Лекция тақырыбы: Жаңа тәуелсіз түркі мемлекеттері Жоспары:

1. Қазақстан

2. Өзбекстан

3. Қырғызстан

Лекция мақсаты: Қазақстан, Өзбекстан және Қырғыстан мемлекеттерінің өткен тарихы мен бүгінгі тарихын салыстырмалы тұрде талдау және қазіргі таңдағы бұл мемлекеттердің қарым-қатынастарын түсіндіру.

Лекция мәтіні: 1990 жылы желтоқсанда Қазақстанның бастамасы негізінде төрт республика /Ресей, Украйна, Белоруссия, Қазақстан/ бір бірінің тәуелсіздігін мойындап тәуелсіз мемлекеттердің одағын құру туралы бастама көтерді. 1991 жылы тамыз айында орталықта болған оқиға Кеңес Одағының құлауын, одақтық республикалардың тәуелсіздік алуын тездетті. Саяси сахнадан СОКП кетті. Кеңес Одағының құлауының көп себептері бар. Олардың негізгілері: экономика саласында бір орталықтан басқаратын жоспарлы экономиканың үстем болуы, саяси салада бір партия ұйытқы болған әкімдік-әміршілдік жүйенің қалыптасуы, рухани салада бір идеологияның үстем болуы.

1990 жылы қазан айының 25-де ҚССР-ның Жоғарғы Кеңесі ҚазақССР-ның Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы декларация қабылдайды.

1991 жылы желтоқсанның бірінде республиканың тарихында тұңғыш президенттің сайлауы болып президент болып Н.Назарбаев сайланады.

Желтоқсанның 10-да республиканың Жоғары Кеңесі Қазақ ССР-ын Қазақстан республикасы деп атау туралы шешім қабылдайды. 16 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес Қазақстанның мемлекеттік егемендігін жариялайды. Егемен Қазақстан республикасы өз территориясында толық билік жүргізетін, өзінің ішкі-сыртқы саясатын жеке дара шешіп жүзеге асыратын болып Қазақстан республикасының тарихында жаңа дәуір ашылды. 1991 жылы 21 желтоқсанда Алма-Атада болған бұрынғы Кеңес Одағының құрамындағы 11 мемлекеттің ел басыларының мәжілісінен тәуелсіз мемлекеттер достығын құру туралы келісімге қол қойылады.

Тәуелсіз, егемен Қазақстан Республикасының орнауы қазақ халқының тарихындағы аса зор маңызы бар саяси оқиға. Қазақ тәуелсіздікке қол жеткізу үшін күресті, қан мен тер төкті. Тәуелсіздік үшін күресте талай-талай құрбандықтар болды. Сол төгілген тер, құрбандық текке кетпеді, өз нәтижесін берді. Қазақстан тәуелсіз, егемен, жүниежүзі халықтарының қауымдастығында терезесі тең мемлекет болып қалыптасып отыр.

Кеңес Одағының қоғамдық өмірін түгелдей қамтыған тоқыраудан шығарудың жолын КОКП қайта құру деп есептеді. Қайта құру стратегиясын тұжырымдаушылар елдегі экономикалық кризистен жоспарлы экономика мен нарықтық экономиканың артықшылығын пайдалану арқылы шықпақшы болды. Қайта құруды жүзеге асыра бастағаннан соңғы 5-6 жылдың тәжірибесі аталмыш жолмен экономикалық кризисті ауыздықтауға болмайтынын дәлелдеді. Кризистен шығарудың ең сенімді жолы нарықтық қатнасқа өту екенін дүниежүзілік тәжрибе, қайта құрудың тәжірибесі делелдеп берді.

Қазақстан Республикасы 1990 жылдан нарықтық экономиканы қалыптастыру жолына түсті. 1990 жылы желтоқсанда Қазақ ССР-ның Жоғарғы Кеңесі Қазақ ССР-ның экономкасын тұрақтандыру және нарыққа өту бағдарламасын бекітті. Нарықтық экономика экономикалық ынтықтыққа жол ашады, еңбек өнімін арттыруға мүмкіндік береді, товар өндірушілердің еркіндігін қамтамасыз етеді., бәсекелестікті дамыту арқылы жеке өндірушілердің өктемдігін жояды, өндірісті тұтынушылардың сұранысына бағындырады.

Қазақстан Республикасы бүгінгі таңда нарықтық экономиканы қалыптастырудың соңғы сатысында отыр. Өткен 10 жылдықтың ішінде нарықтық экономиканы қалыптастыруға байланысты ірі-ірі қадамдарды жүзеге асырды. Олардың негізгілері: бір меншіктің үстемдігін жойып көпменшіктілік жүйені қалыптастыру, меншіктің теңдігін, еркіндігін қамтамасыз ету, мақсатын көтеріп бұл мақсатты мемлекеттік меншікті жекелендіру жолымен жүзеге асырып отыр. Мемлекеттік бағадан еркін бағаға өту нарықтық экономиканы қалыптастырудың негізгі мәселесінің бірі. Нарықтық экономикаға үйлескен банк, кредит жүйесін құру тағы бір негізгі мәселе. Экономиканы монополиясыздандыру, кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамыту негізгі мәселелердің бірі. Шет елдермен экономикалық қарым-қатнасты жолға қойып, халықаралық еңбек бөлісінің артықшылығын пайдалану және т.б. жолдармен халықаралық экономикалық қатнастарды дамыту нарықтық экономиканы қалыптастыруда маңызды роль атқарды.

Өзбек. Өзбектің ұлт болып қалыптасуы және мемлекет болып құрылуын жазуға кіріспес бұрын «өзбею; атауы қайдан шыққан, «өзбек халқы» деген атау қашаннан бері қалыптасты, міне, осы сауалдарға тоқталайық.

«Өзбек» деген сөз (атау)-XV ғасырдың аяғы -XVI ғасырдың бас кезінде Шығыс деректемелерінде Еділдің шығысы мен Арал теңізінің солтүстітіңдегі далалық аймақтың атауы, яғни шығыс Дешті Қыпшақ атауы ретіңде қолданылған тарихи-этнографиялық термин. Мысалы, Мырза Мүхаммед Хайдар Дулати өз шығармасында: «Моғолстанда үлкендігі Джейхунға (Амудария өзені) ұқсас ірі өзендер көп, олардың ішінде Іле, Емел, Ертіс, Чуйлық (Шу өзені) және Нарын бар. Бұл өзеңдердің көпшілігі Көкше теңізге (Балхаш көліне) құяды, ол Моғолстан мен Өзбекстанның арасында орналасқан және оларды бөліп жатыр» деп жазды.

Өзбек атауы Шығыс деректемелерінде (парсы тілдес)-Низам ад-Дин Шами, Муин ад-Дин Натанзи, Шараф ад-Дин ал-Иезди, Абдураззақ Самарқанди тағы басқалардың еңбектерінде ХҮІ ғасырдың 50-60 жылдарынан бастап бұрын Шайбан және Орда-Ежен ұлыстарының құрамына енген Шығыс Дешті Қыпшақтың түркі-монғол тайпаларының орталық жалпы атына байланысты аталады. Бүдан гөрі ертерек дәуір деректемелерінде «өзбек» термині кездеспейді.

XVI ғасырда араб авторлары (Насыр ад-Дин ибн өл-Фурат, Әс-Асадй, Әл-Айни т.б.) Алтын Орда билеушілерін «Дешті патшалары, Қыпшақтар патшаларың деп атапты.

XIV ғасырдың 60 жылдарынан Низам ад-Дин Шами, Муин ад-Дин Натанзи Ақ Орда жерлерін «Өзбектер елі»(«Дийар-и-өзбек»- Өзбекстан), «Өзбек далалары» (Сахра-и-өзбек), ал Орыс ханды (қазақ хандарының арғы атасын) Өзбектер патшасы (падишах-и-езбек) деп атай бастады.

Орыс тарихшылары Н.А.Аристов, А.Ю.Якубовский, П.П.Иванов өзбек терминінің (атауының) шығу тегін Алтын Орда ханы Өзбек (1312-1342 жылдары билік еткен) есімімен байланыстырады. Академик Б. Г.Гафуров, Б.А.Ахмедов атаған Өзбек хан қол астындағы халықтарды емес, Ақ Орданың бүкіл түркі-монғол тектес тайпаларын «өзбек» деп атағанын ескертіп, оның шығу тегін тек Өзбек хан есімімен байла-ныстыруға болмайтынын дәлелдейді. Соңғы жылдарда тарихи әдебиетте «өзбек» атауы әлі этноним болып қалыптаспаған Шығыс Дешті Қыпшақтың жергілікті түркі және түркіленген монғол тайпалары одағының жалпы атауы деген пікір қалыптасты.

Бұл одақтың құрамында (Масуд бин Осман Кухистан, Бенай т.б. пікірлері бойынша) Бүркіт, Қият, Қосшы, Қоңырат, Үйсін, Қыпшак, Найман, Жат, Қарлұқ, Кенегес, Күрлеуіт, Маңғыт, Үйғыр, Қытай (Хитай) т.б. тайпаларболды. Бұл тайпалардың көбі ерте заманда-ақ Қазақстан мен Орта Азия жер аумағын мекендеген.

Өзбек халқының шығу тегі мен ұлт болып қалыптасуы

Өзбек халқының шығу тегі мен ұлт болып қалыптасуы туралы мәселе өзбек тарихының бір бөлігі болып табылады. Біз бұл тақырыпты ашуда Мырза Мүхаммед Хайдар Дула-тидің «Тарих-ир-Рашидш», Махмүт бин өмір Уәлидің «Бахр-әл-Асрар-фи-Манакиб-әл-Ахиа», Камал ад-Дин (Шир) өли Бинайдың «Шайбани-наме», Абдаллах Бал-хидің «Зубдат әл-Асрар», Рузбеханның «Михман-нама-и-Бухара» атты шығармаларын, сондай-ақ авторлары белгісіз «Таварих-и-Гузида-и-Нусрат-нама»-«Жеңістер кітабының тандамалы тарихы», «Тарих-иш-Шах Махмүт бин мырза Фазыл Чорс», «Тарих-и Кипчаки» және Масуд бин Осман Күхистанидің «Тарих-и Абул-ул-Хаир-хани», Бабыр Захир-ад-Дин Мүхаммедтің «Бабырнама», В.В.Бартольдтің еңбектерін, өзбек тарихшыларының «Народы Средней Азии и Казахстана», М.Әрматовтың «Өзбек халқының шығу тегі және қалып-тасуы» (Ташкент, 1968) тағы басқа еңбектерге сүйендік. Көне жазба деректерге қарағанда, өзбек Орта Азияны мекендеген ежелгі соғдалық, хорезмдік, бактриялық, ферғаналық тайпалар мен сақ, массагет тайпаларынан тарайды. Бұл халықтардың бәрі иран тілдес еді және еуропоидтық нәсілге жататын.

Б.з.б. I мың жылдықтың ортасынан бастап Орта Азиядағы Қосөзен аралығына - Сыр мен Амудария алқабына Орта Азшщан түркі нәсілді аздаған этникалық топтар ауып келді. Біздің заманымыздың VI ғасырының екінші жартысынан -Орта Азия түркі қағандығының құрамына енген кезден бастап бұл топтар көптеп қоныс аударды. Мүнан кейінгі ғасырларда отырықшы, негізінен иран тілдес халықтар мен көшпелі, негізінен түркі тілдес халықтар, бір-біріне өзара өсер етіп, жақындасып, ішінара бірігіп, сіңісіп кетті. Бұл түста иран тілдес халықтар көбіне-көп түркіленді, сонымен қатар түркі тілдес халықтар тәжік тілінде сөйлейтін болды.

Түркі қағандығы кезеңінде, әсіресе Қарахан әулеті билеген кезде, Сыр мен Амудария аралығына қоныстанған түркі тайпалары мен халықтары бірте-бірте отырықшылыққа ауысып, иран тілдес халықтармен сіңісіп ассимиляциялаңды: кейбір түрьсі тайпалары көшпелі тіршілігінен ажырамай, көшіп-қонын, ру-тайпалық дәстүрін сақтап қалды. Сырдария мен Амудария аралығындағы бұл түркі тілдес халықтар XI- XII ғасырларда қалыптасқан өзбек халқының негізін құрады.

XIII ғасырдағы монғол шапқыншынызғы кезінде бұл жерге тағы да түркі халықтарының жаңа тобы келіп қосылды. Бұл аймақ халқының құрамына қосылған көшпелі түркі тілдес тайпалардың соңғы тобы XV ғасырда Шайбани хан әскер-лерімен келген Дешті Қыпшақ езбеьсгері еді. «Бабырнамада»: «Әндіжан тұрғындарының бәрі - түркілер, қалада да, базарда да түркіше сөйлемейтін адам үшырамайды. Халықтың сөзі әдеби тілінен айырғысыз» дейді. «Бабырнамада» Шайбани хан мен Дешті Қыпшақтың көшпелі өзбектері келгенге дейін Ферғана, Самарқан аймагын түркілер ғана мекен етті делінеді². Бұлардың бір бөлігі отырықшылану нәтижесінде жергілікті отырықшы халықтармен араласып кетті, ал олардың көпшілігі көшпелі түрмыс салты мен ру-тайпалық дәстүрлерін және өз тілінің ерекшелігін сақтап қалды.

Өзбек ұлтының құрамында үлкен үш топ болды. Бірінші топ - отырықшы халықтар арасындағы өзбектер, бұлардың басты белгілері - ру мен тайпаға бөлінеді, суармалы егіншілікпен, қолөнермен, саудамен шұғылданды, қалалар мен ірі қыстақтарда тұрды. Өзбектердің бұл тобы Ташкештің көгалды алқабы мен Ферғана алқабын, Хорезмді мекендеген.

Олар өзбек халқының қалынтасуына, көшпелі өзбек пен өзге де көшпелі түркі тайпаларының отырықшындыққа айналуына едәуір ықпал жасады.

Екінші топ - Орта Азиялық Қосөзен аралығындағы монғол дәуіріне дейінгі түркі тайпалары мен Шыңғыс хан заманындағы түркі-монғол тайпаларының ұрпақтары (Қар-лұқ, Барлас, Қалтатай, Моғол т.б.). Бұлар отырықшы халыққа сіңіскен жоқ, жартылай көшпелі өмір сүріп, ру-тайпалық дәстүрлерін сақтап қалды. Олардың көпшілігі бұрын өздерін «түрікпіз» деп атады.

Үшінші топ - Дешті Қыпшақтағы өзбек тайпаларының ұрпағы. «Өзбею; атауы тайпалық атпен қатар олардың өз атауы да болды. Тайпалардың бәрі бірдей жеке зерттелмеген. Шежіре деректерінде 92 баулы өзбек деп аталады. Бұлардың көпшілігі Орта ғасырда-ақ өбден белгілі болған Қыпшақ, Найман, Жалайыр, Қанды, Қытай (Хитай), Қоңырат, Маңғыт, Дүрмен, Қашаған, Қырық, Сарай, Кенегес, Қият, Құтты, Үйғыр т.б. тайпалар мен халықтар.

Бұлар кейіннен бірқатар түркі тілдес халықтардың құрамына кірді. Өзбек тайпалары XVI-XVII ғасырларда отырықшылыққа көше бастап, бұл үрдіс негізінен XIX ғасырдың аяғында аяқталды. Олар егіншілікпен, ал тау баурайы мен далалық аймақтарда негізінен тебіндегі мал шаруашылығымен шұғылданды. Олардың түрмысында көшпелілік дөстүрі өлі де болса байқалатын еді. Аталған тайпалардың әрқайсысының өз ерекшеліктері болды, соған қарамастан олардың тілінде, материалдық және рухани медениетінде ортақ дәстүр болды.

Осы халықтардан бір түтас өзбек халқы қалыптасты. Өзбектердің қалынтасуына әсіресе Хорезмдегі өзбектердің байырғы отырықшы бөлігінің бір бөлігі - оғыздар да қатысты.

Осы түста мына бір жайдың басын ашып алған жөн. Шежіре деректері бойынша өзбектер өз баулы (рулы) деп аталған. Оларды бүгінде осы этнонимді басы бүтін иемденген өзбек ұлтымен шатастыруға болмайды. Алтын Орда тұсын-дағы өзбектер - қазақ пен өзбек халқына тән дәрежеде катысы бар халық. Белгілі ғалым Б.А.Ахмедовтың «Государство кочевых узбеков» атты монографиясында көшпелі өзбектер құрамында арғын, қыпшақ, үйсін, найман, қаңлы, қоңырат, жалайыр, қият, қатаған рулары болғандығын атап көрсетеді. Белгілі Башқұрт тарихшысы Б.Е.Кузеевтің «Проис-хождение башкирского народа» атты кітабындағы түркі-монғол-парсы шежірелеріне негізделіп жасалған салыстыр-малы кестеде қыпшақтар дәуіріндегі өзбектер құрамында қыпшақ, қаңлы, керейіт, найман, үйсін, төлеу, таз, қатаған сияқты осы күнгі қазақтар құрамында кездесетін рулардың бар екендігін дәлелдейді. Жалпы өзбек халқы үш топтан: Орта Азиялық бөліктегі ежелгі отырықшы халықтан, кезінде дербес мемлекеттері болған халықтың негізін құраған түркі-монғол тайпаларынан (қарлұқ, оғыз, монғол), соңдай-ақ Б. Ахмедов кітабына арқау болған қазақпен қаны да, тегі де бір көшпелі өзбектерден құралған. Әйгілі тарихшы Ибн Рузбехан «Михман-нама-и Бухара» атты еңбегінде өзбектер үш халықтан: шайбанилықтардан, қазақтардан және маңғыт-тардан түратындығын атап көрсеткен. Олардың зтникалык түтастану үрдісі де қазақтардың өз алдына дербес хандыққа ие болу кезеңімен түспа-түс келеді. Бұл туралы бес томдық «Қазақ ССР тарихында» былай делінген: «...тарихи өдебиетте «өзбек»ұғымы еуел баста жергілікті түркі және Дешті Қыпшақтың түркіленген тайпалары одағының этникалық-саяси атауы ретінде (әлі этноним бола қоймаған) қолданылады деген пікір орныққан. Қазақ халқының құрылуымен жинақ-таушы этникалық-саяси «өзбек»ұғымы езгерді. Қалыптасқан халықты деректемелерде «өзбек-қазақ», кейін «қазақ» деп атай бастады. Қазақ тілі негізінен найман, қыпшақ, оғыз, қарлұқ тілдері тобына жатса, өзбек тілі түркі тілдерінің оңгүс-тік шығыс тармағы - қарлұқ тілдері тобына жатады.

Өзбек тілі бірнеше диалекгіге бөлінеді. Олардың неіізгілері: 1) Қыпшақ диалектісі (Өзбекстанның терістік батысын мекендеген қыпшақ тайпасының тілдік ерекшелігіне байла-нысты пайда болған); 2) Оғыз диалектісі (оңтүстік-батысты мекендеген Оғыз тайпасының тілдік ерекшелігіне байланысты пайда болған); 3) Қарлұқ диалектісі (оңтүстік-шығыс пен қала тұрғындарының тілдік ерекшелігінен туған).

Өзбек тілі басқа туыстас түркі тілдерімен сөз басында «й»дыбысын («йол»-«жол», йумшақ) -«жүмсақ», «йігр»-«жіп»), сөз соңы мен ортасында «ғ», «г» дыбыстарын (тағ -тау, ағыз-ауыз, тігди-тңді) қолдану, сол сияқты морфология-лық тұрғыдан көптік жалғаулар тек «-лар» (сизлар, дафтарлар, келдилар) қолданылуы сияқты т.б. заңдылықтарымен ерекшеленеді. Өзбек тілі қазақ тілі секілді ертеден жазуы бар тілдерге жатады».

Бүдан шығар қорытынды, түркі тілдес тайпалардың халық болып қалыптасуының тек тілдік бірлігі ғана емес, сондай-ақ әдет-ғүрып, салт-сана, діни наным-сенімдері, экономикалық, жер, аумақтық бірлестік сияқты халық болып қалыптасудың шартты белгілерінің де толық пісіп жетілген уақытын көрсетеді. Олай болса өзбек халқының қалыптасуы өзінің «өзбек» деген атымен көрші жатқан елдерге әйгіленіп, олармен қарым-қатынастар жасай бастаған уақыты ХҮ ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың бастапқы кезіне сөйкес келеді деп айтуға болады. Бірақ өзбек халқының этникалық қалыптасу кезендері көне заманнан басталды. Оны тарихи жазбалар, тілдер, мекендеген аймақтарын айтқавда көрсеттік. Түркі тайпаларының антропологиялық құрамына келсек, қазақ пен қырғыздар оңгүстік, Сібір не болмаса Түран антро-пологиялық тобына жатады. Бұларға қарақалпақ, ноғай, карағаш (Астрахань түркілері) жақын.

Өзбектер еуропа нәсілінің памир-ферғана типтеріне жатады.

Үйғырлар антропологиялық еуропалық нәсілінің шығыс Түркістан тобына жатқызылады. Түрікмендер де Еуропа тектестердің Жерорта теңіз ант-ропологиялық тобына кірді. Солтүстік-батыстағы башқұрттарда Орал типінің ерек-шеліктері мен оңтүстік-сібір типінің қасиеттері жиі үшы-райды.

Қырым татарларының көпшілігі Еуропа тектестердің динарлар тобына жатады. Балқарлар мен қарашайлар арасында еуропа типі тараған.

Құмықтардың ішінде Кавказдық типтің қасиеттері жиі кездеседі. Әзірбайжандар Еуропа нөсілінің каспийлік антрополо-гиялық тобына жатады. Анатолия үстіртінде түратын түріктер мен кашкай, айсар-лар арасыңда Еуропалық, Алдынғы Азиялық антропологиялық ерекшеліктер тараған. Македон түріктері балкан-кавказ типінің балкан тобына жатады. Гагауздар да осы топқа кіреді. Балтық теңізінің жағалауындағы аздаған қарайымдар да Еуропа нәсіліне жатады. Жалпы бұл айтылған түркі тайпаларының антропологиялық құрамы X-XV ғасырларда қалыптасты деп бағалауға болады.

Маураннаһрда құрылған Өзбек мемлекеттері (Бүхара, Хиуа, Қоқан)

XVI ғасырдың басында Шайбани хан бастаған өзбек феодалдары бүкіл Орта Азияны дерлік (Маураннаһрды, Хорезмді және Амударияның арғы жағындағы аудандарды иемденіп, Маураннаһрдағы Шағатай мемлекетін жойын, оның орнына Бүхара мен Хиуа мемлекетін құрды. Мұхаммед Шайбани өлгеннен кейін Шайбани әулетінің бірі Бүхарада, бірі Хиуада билік жүргізді. Бұлар түркіленген, исламданған Шыңғыс хан ұрпақтары еді. Орталықтанған Өзбек мемлекеті Бүхара хандығы болды, оның негізін салушы - Шайбани әулеті. XVI ғасырдың аяқ шенінде Бүхара хандығының астанасы Самарқаннан Бүхараға көшті. «Бүхара хандығы»деген ат осыған байланысты пайда болды.

Орта Азиядағы саяси жағдайға байланысты Бүхара хандығының жері жиі өзгеріп тұрды. Әсіресе II Абдолла ханның тұсында (1557-1598 ж.) Бүхара хандығы саяси жағынан мейлінше күшейіп, мемлекет жері барынша кеңейді.

Балх пен Ферғана (1573 ж.), Ташкент (1567 ж.), Хорасан, Герат пен Мешхед (1582-1583 ж.), Хорезм (1593-1594 ж.) жаулап алынып, орыс мемлекетімен сауда және елшілік қатынастар орнатылды. II Абдолла хан Йранмен толассыз күрес жүргізді.

XVI ғасырдың 70-жылдарында Қазақ ханы Хақназар мен сұлтавдар II Абдолла ханмен «аштасқан шарт» жасап, онымен достық қарым-қатынаста болатынын білдірді.

Қазақ ханы Хақназар Өзбек хандығының өзара қырқысына араласып, біресе Абдолла ханды, біресе Баба сұлганды қолдап, екеуін де өлсіретуге, осы арқыны өздеріне үлкен пайда түсіруге тырысып бақты. 1579 жылы II Абдолла хан Баба сұлтанға қарсы жорық жасады. Қазақ ханы Хақназар оның Баба сұлтанға қарсы күресін қолдады.

Қазақ хандығы осының арқасында Абдолла ханнан Түркістан аймағындағы бірнеше қаланы қайтарып алды².

Мүнан кейін Ташкент билеушісі Баба сұлтан Қазақ хандығына Сауран, Түркістан қалаларын бергенде, қазақ сұлтандары бір мезгіл Баба сұлтанды қолдады. 1579 жылдың екінші жартысында қазақ сұлтавдары әскерлерімен Ташкентке келді. Олар қайтадан Абдолла жаққа шықпақ болып, Ташкент билеушісі Баба сұлтанға қарсы астыртын әрекет істеді. Бірақ Бұл астыртын ерекетті сезген Баба сұлтан қазақ сұлтаны Жолыңды, оның екі ұлын, Хақназар ханның екі ұлын өлтірді.

Кейін 1580 жылы Хақназар хан қаза болған соң, оның орнына Жәдік сұлтанның баласы, Әз Жәнібектің немересі Шығай хан болды. (1580-1582 ж.). Ташкент билеушісі Баба сұлтанның Қазақ ханы Хақназардың екі ұлы мен Жолым сұлтанды өлтіруіне өшіккен Шығай хан және оның баласы Тәуекел сұлтан Бүхара ханы Абдолламен тізе қоса отырып, Баба сұлтанның көзін жоюға кірісті. Бұл жорықта қажырлы қайрат көрсеткен Шығай хан мен Тәуекел сұлтанға Абдолла хан мейлінше разы болып, Ходжент қаласын сыйлыққа берді.

1581 жылы жазда Абдолла хан қазақтың хан-сұлтандарымен бірлесіп, Баба сұлтанға қарсы жорық жасады.1582 жылы Абдолла хан тағы да қазақ ханы Шығай және оның баласы Теуекел сұлтанмен күш біріктіріп, жорықка аттанды. Баба сұлтан жеңіліп, Дешті Қыпшақ даласына қашты. Өзбек, қазақ әскерлері Баба сұлтанды Сарысуға, Ұлытауға дейін қуды. Шығай хан сол жорықта қайгыс болды.

1582 жылы маусым айында Түркістан түбіндегі шайқаста Тәуекел бастаған қазақ қолы Баба сұлтанды мүлдем талқандап, оның басын алды. Баба сұлтанның баласын және әскер басы әмірлерін түткынға алып, Баба сұлтанның басымен бірге II Абдолла ханға тапсырды. Қас жауын жойғанға қатты риза болған Абдолла хан Самарқан өлкесіндегі Адеркент уәлаятын Тәуекелге тарту етті. Сырдария алабындағы қала-бекіністерді Сауран, Түркістан, Отырарт.б., бұрынғысынша Қазақ хандығына қалдырды. Сөйтіп қазақ билеушілері Абдолланың бір орталыққа бағындырылған мемлекетін құрудағы мақсатына жету үшін едәуір көмек көрсетті.

Абдолла хан да қазақ билеушілерінің Бұл жөрдемін тиісті дөрежеде бағалап, қазақ хан Шығайға (Сығай) Ходжент қаласын берді. Оның баласы Тәуекел сұлтанға 1582 жылы Зеравшандағы Адеркент өлкесін сыйға тартты. Бірақ 1583 жыны қазақ ханы Тәуекел Бүхара ханы Абдолламен жасасқан шартты бүзып, Ташкентке шабуыл жасады. Сонымен қатар казақ феодалдары мен өзбек феодалдарының арасындағы жаугершілік қайта қозды. 1588 жыны II Абдолла қарсы соғыс бастап, соғыстың нөтижесінде Ташкент қаласы қазақтардың қолынакөшті.

1598 жылы наурызда Абдолла хан қайтыс болып, Әбді-Момын хан болды. Иран шахы Аббас оған жаулық ойлады. Осы орайды пайдаланған Тәуекел хан Бүхарадағы Өзбек мемлекетіне шапқыншылық ұйымдастырып, жүз мыңнан астам қазақ ескерімен Маураннаһрға басып кіріп, Ахси, Андижан, Ташкенг, Самарқан қалаларын басын алды. Тәуекелхан өзінің туысы Есім сұлтанды 20 мыңдай әскерімен Самарқанда қалдырып, өзі 70-80 мың әскермен Бүхараны алуға аттанды. Қазақ әскерлері Бүхараны 20 күн қоршады. Осы шайқаста Тәуекел хан ауыр жараланып қаза болды. Тәуекел ханның орнына хан болған Есім хан (1598 ж.) Бүхара мен Самарқанның билеушісі Мүхаммед сұлтанмен бітім шартын жасасты.

Есім хан - Шығай ханның баласы, ол бұрын Қазақ хандығының Түркістан қаласындағы хан ордасында тұрған. Есім хан Орта Азия қалаларымен бейбіт экономикалық башіаныс орнатуға үмтылды. Ташкент қаласы Қазақ хандығына қараған соң, оны Жәнібекханның немересі, Жолым сұлтанның баласы Түрсын Мүхаммед сұлтан басқарған еді. Ол көп үзамай тәуелсіз Ташкент ханы болуға әрекет жасады. Сөйтіп қазақ хандығы екіге бөлінді. Түркістан қаласын орталық еткен бөлікті Есім хан, Ташкент қаласын орталық еткен бөлікті Түрсын хан биледі. Бұлардың арасында соғыс қақтығыстары жиі болып тұрды. Ақырында 1627 жылы Есім хан Түрсын ханды өлтіріп, қазақ хандығын өз қол астына біріктірді. Есім хан кейбір маліметтерде 1628 жылы, ал «Қазақ совет энцик-лопедиясында» 1645 жылы қайтыс болған делінген.

1598 жыны Абдолла хан қайтыс болды дедік. Оның орнына таққа отырған баласы - Әбді-Момынды өкімет билігіне таласқан феодалдар өлтірді. Бүхара хандығында Шайбани әулетінің билігі осымен тоқтатылып, өкімет басына Аштархан еулеті келді. Бұл түста феодалдардың өзара күресі күшейіп. Сефеви әулеті билеген Иранмен, Хиуа хандығымен бірнеше рет соғыс болды. Толассыз феодалдық соғыстар кезінде Бүхара хандығы ішінара қазақтардың жәрдеміне сүйенуіне мәжбүр болды.

XVI-XVIIғасырларда кепшелі өзбектер Хиуа хаңдығына бірнеше рет шабуыл жасады.

1714-1717 жылдары IПетр Хиуаға А.Бекович-Черкасский басқарған экспедиция аттандырды, бес мың адамнан түратын оны хиуалықтар түгелдей құртып жіберді.

ХҮІІІ ғасырдың басында Бүхара хавдығы құлады, оның билеуінен Ферғана уделдіктері, Ходжент, одан кейін Самарқан және Бадақшан шығады. Бүхара хандығының орнына Эмират құрылды. Осы кезеңде Қоқан хандығы құрылды. Қоқан хандығы (1710-1876 ж.) - Ферғана жазығында XVIII-XIXғасырларда болған феодалдық мемлекет. Астанасы - Қоқан қаласы.

Қоқан хандары ездерін Шыңғыс ханның ұрпағымыз деп санаған. Шынында олар өзбектің Минг тайпасынан шыққан. Қоқан хандары әулетінің негізін салушы Шахруқ би алғаш 1710 жылы шамасында Қоқан жер аумағында Бүхара Эмиратынан тәуелсіз кіші-гірім иелік құрды. Оның немересі Ирдан би (1774 ж. өлген) тұсыңда жүргізілген соғыстардың нәтижесінде Қоқан хандығының құрамына Әндіжан, Наманған, Марғүлан иеліктері қосылды. 1758 жылы Бүхара Эмираты оны мүлде дербес мемлекет деп қарады². Ғасырдың аяғында Ташкент хандығы бөлінді. Облыстар мен удельдерді дербес билеп келген сұлтандар мен Эмирлер Орта Азиядағы феодалдық бытыраңқылық жағдайды өрістетгі.

XVIIIғасырдың екінші ширегінде Ферғана жеріне жоңғарлар басып кірді. Орта Азияға Иран бірнеше дүркін шабуыл жасады, ал 1740 жылы Надир-шах Хиуа хандығын жаулап алып, Бүхара хандығына басып кірді. Барлық осы басып кірулер және өзара қырқыс кезінде экономика қатты зиян шекті, суару жүйесінің қирауы мен бүзылуы ең басты ауыртпалық болды. Бүхара мен Хиуа 1747 жылы Надир-шах қайтыс болғаннан кейін Хиуа хандығы қайтадан тәуелсіздікалды. Ал Бүхарада 1747 жыны Бүхара хандығындағы өкіметбилігі маңғыт әулетінің қолына көшті. Бұлардың билеушілері өздерін өмір атады. Маңғыттар кезінде жер негізінен үш меншік түріне бөлінді:

1. Мемлекет қарамағындағы жер;

2. мүліктік яши мұсылман діні қызметкерлеріне меншіктепберілген жерлер;

3. жері жоқ шаруалар басқаның жерін өндеп, заттай ақыалып тұрды.

Сонымен, өзбек халқы XV-XVIIғасырларда феодалдық құрлыста өмір сүрді. Сүнниттік бағыттағы ресми ислам дінімен қатар (түркі тайпалары IX-Xғасырларда қабылдаған) ислам дініне дейінгі наным (тәңірге табыну) көріністері де байқалады.

Қырғыз ұлтының қалыптасуы

Қырғыздардың ертедегі этникалық тарихы көне тайпалар одақтарымен (хүндар, діліндер, сақтар мен үйсіндер) байланысты. Кейінірек - Түркі қағандықтары мен көшпелі тайпалар бірлестіктері дәуірінде (б.з.б. X ғ.) қырғыздардың құрамына енген тайпалар Саян-Алтай, Ертіс өңірі, Шығыс Тянь-Шань өңірлерін мекендеген түркі тілдес халықтың арасында қалыптасады. Б.з. II мыңжылдықтың бірінші жартысыңда монғолдардың Орта Азияға жасаған шапқыншы-лығынан кейін ежелгі түркі тілдес халықтардың бір бөлігі Орталық және Батыс Тянь-Шаньға, одан ары оңтүстікке қарай Памирге дейін ығысты¹.

Бұлар Тянь-Шань өңірінде қалыптасқан қырғыз халқы-ның негізін қалады. Оның құрамына Жетісу мен Мауран-наһрдың түркі тілдес жергілікті тайпалары, соның ішінде қарлұқтар мен үйғырлар, кейінірек XVI-XVII ғасырларда қазақ тектес тайпалар да кірді.

XVI ғасырдың бас кезінде қырғыздар Тянь-Шаньда дербес халық болып қалыптасты. Қырғыз халқының негізін үш үлкен топ құрады: алғашқы екі тобы қосылып «Отыз үл»аталды да, «оң және сол қанат» болып екі бірлестікке бөлінді.

Оң қанат Тағай, Адигине және Мунгуш деген үлкен үш топтан құралды. Тағай ұрпағы Тянь-Шань аймағының негізгі бөлігін, ал келесі екі топты құрайтын рулар Қырғызстанның оңтүстік өңірін мекендеген. Шежіре деректері бойынша қырғыздар 40 тайпадан түрады. Сондықтан оларды «Қырық рулы» ел деп те атайды.

Қырғыз халқының құрамындағы көптеген этнонимдерге қарағанда, халық болып қалыптасу продесінде көне замандар мен орта ғасырларда өмір сүрген сан алуан тайпалардың жиынтығынан қалыптасқан. Жоғарыда аталған тайпалардың кейбіреуі Орта Азияның басқа да халықтары құрамына енген.

Қырғыз халқының құрамына жоғарыда келтірілген үш үлкен тайпалық бірлестіктерден басқа қырғыздардың түркі тегіне қосылмайтын Сарт-Қалмақ, Қалмақ-Қырғыз, Шала қазақ, Келдике, Күркүре және Күрең сияқты кірмелер тобы да бар.

Сонымен, қырғыздар XV-XVI ғасырда ұлт болып қалыптасып, өзінің ұлттық мемлекетін құрды.

Қырғыз мемлекетінің қалыптасу және нығаю кезендері

Қырғыз халқы - көне мәдениет пен ежелгі мемлекеттің мүрагері. Қырғыз жерін адам баласы б.з.б. ертедегі тас дәуірі (палеолит) кезінен мекендегендігін археологиялық ескерт-кіштер анықтайды. Ертедегі тас дәуірінің құралдары Орталық Тянь-Шань, Ыстықкөл, Ферғана маңынан, неолит дәуірінің ескерткіштері Бішкек, Тоқмақ қалалары мен Ыстықкөл аймағынан, Алай даласынан табылды. Сарыжаз өзені маңындағы 2 үңгірде (Ақшүңқыр қаласы) қызыл бояумен қабырғаға салынған хайуанаттар суреті сақталған. Неолит кезінде тайпалар тас өңдеудің жетілген техникасын (тегістеу, қашау) игерген, садақ пен жебені қолданған, балшықтан ыдыстар жасаған. Мал шаруашылығы мен егіншілік пайда болған. Б.з.б. III мың жылдықтың аяғында еуелі мыстан, кейін қоладан жасаған қарулар тарады. Қола дәуірінде б.з.б. I мың жылдықтың басында қырғыз жеріндегі адамдар екі топқа - егіншілік және мал шаруашылығы тобына бөлінгендігін археологиялық материалдардан байқауға болады.

Б.з.б. VII-VI ғасырда темірден соғылған құралдар мен қарулар пайда болды, көшпелі мал шаруашылығы шешуші шаруашылыққа айналды, мүліктік жіктеу күшейді. Көшпе-лілер, арасында рулық одақ, ал егіншілік аудандарда құл иеленуші мемлекет пайда болды. Солтүстік Қырғызстанда Сақтар (б.з.б. VIII-VII ғ.), кейін үйсіндер (б.з.б. I ғ. мен б.з. V ғ.-ы) өмір сүрді. Оңтүстік аудандар (б.з.б. II-I ғ.) Парфия мемлекетіне, кейін (б.з. I-IV ғ.) Құшан патшалығына қарады. Қырғызстанның оңтүстік аудандарында IV-V ғасырларда тоған таспа техникасы қолданылады, су диірмені пайда болды, канал жүйесі көбейді, ауыл шаруашынық дақылдарының жаңа түрлері (мақта) егілді.

Экономикалық өмірдің жаңа қоғамдық қатынастарының өзгеруіне байланысты егіншілік аймағында құл иеленуші мемлекет феодалдық мемлекет бірлестіктеріне ауысты, көшпелі тайпаларда да ерте феодалдық мемлекет пайда болды. V ғасырда Солтүстік Қырғызстанда көшпенділер отырық-шылана бастады.

VI-VII ғасырларда Қырғызстан Батыс Түркі қағандығының орталығына айналды. Астанасы - Суяб. Қалаларда қоғамдық еңбек бөлінісі пайда болды. VI-VIII ғасырларда Батыс Түркі қағандығына қараған тайпалармен бірге өзінің жазуы (Орхон жазуы) болды.

X ғасырдан бастап қырғыздардың Тянь-Шаньды мекендегені жайлы жазба деректерде баяндалады. Ол кезде Шу, Талас далаларында, Ыстықкөл жағалауыңда қалалар менотырықшылар көбейе бастады. Олар Орта Азияның басқа аймақтарымен қарым-қатынас жасады. X ғасырдың орта шенінен XII ғасырдың соңына дейін қырғыз жеріне Қарахан мемлекетінің негізгі бөлігі қоныс тепті. Оның астанасы Шу бойындағы Баласағүн болды. Бұл кезде феодалдық қатынас едәуір дамыды. X-XII ғасырларда өндіргіш күштер сол кездегі дамудың жоғарғы сатысына жетті.

Талас даласы күміс және басқа металл өндірудің орталығына айналды, біраз қалаларда (Баласағүн, Үзген) қолөнер, сауда және мәдениет дамыды.

XIII ғасырдың бірінші ширегінде монғолдар қырғыз жерін жаулап алып, оған көшпелі тайпаларды қоныстандырды.

Тянь-Шаньның бір бөлігі және Шығыс Түркістан Шағатай ұлысының құрамына кірді.

XV ғасырдың екінші жартысыңда солтүсгік қырғыз жеріңде қырғыз тайпалары бірігіп, жеке хандық өз мемлекетін құрды¹. XVI ғасырдың бірінші жартысында қырғыздар мемлекеті қазақтармен одақтасып, Моғолстан мен Ойрат шапқыншылығына қарсы табанды күрес жүргізді.

Біріккен казақ-қырғыз әскерлері Моғолстанда үлкен жеңіске жетті. Ол туралы «Тарих-иш-Шах Махмуд бин мырза Фазыл Чорс»- шығармасында: «Қазақтар мен қырғыздар (ендігі жерде) Моғолстанға аттап баса алмады. Ақырында Әбді-Латив сұлтан қазақ Хақназар ханды шауып, көп түтқын мен олжа түсірді. Хақназар хан қазақтар мен қырғыздарды жинап, ізіне түсті. Сұлтан жауды білмей, рақатқа батып, көңіл көтеріп жатты. Ал Хақназар хан мен басқа да алты төре оның ізінен қуып келді. Қазақтар мен қырғыздардың әскері түн ортасында сұлтанға шабуыл жасап, оның әскерін тас-талқан етті. Қатты жараланған сұлтан Хақназар ханға апарылды»²,- дейді. Осы жеңістен кейін біраз жылдан соң Моғолстан қазақтар мен қырғыздардан жеңіліп, Жетісу өңірі мен Тянь-Шаньда Қырғыз-қазақ мемлекетінің үстемдігі нығайды. Моғолстан мемлекетінщ негізгі жер аумағы Қырғыз-қазақ хандығына қосылды. Қырғыз-қазақ хандығы сыртқы жаумен күресте өздерінің жерін кеңейтіл, дербестігін сақтап қалды. Қазақ-қырғыз одағы жоңғарлармен күресте де ынтымақтылық көрсетті.