Тамақ қабылдағанда сыздаған ауыру сезiмi құлаққа, мойынға және тiлге рерiлуi мүмкiн. Бiрнеше уақыттан кейiн бездiң көлемi тез арада кiмiреюi мүмкiн.Қабынудың айқын клинiкалық кезеңдерi. Сiлекей ретенциясы симптомынан басқа да созылмалы сиаладениттердiңөршуi сияқты белгiлер болуы мүмкiн, өйткенi түттiк iшiндегi конкременттiң болуы барлық кезде морфологиялық созылмалы қабынулармен анықталады. Жақ асты безiнiң конкременттi кезiнде тартылып ауыратын ауыру сезiмi төменгi жақта пайда болады. Бұл ауыру сезiмдер тiлге немесе құлаққа берiлуi мүмкiн және жұтынғандағы ауыру сезiмi болады, ал құлақ маңы безiнiң тас ауруларында (керiлу сезiмi) құлақ маңы шайнау және жақ арты аймақтарында керiлу сезiмi пайда болады. Науқас безiнiң тұсындағы ауыру сезiмi бар iсiкке, тағам қабылдаудың қиындауына, температурасының көтерiлуiне және жалпы елсiздiкке шағымданады.

5-билет.

1. Сілекей безі аурулары. Анықтамасы, жіктелуі. Аурулары. Сиалолитиаз, Сиалоаденит, Гипо-Гиперсаливация. Сілекей-тас дерті сілекей бездері дерттерінің ішіндегі жиі кездесетіні (40—60%). Сілекей тастары жиі вартонов түтігінде және төменгі жақасты безінде орналасады. Өте жиі төменгі жақасты безі зақымдалады. М. Н. Михайловтың мәліметтері бойынша (1957), төменгі жақасты сілекей безі 89,5% науқастарда, тіласты сілекей безі 7,5%, ал құлақмаңы безінің жарақаттануы—3% науқастарда кездеседі. Көбіне тастар бір сілекей безінде пайда болады. Ер адамдарда әйелдерге қарағанда жиі кездеседі. Жас шамасының шешуші маңызы жоқ. Тастардың көлемі мен пішіні әр түрлі, бірақ сілекей безінде орналасқан тастар, негізінен үлкен, пішіні домалақтау болады. Кейде көпқырлы тастар да кездеседі. Тастардың түсі ақшыл, сары, қоңыр, жасылдау болуы мүмкін. Түсінің түрлі болуы олардың химиялық қүрамына, яғни қышқылды фосфор, көмірқышқылды калий, натрий, хлор, темір, магний эле-менттерінің іздері және белок, муцин сияқты органикалық заттарға байланысты. Сілекей тастары ядросының пайда болуына сілекейлі тығындықтар, бөгде заттар, бактериялар колониясы әсер етуі мүмкін. Сілекей бездерінің бүзылыстары олардың қызметтерінің котерілуімен немесе төмеңдеуімен көрінеді. Осыдан сілекей көп немесе тым аз болінуі байқалады. Сілекейдің көп бөлінуін гииерсаливация, аз болінуін гипосаливация деп атайды. Гиперсаливация. Бүлінген тістерден, ауыз қуысының кілегей қабықтарынан, ас қорыту ағзаларынан жүйкелік серпіндер түсіп сілекей бездерінің қызметін көтереді. Бүл бездер парасимпатикалық жүйкелермен реттелінеді. Осыдан сілекейдің көп бөлінуі:

• ауыз қуысы кілегей қабықтарының қабынуларында (стоматит, гангивит), тістің және оны қоршаған тіндердің бүліністерінде (пульпит, периодонтит, тісті қажау кезінде т.б.);

• ас қорыту ағзаларының дерттерінде, қүсу, жүрек айну кездерінде;

• жүкті әйелдердің уыттануларыңда;

• парасимпатикалық жүйкелерді қоздыратын дөрі-дәрмектер (пилокарпин, физостигмин) қабылдағаңда т.б. жағдайларда — байқалады.

Гиперсаливация кезінде ересек адамда тәулігіне 8-14 литр сілекей болінеді. Көп сілекей асқазан сөлін бейтараптап, оңда ас қорытылудың бүзылыстарын туындатады. Сонымен қатар, гиперсаливация, көп мөлшерде сілекеймен судың жоғалуына, организмнің сусыздануына өкеледі. Балаларда барлық сілекей жүтылмай, сыртқа ағады. Осыдан төменгі еріннің сыртында терінің базданып қабынуы дамиды. Сонымен бірге сілекей жоғары тыныс жолдарына түсіп, олардың қабынуына әкелуі мүмкін.

Гипосаливация — сілкейдің аз бөлінуі. Ол мына жағдайларда:

— сілекей бездерінің өспемен, қабыну үрдістерімен (сиаладенит, паротит) бүліністерінде;

— олардың өзектеріңде тас түрып қалғанда (сиалолитиаз);

— дене қызымы көтерілгеңде;

— дене сусыздануыңда;

— парасимпатикалық жүйкелердің әсерін тежейтін дәрі-дөрмектер {атропин, скопаламин) қабылдағанда - байқалады. Сілекейдің аз бөлінуімен бірге ас қорыту жолдарының сел шығаруы, коз жасы азаюымен, жүрекқапта, өкпеқап қуысында, жоғары тыныс жолдарында, буындарда қүрғақтық дамуымен қабаттасатын дертті Шегрен ауруы дейді. Бүл ауру жүйелік аутоиммундық дерт.

Сілекейдің аз болінуі ауыз қуысының қүрғауына әкеледі. Бүндай жағдайды ксеростомия деп атайды. Осыдан шайнау мен жүтыну қиындайды, ауыздың кілегей қабықтары қабынады. Олар қүрғап, кеберсуінен жарылып кетеді, жаралар пайда болады. Бүл жаралар арқылы

522

жүмсақ тіңдерге, сілекей бездеріне микробтар өтіп, қабыну туындатады. Содан тістерде кариес, тілдің қабынуы (глоссит) дамиды, тілде сыдырылған эпителий жасушаларынан түратьш тандақтар пайда болады. Гипосағшяация кезінде асқазан мен ішектердің сөл бөлуі әлсірейді.

2. Жақ бет аймағының ісік алды ауруларының патологиялық анатомиясы, макро-микропрепараттағы көрінісі. I. Ісікалды жөне ісіктерге үқсас өзгерістер: а) эпулистер; ә) фиб- розды дисплазия; б) эозинофидді гранулема; в) херувизм; г) лейкоп­лакия. Эпулис ("синонимы - эпулид) екі грек сөзінен қүралған: ері -үсті; ulon - қызыл иек. Эпулис деп қызыл иек үстінен томпайып ісік терізді өскен үрдісті атайды. Ол көбінесе 30-40 жас шамасын-да өсіп шығады және әйелдерде жиілеу кездеседі. Ол қызыл иектің үстінен үртқа қарай немесе тіл, жаққа қарай томпайып өседі. Реңі қызыл немесе қоңыр-қызыл түсті, кейде үсті жараланып, қанап түрғаны көрінеді. Микроскоппен қарағаңца эпулистің 2 түрін ажыратады: 1) тал-шықты (фиброзды); 2) қан тамырларына бай (ангиоматозды) эпу­лис. ген жаңадан пайда болған қан тамырлар, ескі жөне жаңа қан қүйылу ошақтары, гемосидериннің топталғаны көрінеді. Кейде бірен-са-ран альш жасушалар да кездесуі мүмкін.

Қан тамырларына бай эпулисті жеке түрге бөліп шығарудың себебі — оның қүрамында капиллярлар өте көп болады.

Эпулистің ерекше бір түрі есебінде алып жасушалы эпулис кара-лады. Ол талшықты дөнекер тін арасында көпядролы алып жасу-шалардың көптігімен сипатталады. Қазіргі кезде бүл өзгерістерді остеобластокластомаға яғни нағыз ісіктер қатарьша жатқызады .

Эпулистер ас шайнағанда жарақаттаңып қанайды, ауырады. Сол себептен оны хирургия жолымен альш тастайды, бірақ олар кейде қайта өседі.

Фиброзды дисплазияда тек жақ сүйектерінде (монооссалды түрі) немесе бірнеше сүйектерде (полиоссалды түрі) ақ немесе ақшыл-сүр түсті қатты түйіндер өсіп кетеді. Соған байланысты сүйектер қисайып, пішінсізденіп, сьшады. Микроскогшен қарағанда жақ сүйектерінде дәнекер тін талшықтары, фибробластар, жетілмеген сүйек тіндері мен остеобластардың көбейіп топталғаны көрінеді, ал зақымданған, сынған сүйектердің орнында көптеген қуыстар байқалады. Түнғыш рет бүл сырқатты зерттеп сипаттаган В.Р. Брайцев (1927) пен Лихтенштейн (1938). Бүл көбінесе жастарда кездеседі. Кейде бүл өзгерістер басқа сүйектерде де көрінеді, со-нымен қатар теріде мөлшерден тіс пигменттену, жыныс бездерінің мерзімінен бүрын жетілуі байқалады (Олбрайт синдромы). Қазіргі уақытта бүл сырқаттың себебін гормондардың тепе-тендігінің бүзы-луына байланысты деп санайды.

Херувизм деп фиброзды дисплазияньщ бір түрін атайды. Сы-рқатта жоғарыда айтып кеткен өзгерістердің нөтижесінде жақ сүйектерінің зақымданып, сынуынан көптеген қуыстар пайда бо­лады. Херувизм сөбилерде кездесетін сырқат. Морфологиялық өзгерістер көбінесе астынғы жақ сүйектерінде болғаны үшін, ба-ланың бетінің төменгі екі жағы херувимнің бетіндей томпайып түрады.

Эозинофилді гранулема жақ пен бет сүйектерінің ошақты за-қымданып, олардың арасында ретикулярлы және эозинофилді жасушалардьщ көбейіп өсіп кетуімен сипатталады. Түңғыш рет бүл сырқатты орыс дәрігері Н.И.Таратынов (1913) самай сүйектерінде тапқан. Б.И.Мигунов эозинофилді гранулеманың жақ сүйекте-ріндегі морфологиялық өзгерістерін жазған. Бүл сырқат көбінесе ерлерде, жастарда кездеседі.

Рентгендік көріністе сүйектің зақымданып сорылғаны, қуыстанғаны байқалады. Ауыз қуысында, шырышты қабықтың, ідызыл иектің ісінуі, жаралануы, қан қүйылу ошақтары, тіс мойындары-ның жалаңаштануы, олардың босап қалғаны байқалады.

Лейкоплакия. Бүл үғым гректің екі сөзінен қүралған — leucos ақ, plague — табақша (пластинка). Лейкоплакия — ауыз қуысы шырышты қабығының созылмалы сырқаты. Морфологиялық түрғыдан бүл қүбылыс созылмалы қабынудың асқынуы болып, ошақты қайтымсыз дистрофиялық өзгерістермен сипатталады. Жай көзбен қарағанда,ол тіл үстінде немесе үрттың шырышты қабы-ғында ақ түсті, көлемі де, пішіні де әртүрлі, жалпақ қатты «та-бақшалар» түрінде көрінеді. Кейде ош>щ үсті кедір-бүдыр болады. Лейкоплакия көбінесе ер адамдарда 30 бен 50 жастың арасыңда кездеседі.

Лейкоплакияның себептеріне жөйсіз тіс протездерінің, кариоз-ды тістердің әсерінен пайда болған жаралар, темекінің немесе насы-бай әсерінен пайда болатын жаралы қабыну, дистрофиялық қүбы-лыстар жатады.

Микроскоппен қарағанда көп қабатты жалпақ эпителийдің қалындағаны, түлеу қүбылысыньщ қалыптан тыс артып кеткені көрінеді. Эпителий жиегінде акантоз қүбылысы күшейгенде «емізікшелер» эпителий асты қабатқа және сыртқы өсіп, лейкопла-кияның үсті кедір-бүдыр болып көрінеді. Эпителий асты тіндерде лимфоциттерден, моноциттерден, плазмоциттерден қүралған сіңбелер байқалады. Сонымен қатар склероз де күшейеді.

Лейкоплакияньщ 50 пайызы ерте ме, кеш пе малигнизацияға үшырап қатерлі жалпақ жасушалы карциномаға айналады, сондық-тан лейкоплакияны облигатты ісікалды урдісі деп атауға болады

3. Жақтың қабыну аурулары. Пат. Анатомиясы, макро-микро. Жақ бет аймағының қабыну процестері хирургиялық емдеуді қажетететін көп таралған ауруларға жатады. Олар басқа стоматологиялық ауруларға қарағанда жиі еңбекке қабілеттілікті төмендетугі, науқасты ауруханаға жатқызуға себеп болып, адам өміріне қауіп төндіреді. Периостит(гр.perı-маңы, osteon- сүйек)- жақ сүйек қабығының қабынуы. Периоститтің жедел, созылмалы түрлері бар. Ауруды қоздыратын факторлар: одонтогенді инфекция, туберкулез, мерез, жарақаттап және т.б. Жақ сүйек шықшыт және тіс айналасындағы тіндер зақымданғанда периостит өрбиді. Сүйек қабығын қан кернеп, инфильтрацияланып ісініп ауру күшейе түседі. Зақымдалудың алғашқы сатысында посттравматикалық қабыну, гиперемия, клеткалық- сероздық инфильтрация дамиды және периоститтің серозды- фибринозды түрі пайда болады. Уақытында емделмесе инфильтрат сорылып кетеді және айтарлықтай морфологиялық өзгерістер қалмайды. Кейде жіті қабыну созылмалы фибринозға немесе оссифирлеуші периоститке айналуы керек. Жедел ағымды жақ сүйек периоститі альвеолалы өсіндінің немесе жақ сүйек сыртқы қабығының іріңді жедел ағымды іріңдеп қабынуын айтады. Бұл өте жиі кедесетін ауру. Бұл аурудың 71% 16 мен 40 жастағы адамдарға тиесілі екен. Жедел ағымды іріңді периостит қайта қозған созылмалы перидонттің немесе жедел ағымды іріңді перидонттің асқынуына алып келеді

6-билет

1. Сиалоаденит жалпы анықтамасы, жіктелуі. Сиалоаденит — сілекей бездерінің қабынуы. Олар өз алдына жеке дамыған біріншілік сиалоаденит және басқа ауруларға байла-нысты дамыған — екіншілік сиалоаденит түрінде кездеседі.

Этиологиясына байланысты сиалоадениттер бактериалық, ви-рустық, микогенді және асептикалық түрлерге бөлінеді.

Патогенезі бойынша сиалоадениттер былайша жіктеледі: 1) Сілекей бездерінің өзекшелерімен жоғары өршитін сиалоаде­нит. Бүл жағдайда инфекция ауыз қуысынан сілекей бездерінің өзекшелері арқылы тарап қабыну үрдісі осы өзектердің қабырға-сында және сілекей бездерінің стромасы мен паренхимасында да-миды. Қабынудың өсерінен сілекей бездерінің жолдары тарылып, сілекей іркіліп қалады. 2) Қан және лимфа тамырлары арқылы тараған инфекция сілекей бездерінің аралық затын, стромасын, кейіннен ацинустарын қабыну үрдісіне үшыратады. 3) Аралас жол-дармен дамыған сиалоаденит. Сілекей бездерінің түріне қарай шықшыт бездерінің сиалоадениті паротит деп аталады, бүдан ба­ска төменгі жақ асты, тіл асты және майда бездердің сілекей сиалоадениттерін ажыратады.