Соөж және сөж тапсырмаларын орындаудың және тапсырудың тақырыптық жоспары

Модуль пәнінің атауы: ТЖ алдын алудың және жоюдың нормативті-құқықтық негіздері
Тақырып №	СОӨЖ				СӨЖ
	Модуль пәнінің тақырыптары және мазмұнының сұрақтары	Тапсыру мерзімі (апта және сағат көлемі)	Жүргізу түрі	Модуль пәнінің тақырыптары және мазмұнының сұрақтары		Тапсыру мерзімі (апта және сағат көлемі)	Жүргізу түрі
1	Солтүстік Қазақстанның экологиялық мәселелері	1 cағат 1-апта	Тақырып бойынша презентация дайындау.	Менің елімнің табиғаты.		3cағат 1-апта	Ғылыми жоба
2	Оңтүстік Қазақстанның экологиялық мәселелері	1 cағат 2-апта		Қоғамдық көзқарастың экологизациялануы. Антропоцентризм және экоцентризм. Жаңа экологиялық сана-сезімнің қалыптасуы.		3 cағат 2-апта	Конспект. Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
3	Шығыс Қазақстанның экологиялық мәселелері	1 cағат 3-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.	Қазақстан энергетикасының жағдайы. Энергетиканың техникалық күйi. Гидроэнергетикалық қорлардың жағдайы. Атом энергетикасының жағдайы. Электроэнергетикадағы ғылыми-техникалық iлгерiлеу. Жылу-энергетикалық кешендi қазiргi күй, электр энергиясының өндiрiсi, және Қазақстандық энергетиканың дамуы.		3 cағат 3-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
4	Батыс Қазақстанның экологиялық мәселелері	1 cағат 4-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.	Ерекше қорғалатын табиғи объектілер – ҚР ұлттық парктері, қорықшалары.		3 cағат 4-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
5	Орталық Қазақстанның экологиялық мәселелері	1 cағат 5-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.	Қоршаған ортаны қорғаудағы Халықаралық конференциялардың, саммиттердің жұмысы 1992 ж. Рио-де-Жанейро өткен БҰҰ конференциясы., 1972 ж. Стокгольмде өткен БҰҰ конференциясы. Йоханнесбургтегі 2002 тұрақты даму жөніндегі саммит. 2012 ж РИО+20 конференциясының жұмысы. ҚР ұсыныстары.		3 cағат 5-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
6	Қазақстан Республикасында қорғауға алынған территориялар.	1 cағат 6-апта	Белгілі бір табиғи қорыққа презентация дайындау	Дүниелiк мұхиттiң мәселелерi. Мұхиттың ресурстарын пайдалану. Мұхит жануарларының қырылуы. Экологиялық ластануы. Мұнайдың төгілуі. Мұхиттың бейорганикалық заттармен ластануы Радиоактивті ластану.		3 cағат 6-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
7	Тұрақты даму концепцияның дайындалуында В.И. Вернадскийдің ноосфера ілімінің рөлі. Экологиялық сана-сезім түсінігі Вернадскийдің еңбектерінде.	1 cағат 7-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.	Жердің табиғи ресурстарының сипаттамалары. Табиғи ресурстардың классификациясы. Биологиялық ресурстар және азық түлік қауіпсіздігі. Табиғатты қорғау. Табиғатты ұтымды пайдалану. Экологиялық тұрғыдан таза альтернативті энергия көздерін пайдалану экожүйелермен қоғамның тұрақты дамуының маңызды құрамдас бөлігі.		3 cағат 7-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
8	8. Парниктік эффект, шекарааралық мәселесі. 8.1.Атмосферадағы озон және оның қозғалысы деген не. 8.4. Парниктік (жылулық) эффекттен, климаттың өзгеруіне қарсы Шектеу конвенциясының, Киот хаттамасының жұмысы.	1 cағат 8-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.	Экологиялық конфликтті жағдай. Соғыстар және лаңкестіктің экологиялық зардаптары. Әскери өнеркәсіптік кешен және тіршілік ету ортасы.		3 cағат 8-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
9	9. Экологиялық сана-сезім жіне жеке тұлға. 9.1.Жеке тұлғада экологиялық сана-сезімнің қалыптасуы. 9.2.Экологиялық көзқарас түсінігі.	1 cағат 9-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.	Әлеуметтік-экологиялық дағдарыс және тұрақты даму. Халық санының өсуі және оның сапалық көрсеткіштерінің өзгеру. Туылым мөлшеріне әсер ететінтфакторлар. Отбасын жоспарлау әдістері.Урбанизация проблемалары. Кедейлік және табыстың әділетсіз бөлінуі.		3 cағат 9-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
10	10. Экологиялық сана-сезім түрлері. 10.1. Экологиялық сана-сезім сипаттамасы. 10.2. Экологиялық сана-сезім түрлері.	1 cағат 10-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.	Ауыл шаруашылығымен өнеркәсіптің қарқынды дамуына байланысты пайда болған экологиялық проблемалар. Қоршаған ортаның физикалық биологиялық химиялық ластануы және олардың экологиялық генетикалық зардаптары. Жер ресурстары және олардың маңызы. Топырақты ластаушы және аздырушы көздер. Жер ресурстарын қорғау.		3 cағат 10-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
11	11. Экологиялық сана-сезімнің қалыптасуына қоршаған ортаның әсері. 11.1. Экологиялық факторлар 11.2.Ортаға байланысты сана-сезімнің қалыптасуы	1 cағат 11-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.	Жердің табиғи ресурстарының сипаттамалары. Табиғи ресурстардың классификациясы. Биологиялық ресурстар және азық түлік қауіпсіздігі. Табиғатты қорғау. Табиғатты ұтымды пайдалану. Экологиялық тұрғыдан таза альтернативті энергия көздерін пайдалану экожүйелермен қоғамның тұрақты дамуының маңызды құрамдас бөлігі.		3 cағат 11-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
12	12. Экологиялық сана-сезім және қазіргі қалалар. 12.1.Урбанизация түсінігі. 12.2.Қалалық өмір және экологиялық сана-сезім.	1 cағат 12-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.	Энергетикалық дағдарыс проблемалары және олардың шешілу жолдары. Әлемдік азық-түлік проблемасы, шешу жолдары. Ресурстық дағдарыс себептерімен салдарлары шешілу жолдары. Жер генофондының өзгеруі. Ортаның жалпы агрессивтілігінің артылуы. Тірі организмдерге көрсетілітін әсерлердің жаңа түрлері.		3 cағат 12-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
13	13. Табиғатты қорғаудағы Халықаралық одақтың қызыл кiтабі. Қызып кiтап және экологиялық сана-сезім. 13.1.Қызып кiтаптардың жасау және жүргiзуi. 13.2. КСРО және ТМД елдерінің қызып кiтаптары. 13.3. Қазақстанның қызыл кітабі.	1 cағат 13-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.	Ерекше қорғалатын табиғи территориялар. Генетиқалық әралуандылықты қорғау. Биосфералық резерваттар. Қызыл кітап және оның биологиялық әралуандылықты сақтаудағы рөлі. Биоалуандылықты қорғайтын конвенциялар, келісім-шарттар.		3 cағат 13-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
14	14. Атмосфераға антропогендік әсер. 14.1. Атмосфераның ластану себебін талқылау. Негізгі ластану көздері. 14.2.Зиянды заттардың ағзаға әсерін көрсететін кесте сызу. Мысалы: Зиянды заттар Адам ағзасына әсері Көміртек Қанның оттегіге оксиді толуын төмендету... 14.3. Атмосфера ластануының экологиялық зардабы. 14.4.Климаттың жылынуы. 14.5.Озон қабаты проблемасы. 14.6.Қышқылды жаңбырлар.	1 cағат 14-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.	Қоршаған ортаның күйін бағалаудың әдістерімен критериялары. Экологиялық мониторинг, оны ұйымдастыру принциптері. Химиялық физикалық биологиялық мониторинг. Қазақстан Республикасындағы қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңдары.		3 cағат 14-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
15	15. Гидросфераға антропогендік әсер. Су ресурстары және оларды корғау мәселелері. 15.1. Гидросфера туралы түсінік алу, гидросфераны тазарту жолдарын қарастыру. 15.2. Гидросфераның ластануы. Кестені толтырыңыз: Хим. Биол. Физик. ластаушы ластаушы ластаушы ??? ??? ??? 15.3. Гидросфера ластануының экологиялық зардабы. 15.4. Жер асты және жер бетіндегі сулардың таусылуы.	1 cағат 15-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.	Қазақстан Республикасындағы халыққа экологиялық білім және тәрбие беру. Экологиялық сана-сезімнің қалыптасуы. Тұрақты даму тұжырымдамасы. Тұрақты даму стратегиясы және Қазақстанның тұрақты дамуын қамтамасыз ету механизмдері.		3 cағат 15-апта	Конспект.Топқа бөлініп жұмыс істеу. Дөңгелек стол.
	Барлығы 15 сағат, модуль бойынша 6 сағат			Барлығы 45 сағат, модуль бойынша 9 сағат

Негізгі және қосымша әдебиет тізімі

1. Прохоров Б.Б Экология человека: учебник. 6-е изд., перераб. и доп. Изд-Academia 2011

2. Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

3. Харченко Н.А., Михацкий Ю.П. Экология. М.: Изд.-во Моск.гос.ун-та леса.2003. -398с.

4. Аксенова О.В.Экология. М.:Знание,1999.-287с.  

5. .Боголюбов С.А. Экология: Юрид. энцикл. слов. Ин-т законодательства.Норма,2001,-443с.

6.  Большаков В.Н.Экология. М.:Интернет инжиниринг, 2000.-330с.

7. Гирусов Э.В., Новоселов Н.А. Экология и экономика природопользования. М.: Единство. -2002.-519с.

8.  Денисов В.В., Гутенев В.В. Экология. –М.: Вуз.кн.2002. -726с.

9. Бейсенова А.С., Шилдебаева Ж.Б., Саутбаева Г.З. Экология – Алматы: «Гылым», 2001.

10. Саданова А.К., Сванбаева З.С. Экология – Алматы: «Агроуниверситет» 1999

11. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология – М.: Иэдательство ЮНИТИ, 1998

12. Сагимбаева Г.К. Экология и экономика – Алматы: 1997

13. Шилов И.А. Экология – М.?Высшая школа, 2000

14. Одум Ю.М.: Экология в 2-х томах. – М.: Мир, 1986

15. Реймерс Н.Ф. Экология (Теория, законы, правила, принципы и гипотезы). – М.: «Россия Молодая», 1994

16. Радкевич В.А. Экология – Минск: Высшая школа, 1997.

17. Бродский А.К. Краткий курс общей экологии. Спб.:1992

18. Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

19. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

20. Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

21. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек: Учеб. Пособие для вузов. М.: 1998

22. Муравей Л.А. Экология и безопасность жизнедеятельности. – М.: ЮНИТИ, 2000

23. Цветкова Л.И., Алексеев М.И., Усанов Б.П. и др. Экология. Учебник для технических вузов. –М.: АСВ, Спб.: Химиздат, 1999

24. Реймерс Н.Ф. Природопользование. –М.: Мысль, 1990

25. Экологический терминологический словарь. – Алматы: Изд.-во Рауан, 2000

26. Мусина У.Ш. Теоретические основы охраны окружающей среды. Учебное пособие. – Алматы: КазНТУ, 2000

27. Гирусов Э.В. Экология и экономика природопользования. – М.: Закон и право, ЮНИТИ, 1998

28. Бигалиев А.Б., Джамалбеков Е.У. Казахстан топырак, экологиясы. – Алматы: 1998

29. Арустамов Э.А., Левакова И.В., Баркалова Н.В. Экологические основы природопользования. – М.: 2001

30. Алексеев С.В., Груздева Н.В., Муравьев А.Г. и др. Практикум по экологии: Учеб. Пособие. – М.: АО МДС, 1996

31. Федорова А.И., Никольская А.Н. Практикум по экологии: - Москва: Туманит. Изд.центр Владос, 2001.

32. Вронский В.А. Прикладная экология: Учеб. Пособие. – Ростов на Дону.: Из-

33. Информационный экологический бюллетень Республики Казахстан

34. Будыко М.И. Глобальная экология. – М.: Мысль, 1977

35. Чигаркин А.В.Геоэкология Казахстана. – Алматы: Сенат, 1995

36. Реввель П., Реввель Ч.М. Среда нашего обитания, в 4-х книгах. – М., Мир

37. Рыбальский Н.Г., Малярова М.А., Горбатовский В.В., Савицкий А.И. Экология и Безопасность. Справочник в 3-х томах: Безопасность человека – 1 том. Экологическая безопасность – 2 том. Технологическая безопасность – 3 том. – М.: ЭКИП. АУТО, 1994.

27.Алексеенко В.А. Экологическая геохимия. Учебник. – М.: Логос, 2000

28. Агроэкология. Под ред. Черникова В.А., Чекереса А.И. – М.: Колос, 2000

29. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д.М. Биология в 3-х томах. – М.: Мир, 1990.

30. Экологический энциклопедический словарь. – М.: изд.дом «Ноосфера», 1990.

31. Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы , Экономикс 2002г.

32. экология пәнінен практикум А.Т. Куатбаев, Алматы -2006 г.

33. Экология және қоршаған ортаны қорғау. Ұ.Б. Асқарова, Алматы 2007 ж.

34. Экологиялық энциклопедия/ А.Ж. Ақбасова, Е.Ү. Жамалбеков, Т.Қалыбеков, А.Т. Қолышбаева, Қ.Б. Рысбеков, Г.Ә. Саинова, М.Н. Сәндібеков. – Алматы, 2007 ж.

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

35. Медведев В.И., Алдашева А.А. Экологическое сознание.

Білімді бағалаудың жалпы шкаласы

Аттестациялық әріптік баға	Балдардың сандық эквиваленті	Оқу пәнін меңгеру дәрежесінің %-дық мөлшері	Дәстүрлі жүйе бойынша баға
А	4,0	95-100	Өтежақсы
А-	3,67	90-94
В+	3,33	85-89	Жақсы
В	3,0	80-84
В-	2,67	75-79
С+	2,33	70-74	Қанағаттанарлық
С	2,0	65-69
С-	1,67	60,64
D+	1,33	55-59
D	1,0	50-54
F	0	0-49	Қанағаттанарлықсыз

Пән бойынша қорытынды бағаның пайыздық мөлшері төмендегідей анықталады:

Егер де модуль бір пәннен құралса, онда сол пән бойынша қорытынды бақылаудың нәтижесі модуль бойынша қорытынды баға болып табылады.Мұнда пәннің оқу бағдарламасында қарастырылған жұмыс түрлері (практикалық, зертханалық, есеп-графикалық, курстық) бойынша бағалар да қорытынды бағаға кіреді және төмендегі формула бойынша есептеледі:

мұндағы:

Р1 және Р2 – бірінші және екінші аралық бақылау бағалары;

Э – емтиханға бағасы;

ИМ – пән модуліне қорытынды емтихан бағасы;

0,4 және 0,6 – сәйкесті емтихан бағасы мен аралық бақылау бағасының салмақ коэффиценті.

Егер модуль бірнеше компоненттерден тұратын болса, онда емтихан негізгі компоненттен (Эок) болады, ал басқа компонентердің қорытынды бақылау түрі реферат, эссе, жобалық жұмыс, курстық жұмыс (Эдк) болып табылады және төмендегі формула бойынша есептеледі:

мұндағы:

Эок – негізгі компонент бойынша емтихан;

Эдк – басқа компоненттер бойынша емтихан;

ККМ – модульдің компоненттер саны;

0,4 және 0,6 – сәйкесті емтихан бағасы мен аралық бақылау бағасының салмақ коэффиценті.

ИМ – пәндер модуліне қорытынды емтихандық баға.

Студенттердің бiлiмдерiн бағалау шкаласы

«Өте жақсы» бағасы (А; 4,0;95-100%; А-; 3,67;90-94%) егер студент бағдарлама материалын толық меңгергенін көрсетсе және қандай да қателіктер, дәлсіздік жібермеген болса, жұмыстың бақылау тапсырмаларын, коллоквиумдарды, үй жұмыстарын өз уақытында және дұрыс орындаса, егер ерекше ойлау қабілетін көрсетсе, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысса, пәнді оқу барысында өз бетімен қосымша ғылыми әдебиеттерді қолданса, өз бетімен бағдарлама материалдарын жүйелей алатын болса қойылады.

«Жақсы» бағасы (В+;3,33; 85-89%; В; 3,0; 80-84%; В-; 2,67; 75-79%) егер студент бағдарлама материалының 75% -нан төмен емес бөлігін меңгерген, есептеулерде (жауаптарда) өрескел қате жібермеген, бақылау жұмыстарын, тапсырмаларды, коллоквиумдарды, үй тапсырмаларын өз уақытында орындаған және оларды принципиалды ескертулерсіз тапсырған, оқытушылардың нұсқаулары бойынша қосымша әдебиеттерді қолданған, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысқан, жіберілген принципиалды емес дәлсіздікті немесе принципиалды қателіктерді студенттің өзімен түзетілген, оқытушының көмегімен бағдарлама материалын жүйелей алатын болса қойылады.

«Қанағаттанарлық» бағасы (С+; 2,33; 70-74%; С – ;2,0; 65-69%; С-; 1,67; 60-64%; D+; 1,33; 55-59%; D; 1,0;50-54%) егер студент бағдарлама материалының 50% -нан төмен емес бөлігін меңгерген болса, бақылау және лабораториялық жұмыстарын, үй тапсырмаларын орындау барысында оқытушының көмегін қажет етсе, коллоквиум тапсыру барысында дәлсіздік және принципиалды емес қателіктер жіберсе, зерттеу жұмыстарында белсенділік көрсетпесе, тек оқытушы көрсеткен оқу әдебиеттерімен ғана шектелсе, материалды жүйелеуде ауыр қиыншылық көрген жағдайда қойылады.

«Қанағаттанарлық емес» бағасы (F; 0; 0-49%) егер студент бағдарламада қарастырылған негізгі материал білімінде кемшіліктерді байқаса, бағдарламамен қарастырылған материалдың жартысынан көбін меңгермеген, пән бағдарламасының жартысынан көбін меңгермеген, жауаптарда принципиалды қателіктер жіберген болса, ағымдық, аралық және қорытынды бақылау түрлерімен қарастырылған жеке тапсырмаларды орындамаған, бағдарламамен қарастырылған барлық негізгі әдебиетпен жұмыс істемеген болса қойылады.

Апелляцияға беру тәртібі. Қорытынды бақылау нәтижесімен келіспеген студент емтихан өткізілген соң келесі жұмыс күнінен кешіктірмей апелляцияға береді. Емтихан сессиясы кезінде (аралық аттестаттау) ректордың бұйрығымен біліктілігі апеллирленетін пәннің профиліне сәйкес келетін оқытушылардан тұратын апелляциялық комиссия құрылады.

Берілген күннен бастап екі күн ішінде арызды студент пен оқытушының қатысында апелляциялық комиссия қарайды.

Апелляция нәтижелері хаттамамен оформляется және оның шешімі негізінде студентке жеке емтихандық ведомості жасалады. Ол негізгі емтихандық ведомостіге қоса тіркеледі.

Апелляция нәтижелері хаттамамен рәсімделеді және оның шешімі негізінде студентке жеке емтихан ведомостісі жасалады да, ол негізгі емтихан ведомостісіне қоса тіркеледі.

Студент апелляция нәтижелерімен таныстырылуы (ауызша немесе жазбаша) қажет.

Апелляция пәні болып табылмайтын емтихандар бойынша бағаны өзгертуге рұқсат етілмейді.

ГЛОССАРИЙ

Абиотикалық фактор – жансыз табиғат факторы.

Автотрофты - өздігіне қоректенуші деген түсінікті береді, яғни бейорганикалық заттардың органикалық заттарға айналуын жүзеге асырады.

Биосфера – тіршілік иелерімен тіршілік көздерінің Жер бетіндегі белгілі бір қабаты.

Биологиялық айналым – организм мен қоршаған орта арасындағы үздіксіз зат-энергия алмасуы нәтижесінде организмдердің түзілуі, яғни олардың пайда болуы және жойылуы.

Биотикалық фактор – тіршілік иелерінің ықпалы.

Биохимиялық цикл – күн сәулусінің энергиясын пайдалану нәтижесінде бейорганикалық заттардың өсімдіктер, жан-жануарлар дүниесіне айналып, қайтадан бейорганикалық заттарға өту барысындағы химиялық реакциялар тізбегімен жүретін өзгерістер.

Биоценоз – қоршаған ортаның бірдей жағдайында бірге тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдер популяциясының жиынтығы.

Биогеоценоз – үнемі қозғалыста, дамуда, диалектикалық бірлестікте болатын, өзіндік ерекшеліктері бар, өзара байланыста және қоршаған ортамен зат, энергия алмасулары орын алатын, жер бетінің белгілі бір бөлігін қамтитын біріңғай табиғат құбылыстара мен олардың жиыны.

Гетеротрофтылар – дайын органикалық заттарменқоректенеді, жоғарғы сатыдағы өсімдіктер, паразиттер, барлық жануарлар, саңырауқұлақтар.

Гомеостаз – экологиялық жүйелердің қозғалыстағы тепе-тендік күйі.

Коагуляция - су құрамындағы коллоидты және жүзіп жүрген майда бөлшектердің ірілену процесі.

Консументтер – органикалық заттарды басқа затқа айналдырады.

Литосфера – жер қыртысының беткі қатты қабаты.

Мониторинг – антропогенді себептер салдарынан қоршаған ортада орын алатын өзгерістерді бақылау және болжау.

Ноосфера- ойлау қабаты.

Продуценттер – бейорганикалық заттардан қарапайым органикалық заттарды құрайды.

Редуценттер – деструкторлар, органикалық заттарды ыдыратушы және оларды минералдық заттарға айналдырушы ағзалар.

Табиғат – қоршаған орта тау-тас, өзен-көл, жан-жануарлар және т.б. заттардан түратын дүниелер деп түсінеміз

Экология – организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдердің олардың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін ғылым.

Экожүйе – зат және энергия айналымы өз ішінде де, сыртпен де үздіксіз орын алатын, өлшемсіз, жанды және жансыз бөліктерден құралған тұрақты жүйелер.

Экологиялық тепе-тендік - энтропияның төменгі күйін ұстап тұратын тірі тіршіліктің тепе-тендігі.

Экологиялық фактор – тірі организмнің кез келген даму сатысының бірінде, тікелей немесе жанама түрде ықпал жасайтын орта әсері.

Кітаппен жабдықтау - 2010-2011 ж.

Экология және тұрақты даму.

Студент саны:

(КЭ-101, КУиА-101, КФС-101, КФССП-101, КТ-101, КПХ-101, КС-101-КСР-101, КПД-101, КМП-101,

КСК,КТД-101, КСК-102, КЮ-101, КЮ-102, КЮССП-101,102, ЮСП-103-104) – 330 студент

Автор	Наименование			Жылы	Экз.
	Учебники. Учебные пособия.
Акимова Т.А. и др.	Экология			1998	2
Акимова Т.А. и др.	Экология. Человек - экономика			2001	1
Алишева К.А.	Экология: Учебник	304с.	Алм.	2006	144
Алишева К.А.	Экология: Учебник			2007	10
Асанов Қ.Ә	Жайылым және экология: оқулық			2001	1
Асқарова Ұ.Б.	Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы	90б.	Алм.	2004	21
Асқарова Ұ.Б.	Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы	90б.	Алм.	2005	7
Асқарова Ұ.Б.	Экология және қоршаған ортаны қорғау/ Оқу құралы (СД-диск)			2005	4
Бейсенова Э.С. и др.	Экология			2001	175
Баешев А.	Экология және таза су проблемалары			2003	20
Бродский А.К.	Жалпы экологияның қысқаша курсы	192б.	Алм.	1997	173
Бродский А.К.	Краткий курс общей экологии: Учеб. пособие	164с.	Спб.	1996	21
Вавилов А.	Экология последствий гонки вооружения			1998	1
Горелов А.А.	Экология			2002	10
Горелов А.А.	Экология: курс лекций			2000	1
Горелов А.А.	Экология			2006	1
Гирусов Э.В.и др.	Экология и экономика природопользования			1998	2
Глухов В.В. и др.	Экономические основы экологии			2003	10
Валова (Копылова) В.Д.	Экология: учебник			2006	5
Давыдова С.Л. и др.	Нефть как топливный ресурс и загрязнитель окружающей среды. Учеб. Пособие.			2004	9
Дәрібаев Ж.Е.	Экология: оқулық			2005	20
	Естествознание и основы экологии			1997	5
Колесников С.И.	Экология: Учеб. пособие	384с.	М.	2009	9
Коробкин В.И. и др.	Экология			2004	50
Коробкин В.И. и др.	Экология. Вопросы и ответы			2002	1
Коробкин В.И. и др.	Экология в вопросах и ответах			2006	15
Коробкин В.И. и др.	Экология			2001	5
Коробкин В.И., Передельский Л.В.	Экология: Учебник	608с.	Р/нД	2006	1
Коробкин В.И.	Экология. Учебник			2008	20
Коробкин В.И.	Экология: конспект лекций			2006	20
Лиходед В.М.	Экология: учебное пособие			2006	15
Лось В.А.	Экология: учебник			2006	6
Маринченко А.В.	Экология. Уч. пособие	328с.	М.	2009	5
Миркин Б.М. и др.	Основы общей экологии			2005	2
Новиков Ю.В	Экология, окружающая среда и человек			2003	17
Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т.	Экология: Оқулық	405б.	Алм.	2002	4
Петров К.М.	Общая экология: учебник			2000	1
Петросова Р.А. и др.	Естествознание и основы экологии			1998	5
Парахонский Э.В. и др.	Экология: конспект лекций			2006	21
Розанов С.	Общая экология			2001	5
Сергеева Т.В.	Экологический аудит: Уч. пособие			2005	40
Степановских А.С.	Общая экология: учебник			2005	1
Тонкопий М.С.	Экология и экономика природопользования			2003	1
Үпәшева Е.М.	Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау			2006	10
Федорова А.И. и др.	Практика по экологии и охране окр. среды			2003	6
Хван Т.А.	Промышленная экология: учеб. пособие	320с.	Р.н/Д	2003	2
Шамилева И.А.	Экология	144с.	М.	2004	14
	Экологическая экспертиза / Питулько В.М.			2004	25
	Экология/В.В. Денисова			2004	8
	Экология / Л.В.Передельский и др.: учебник			2007	30
	Экология: учебн. программа/ А.В. Егорина	123с.	Алм.	1999	4
	Экология и безопасность жизнедеятельности: Учеб. пособие/Под ред. Л.А. Муравья	447с.	М.	2000	5
	Дополнительная литература. словари
Акимова Т.А. и др.	Экономика природы и человека			2006	1
Вронский В.А.	Экология. словарь-справочник			2002	26
	Естествознание / энциклопедический словарь / В.Д.Шолле			2003	1
	Охрана окружающей среды. Сборник норм. актов			2004	3
Иващенко А.А.	Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтару / альбом			2006	1
	Климаттың өзгеруі және адамның дамуы тұрғысынан оның Қазақстанның дамуына әсері: адам дамуы туралы есеп	136б	Аст.	2008	1
	Красная книга СССР: Редкие и наход. под угрозой исчезновения			1981	1
	Красная книга СССР: Редкие и наход. под угрозой исчезновения			1984	1
Қилыбаева Б.Қ.	Қазақстанның экологиялық дағдарыс аймақтарындағы мәдени процесс/Автореферат	27б.	Алм.	1996	1
Хаустов А.П. и др.	Охрана окружающей среды при добыче нефти.			2006	1
	Экологиялық энциклопедия/ А.Ж.Акбасова			2007	5
	Экология и экономика природопользования/ Э.В.Гирусова			2007	1

Дәріс тезисі

Сабақ № 1. Экологияға кіріспе. «Тұрақты даму» түсінігі және тұрақты даму концепциясы.

(1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Студенттерді экология ғылымымен таныстыру. Аутэкология, демэкология, синэкология, глобалдық экология.

Жоспар:

Экология ғылымы туралы түсінік.

Экологияның негізгі түсініктері мен бөлімдері.

Экологияның мақсаты мен міндеті және зерттейтін проблемалары.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Экология –тірі ағзалардың өзішілік және оларды қоршаған органикалық емес табиғатпен. органикалық жүйелермен байланысы, олардың құрылысы мен жүйелердің қалыптасуы туралы ғылым.

Экология ғылым ретінде жер бетіндегі тірі ағзалардың әртүрлілігі мен олардың өмір сүру жағдайларының ерекшеліктері туралы көптеген деректер жинақталған соң ғана, өткен жүзжылдықтың ортасында ғана қалыптасқан ғылымдар қатарында. «Экология» деген терминді алғаш рет белгілі неміс зоологі Э.Геккель (1866 жылы) енгізді.

Жер бетіндегі тіршіліктің ерекшеліктері, олардың сыртқы орта жағдайларына тәуелділігі, жан –жануарлар мен өсімдіктердің жер бетіне таралуы мен ерекшеліктері туралы мәліметтер өте ерте кезден – ақ жинақталған.Тіпті Аристотель (біздің э.д. 384-322 ғ.) 500 – ден астам жануарлардың өзіне белгілі болған түрлері мен олардың мінез – құлық ерекшеліктері туралы, балықтар тіршілігіндегі қысқы ұйқыға кету мен көбею кезіндегі өрістеулері, құстардың суық мезгіл жақындағанда жылы жаққа қоныс ауыстыруы, жануарлардың тіршіліктегі іс-әрекеттері, көкектің паразиттік тіршілік нышаны мен каракатицалардың өзін -өзі қорғау ретіндегі өзгерістік іс-әрекеттері жайында көптеген мәліметтер қалдырған екен. Аристотельдің оқушысы, «ботаниканың атасы» атанған Теофраст Эрезийский (б.э.д. 371-280 ғ.) өсімдіктердің топырақ пен тұрғылықты жер климатына байланысты формалары мен өсу ерекшеліктерін салыстыра келе, олардың өсу ортасына тәуелділігін атап көрсетеді.

Алғашқы систематиктер А.Цезальпин (1519-1603), Д.Рой (1623-1705), Ж.Турнефор (1656-1708) және басқалар өсімдіктің өсу ортасына және оған жасалған жағдайларға, өнуіне және отырғызу ерекшеліктеріне, өсірілген жеріне және қоректенуіне тікелей байланысты деп атап көрсеткен.

17-18 ғасырдағы экологиялық мәліметтер А.Реомюр еңбектерінде жәндіктер (1734), Л.Трамбле еңбектерінде гидра мен тышқандар (1744) жайында сақталған.

18 ғасырдағы С.Т.Крашенинников, И.И.Лепехин, П.С.Паллас еңбектеріндегі мәліметтер жергілікті Ресей жерінің әртүрлі бөліктеріндегі өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің климатпен өзара тығыз байланысы айтылады.

Жануарлардың құрылысына сыртқы ортаның әсері жайында 18 ғасырдың екінші жартысындағы француз жаратылыстанушы Бюффон (1707-1788) еңбектеріндеде жазылған.

Эволюциялық ғылымның бірінші авторы болып саналатын Жан-Батис Ламарк (1744-1829), жан-жануарлар мен өсімдіктердің эволюциялық дамуында «сыртқы жағдайлар» - ағзаның бейімделушілік қасиеттерінің негізгі себептерінің бірі деп атап көрсеткен.

19 ғасыр: А.Гумбольт (1807),ғылымғы ландшафт «физиономиясын» өсімдіктердің сыртқы қалпымен анықтауға болады деген пікір енгізді.

Сондай-ақ экологиялық мәліметтер К.Ф.Рулье (1814-1858), Н.А.Северцов (1827-1885) еңбектерінде де беріледі.

1859 жылы Ч.Дарвин, тірі ағзалардың өзара қарым-қатынасы және олардың сыртқы ортадағы неорганикалық компаненттерімен байланысы («тіршілік үшін күрес») – ғылымдағы өзалдына жеке қаралатын бөлім екендігін дәлелдеді.

Даттық ботаник Е.Варминг өсімдіктің тіршілік формалары деген ұғымды негіздеді.

Неміс гидробиологі К.Мебиус (1877) биоценоз туралы ұғымды енгізді.

20 ғасырдың басында гидробиолгтардың, фитоценологтардың, ботаниктер мен зоологтардың жеке экологиялық мектептері шығып, әрқайсысы осы саладағы өздері меңгерген мәселелер туралы экология ғылымының сол сала бойынша негізін салды: мысалы, СССР-да В.Н Сукачев, Б.А.Келлер, В.В.Алехин, Л.П.Шенниковтардың, шет елдерде : Америкада Ф.Клементс, Данияда К.Раукиер, Швецияда Г.Дю Рие, Швейцарияда И.Браун-Бланкалар болды.

1938 жылы Д.Н.Кашкаров елімізде бірінші рет жануарлар экологиясы негіздері оқулығын басып шығарды.

Популяциялық экологияның негізін салушы Элтон (1927) болды.Ал 1935 жылы ағылшын ғалымы А.Тенсли экожүйе ұғымын ұсынса, 1942 жылы В.Н.Сухачев биогеоценоз туралы пікірлердің негізін қалады.

20 ғасырда белгілі жаратыластану биосфера туралы ғылыми еңбегін жасады.

1964 жылдан бастап барлық елдер экологтары халықаралық биологиялық бағдарлама (ХББ) бойынша жұмыс істейді.

Негізгі терминдер

Әлеуметтік экология - ғылым , қоғам әрекеттестіктері шарттар және заңдылықтар оқитын және табиғаттың . Әлеуметтік экология подразделяется экономикалық , демографиялық , урбанистикалық , футулогиялық және заңға сүйінгенді экологияның .

Биологиялық экология

Греч . Oikos - пәтер-үй + Logos - ғылым

Экология - ғылым құрам туралы , құрылымға , қасиеттерде , функционал ерекшеліктерде және жүйелердің эволюциясының деңгей надорганизменного , экожүйелердің популяционных және биосфераның . Экология негізгі берік заңдылықтар оқиды : энергия сел, химиялық элементтердің айналып жүруін . Әдеттегі экология биология бөлімімен есептеледі .

Сабақ № 2. Дара организмдер экологиясы. (1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Экология заңдарымен танысу. Экологиялық факторлардың түрлерін қарастыру.

Жоспар:

Биологиялық жүйелердің ұйымдастырылу деңгейлері. Экология заңдары. Фактор туралы түсінік. Факторлар классификациясы.

Ю.Либихтің минимум заңы. В.Шелфордтың толеранттық заңы. Стенобиоттық және эвриобионттық организмдер.Қоршаған ортаның экологиялық сиымдылығы.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Жер бетіндегі тірі ағзалар тіршілік етуіне байланысты мына төмендегі төрт тіршілік ортасына бөлінеді.

Сулы орта.

Су – тіршілік ортасы ретінде өзіндік ерекшеліктермен ерекшеленеді,яғни, қысымы жоғары,қысымы бірден төмендейді, оттегінің аздығы,күн сәулесін күшті сіңіреді.

Сулы ортада өмір сүретін ағзалар – гидробионттар деп аталады.

Гиробионтар – суда өмір сүретін экологиялық топтарға жататын –планктондар (өсімдіктекті ағзалар –фитопланктондар, жануартекті ағзалар – зоопланктондар) жатады.

Судың жоғарға қабатында өмір сүретін, ауалы қабатпен жанаса өмір сүретін ағзалар – нейстондар деп аталады.

Суда жақсы жүзетін, су ағысына төтеп бере алатын жануарлар нектондар деп аталады.

Су түбінде мекен етуші ағзалар бентостар деген атқа ие болды (Өсімдіктекті ағзалар – фитобентос, жануартекті ағзалар – зообентостар).

Гидробионттардың бейімделу ерекшеліктері.

Су жануарларының сулы ортада бағыттын табуы.Көру бағытының шектеулілігі, дыбысқа жоғары бағыттылық (эхолокация –дыбыс толқындарының таралуын қабылдау (киттәрізділер))

Кез-келген тірі организм өзін айнала қоршаған табиғи ортамен тығыз байланыста ғана өмір сүре алады. Олар – топырақ, су, минералды заттар, жер бедері және атмосфералық әр түрлі құбылыстар. Табиғи ортаның компоненттері тірі организмдерге оң немесе теріс әсер етуі мүмкін. Сондықтан әрбір организмнің өзіне ғана қолайлы ортасы немесе мекені болуы тиіс. Мәселен: көлбақа үшін қалыпты өсіп-көбейуіне қолайлы орта ылғалы мол көл жағасы. Бірақ та организм үшін табиғаттың барлық элементтері белгілі мөлшерде қажет және жиынтық күйінде әсер етеді. Олардың біреуі өте қажет, екіншілері орташа, ал үшіншілері мүлдем қажет емес зиянды болуы мүмкін. Сонымен орта дегеніміз – организмнің өсіп - көбеюіне, тіршілігіне, дамуы мен таралуына тікелей жанама әсер ететін айнала қоршаған орта компонентерінің жиынтығы. Ал, организмге қажетті жағдайлар деп – тек сол организм үшін алмастыруға келмейтін табиғи ортаның элементтерін айтады. Экологиялық факторлар дегеніміз – организм үшін қажетті немесе теріс әсерін тигізетін ортаның элементтерін айтамыз. Табиғатта экологиялық факторлардың әсеріне әр түрлі реакция береді. Мәселен: ащы суда тіршілік ететін организмдер үшін тұз және минералды заттар шешуші роль атқарса, ал тұщы су организмдері үшін қажеті шамалы. Факторлар үшін негізгі топқа жіктеледі: абиотикалық, биотикалық және антропикалық. а) Абиотикалық факторлар дегеніміз – организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы. Олар – химиялық және физикалық деп бөлінеді. Сол сияқты жердің рельефі, геологиялық және геоморфологиялық құрылымы, ортаның сілтілік немесе қышқылдығы, космостық сәулелер т.б факторлар организм үшін әр түрлі деңгейде әсер етеді. б) Биотикалық факторлар дегеніміз – тірі организмдердің бір – біріне және ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер етуі. Бұл өте күрделі процестер жиынтығы. Өйткені, тірі организмдер бір- бірімен қоректену, бәсеке, паразиттік, жыртқыштық, селбесіп тіршілік ету арқылы алуан түрлі қарым – қатынаста болады. Аталған қарым – қатынастар өсімдік пен өсімдік, жануар мен өсімдік немесе жануарлар мен жануар арасында болуы мүмкін. в) Антропикалық факторлар дегеніміз – айнала қоршаған ортаға тигізетін адам баласы іс - әрекетінің тікелей немесе жанама әсері. Адам баласы өзінің материялдық игілігі үшін табиғат байлықтарын игеруге мәжбүр болады. Нәтижесінде, ірі кешендер, өнеркәсіп, зауыт, кен байыту, автокөліктер, ауыл шаруашылығы салалары дами түседі. Ал олардан зияны әр түрлі газдар, қалдықтар, лас сулар, химиялық зиянды қосынды заттар айнала қоршаған ортаға түседі. Экологиялық факторлардың организмге әсері. Экологиялық факторлардың организмге әсер етуі мен оған организмнің реакциясы бірдей болмайды. Сондықтан организм үшін факторлардың бұрыннан қалыптасқан жиынтығы ғана қажет. Ал, басқа факторлар оның қалыпты тіршілігіне кері әсерін тигізеді. Яғни, әрбір организмге әсер ететін факторлардың төменгі және жоғарғы шегі болады және бір фактор шешуші роль атқарады. Бұл заңдылықты неміс химигі Ю.Либихи (1848 ж) ашқан. а) Оны «Минимум заңы» дейді. «Минимум» заңының өмірде практи – калық маңызы зор. Өйткені, организмдердің ең қажетті шешуші фактор – ларын біле отырып мол өнім немесе табиғат ресурстарын тиімді пайда –лануға жол ашады. Шешуші факторлармен қатар организмнің факторлар жиынтығына деген ең жоғары төзімділік қасиеті болады. ә)Төзімділік заңы В. Шелфордтың есімімен аталады. Заңның негізі организімдердің факторларға деген талғамының шектелуі. б) Биосферадағы организмдердің көптеген түрлері экологиялық факторлар жиынтығына оның шекті мөлшері мен төзімділік шегіне бағына бермейді. Керісінше экологиялық ортада қалыпты тіршілігін жалғастыра береді, организмдердің бұл тобын эвробионтты түрлер дейді. в) Кейбір организмдер орта мен факторларға талғамы жоғары болады. Оларды біз степобионтты организмдер дейміз. Сенобионтты организмдердің таралу аймағы шектеулі болады. Шектеулі фактор абиотикалық немесе биотикалық болуы мүмкін. Мәселен: Іле Алатауының шыршалы орманында тіршілік ететін ақ тиін шектеулі фактор үшін – қорек. г) Экологиялық фактордың тікелей немесе жанама әсер етуі олардың белгілі бір биотопқа бейімделген тіршілік формаларын қалыптастырады. Организмдердің экологиялық ортада класификациялауда негізінен толық бір жүйеге келтірілмеген. Сондықтан біз организмдердің тіршілік формаларын жіктеуде олардың тіршілік ортасын негізге аламыз. д) Тіршілік формасы дегеніміз – организмдердің өзінің тіршілік ортасының ерекшелігіне қарай морфологиялық жағынан бейімделуі. Әсіресе, жануарлар дұниесінің тіршілік формасын ажырату өте күрделі. Жануарлардың тіршілік формаларын жіктеу Д.Н.Қошқаровтың жүйесі бойынша алынады: а) жүзгіш формалар (нектон, планктон, бентос). б) жартылай суда тіршілік ететіндер ( уақытша қорек үшін сүңгитіндер). в) қызғыш формалар ( жер бетіне шықпайтындар, жер бетне уақытша шықпайтындар). г) құрлық формалар 1) ін қазбайтындар (жүгіргіштер, секіргіштер, жорғалаушылар); 2) жартас жануарлары; әуе формалары. д) ағашқа өрмелейтіндер; 1) ағаштан түспейтіндер; 2) ағаштарда жүретіндер. е) әуе формалары; 1) әуеден жемтігін ұстайтындар; 2) әуеден қарауылдайтындар. Өсімдіктер әлемін ғалымдар зерттей келіп олардың тіршілік формасын жіктеуге ұмтылған. Соның ішінде ботаник С. Раункиер жүйесі негізге алынады. а) эпифеттер – топырақтар тамыры болмайтын ағаштарға асылып шырмалып өсетін өсімдіктер. б) Фанерофиттер – жер бетінде өсетін барлық ағаштар, бұталар мен көптесін өсімдіктер жатады. в) Хамефиттер - өркендері жер бетіне өсетін шөптесін жылдық өсімдіктер. Қыста өркендері үсімейтін өсімдіктер. г) Гемикриптофиттер – жер бетіндегі өркендері қыста үсіп қалатын, ал пиязшықтары сақталатын өсімдіктер. д) Криптофиттер немесе геофиттер – топырақтың терең қабатында тамыр түйнектері сақталып қалатын көп жылдық өсімдіктер. е) Терофиттер – жер асты, жер үсті мүшелері тегіс үсіп немесе қурап қалатын бір жылдық өсімдіктер. Биосферадағы негізгі абиотикалық факторлар және организмдердің соған бейімделуі. а) Жарық. Жарық тірі организмбер үшін негізгі факторлардық бірі. Күн сәулелерінің жер бетіне келіп жететін барлық мөлшерінің 50% ғана бізге көрінсе, қалған бөлігін көрінбейтін инфрақызыл және ультракүлгін түсті сәулелер құрайды. 1. Жарық сүйгіш өсімдіктер (гелиофиттер) – ашық күн сәулесі түсетін жерлерде өседі. 2. Көлеңке сүйгіш өсімдіктер (сциофиттер) – қалың орман, тоғайлардың төменгі ярустарында өседі. 3. Жарыққа орташа талапты өсімдіктер - сирек және ашық далалы орман өсімдіктері жатады. 4. Жарық – жануарлар үшін бағдарлау қызметін атқарады. Жануарлардың даму эволюциясының нәтижесінде жарықты сезгіш мүше және күрделі көздер пайда болған. 5. Жануарлар әлемінде денесінен жарық шығаратын құбылыс болады. Оны – биолюмипесценция дейді. Бұл организм денесіндегі күрделі органикалық қосылыстардың тотығу процесінің нәтижесі.

Негізгі терминдер

Аутоэкология

Autecology

Экология Аутэкология - бөлімі , бөлек түр өзара қатынастары оқитын , көбеюлер немесе түрдің қоршағанмен ортамен .

Биосоциальная экология - ғылыми тәртіп , зерттеумен шұғылданған тірі организмдардың әлеуметтік мінез-құлық биологиялық негіздерінің , адамды қоса .

Георгафиялық экология

Экология георгафиялық экология - бөлімі , биік иерархия экожүйелер зерттеуші деңгейлердің - көріністің биосфераға дейін қоса .

Геохимиялық экология

Геохимиялық экология - тәртіп , ортамен геохимиялықпен бірлестіктердің организмдардың өзара қатынастары және олардың зерттеуші , сонымен қатар түрлердің геохимиялық көңіл болулары және олардың әртүрлі иерархия деңгейлердің экожүйелерінің шарттарында бірлестіктердің .

Сабақ № 4. Синэкология – қауымдастық экологиясы. Биоценоз, биогеоценоз және экожүйе түсінігі.

(1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Биоценоз, биогеоценоз, экожүйе ұғымдарының ерекшеліктерін қарастыру

Жоспар:

Биоценоз туралы түсінік.

Экологиялық жүйе туралы түсінік. Экожүйе концепциясы. Экологиялық жүйедегі қоректену типтері. Экожүйе гомеостазы.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Кез келген жүйенің құрылымы- оның бөлімдерінің байланысы мен қатынастарыныңзаңдылытарында. Биоценоздың құрылымы кпжақты, олар мынандай аспектыларды бөледі.

Биоценоздың түрлік құрылымы- бұл ондағы әртүрлі түрлердің олардың сандық немесе массалық қатынасы. Биоценоздың бай және кедей түрлерін бөледі.

Жеке түрлердің ролін анықтау үшін олардың сандық сапасын анықтап, санақ жүргізп алады:

Түрдің өте көп болуы- бір түрдің белгілі бір аудан көлемінде қаншалықты жинақталуында, мысалы, шаянтектестердің 1 дмі суда немесе тоғандардағы саны.

Кездесетін жиілігі биоценоздағы сол түрдің қаншалықты біртекті немесе әртүрлі тралуында.

Доминантталу көрсеткіші- қарастырылып отырған бір түрдің топтағы барлық түрлердің жалпы санына ара қатынасымен өлшенеді.

Биоценоздың кеқістіктік құрылымы оның өсімдіктік бөлімінің- фтоценоз, жерүсті және жерасты өсімдік массаларының қосындысымен анықталады.

Фитоценоз үшін ярусты және мозаикалық қосалыс тән.

Ярусты дегеніміз- жерүсті өсімдіктерінің бірнеше қабаттағы таралуы (ағаштекті, бұталы, шөптесін және мүктектілер ярусы ) және басқалар.

Мозаикалыққа- өсімдіктердің горизонтальды бағыттағы таралуы (микротоптардағы, микроценоздар, парцелдар және т. б.).

Биоценоздың экологиялық құылымы. Биоценоздың бірлестіктің экологиялық құрылымын сипаттайтын түрлі типтері ағзаның экологиялық топтарының қатынасымен анықталады.

Экожүйелер

Әрбір биогеоценоз негізнен екі құрылымды бөліктен, сол аймақтағы тіршілік етуші тірі ағзалардан және сол ағзалар тіршілік ететін орта жғдайларының әсерінің жиынтығынан тұрады. Олардың арасында тығыз

Ағза - француздың – organisme, латынша - organiso – құрамын, сыртқы құрылым беремін деген сөздеріндегі мағынаны береді.

Кең көлемде алатын болсақ, тірі ағза- дегеніміз,бір-бірімен байланыста болатын және бір-біріне бағыныңқы болатын элементтерден тұратын және олардың өзара байланыстары мен құрылысы біртұтас құрылымды беретін биологиялық жүйе болып саналады.

Ағза деген ұғымға тек жеке даралар (индивидтер) ғана емес, колониямен өмір сүретін (колониялы ағзалар),отбасы (жануарлардағы), популяция, биоценоз және тағы басқаларда кіреді.

Қысқаша алғанда, ағза-дара, индивидиум, «тірі дене».

Тіршілік ортасы –ол, табиғаттың тірі ағзаны қоршап тұрған және онымен тікелей өзара байланыстағы бөлігі.Тірі ағзалар өте күрделі және ауыспалы өмірде тіршілік етеді, олар сол ортаның әсеріне байланысты үнемі өзгереді,тіршілік әрекеттерін үнемі өзгертіп отырады.Ағзалардың ортаға бейімделушілігі – адаптация деп аталады.

Ортаның ағзаға әсер етуші жекеленген бөліктері мен құрылымы – экологиялық факторлар деп аталады.Экологиялық факторлар табиғаты жағынан және ағзаға әсер ету әрекеттері жағынан әртүрлі болады.

Абиотикалық факторлар- табиғаттың өлі элементтері: температура, жарық, радиоактивті сәулену, қысым, ауаның ылғалдылығы, судың құрамындағы тұздар, жел, ағымдар, жергілікті жер релефтары және т.б.

Биотикалық факторлар – бұл тірі денелердің бір – біріне тигізетін әсерлері.

Антропогендік факторлар – адамның табиғат компоненттеріне әсер еткен іс-әрекеті (оңды немесе теріс әсерлер).

Негізгі терминдер

Биоценоз – қоршаған ортаның бірдей жағдайында бірге тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдер популяциясының жиынтығы.

Биогеоценоз – үнемі қозғалыста, дамуда, диалектикалық бірлестікте болатын, өзіндік ерекшеліктері бар, өзара байланыста және қоршаған ортамен зат, энергия алмасулары орын алатын, жер бетінің белгілі бір бөлігін қамтитын біріңғай табиғат құбылыстара мен олардың жиыны.

Гетеротрофтылар – дайын органикалық заттарменқоректенеді, жоғарғы сатыдағы өсімдіктер, паразиттер, барлық жануарлар, саңырауқұлақтар.

Гомеостаз – экологиялық жүйелердің қозғалыстағы тепе-тендік күйі.

Консументтер – органикалық заттарды басқа затқа айналдырады.

Сабақ № 3Популяциялар экологиясы

3.1.Популяцияның динамикалық сипаттамалары.

3.2. Популяцияның динамикалық сипаттамалары.

Популяция дегеніміз – эволюциялық ұзақ уақыт бойы ареалдың белгілі бір бөлігінде тіршілік етіп, өз алдына дербес генетикалық жүйе құра алатын,еркін шағылысып, өсімтал ұрпақ беретін бір түр дараларының шағын тобы. «Популяция» деген сөз латынша «популюс» -халық,тұрғындар деген ұғымды білдіретін сөзден шыққан.

Популяция даралары оқшаулануға байланысты көршілес популяциямен салыстырғанда барлық қасиеттері мен белгілері бойынша өзара өте ұқсас болып келеді.Топтық ерекшеліктер – популяцияның ең негізгі сипаттамасы.

Оларға мыналар жатады:

1.Саны – белгілі бір территориядағы даралар саны.

2.Популяция тығыздығы – сол популяцияның алып жатқан кеңістігінің немесе аудан көлемінің бірлігінің орташа даралар санына қатынасы.

3.Туу –көбею нәтижесіндегі бір уақыттағы жаңа даралар саны.

4.Өлім – белгілі бір уақыт мөлшеріндегі популяция ішіндегі өлген даралар саны.

5.Популяцияның өсуі - туу мен өлім арасындағы айырмашылық.

6.Өсу темпі – бір уақыттағы орташа өсу.

Әр түр, белгілі бір территорияны (ареал) ала отырып,популяция жүйесін құрады.

Түр → түрасты (нәсіл) → географиялық популяция → экологиялық популяция → жергілікті, локальды немесе элементарлы популяция. Популяцияның белгілі бір нақты құрылысы болады: жыныстық, жастық, кеңістіктік және этологиялық.

Популяцияның жыныстық құрылымы

Жыныстық құрылым – популяциядағы особтардың жыныстық ара салмағы. Жыныстық арасалмағы түрлердің генетикалық заңдары мен қоршаған орта ықпалына байланысты құрылады. Жыныстық құрылым бейімдеушілік сипатта.

Популяцияның жастық құрылымы

Популяциядағы жастық топтардың қосындысы (жоғарғы,орташа,кіші). Өсімдіктің тіршілік ауысуында ауысым мен жас жағдайын бөлуге болады.Түрлердің жас ерекшеліктеріне байланысты бөлінуі оның жастық спекуторы болады.

Жас жануарларда әртүрлі генерация және ұрпақтар болады.

Генерация – бір жылдағы және бір мезгілдегі туған «бауырлар» мен «сіңлілер» қосындысы.

Ұрпақтар – бір жылдағы барлық генерацияның барлық қосындысы.

Популяцияның кеңістік құрылымы

Особьтардың белгілі бір территорияда немесе акваторияда сандық және популяцияның құрамының сапалық таралуы оның кеңістіктік құрылымы деп аталады.

Популяцияның кеңістіктік құрылымы тұрғындардың «әлеуметтік ұйымымен» сипатталады.

1. Жалғыз немесе отбасылық.

2.Топтық.

Жалғыздық немесе отбасылықта сол жер бөліктерін бір дараның немесе отбасының қолданады. Жалғыз тіршілік ету сипаты су түбіндегі тұрғылықты су жануарларына тән. Отбасының иемделген территориясы қорғалады - ол экскременттерімен, зәрімен, дене бездерінен бөлінетін өткір иісті сұйықтықтарымен, дыбыстарымен немесе айғайларымен «белгіленеді» (жыртқыш сүтқоректілер, тышқантекті кеміргіштер, құстар т.б.).

Кеңістікті топтық қолдану. Олар мына төмендегі негізгі формалар:

1.Жартылай колониялар. 2.Колониялар. 3.Отарлар.Үйірлер.

Жартылай колониялар (кіші егеуқұйрықтар, гагалар және көптеген басқалар).Бұндай отбасында өз баспаналары болады (ұялар,індер). Жартылай колонияларда өздерінің шекаралары болады. Келген жаумен күресуге бірлесе шығады (сигналдық жүйе арқылы, беймаза қышқыруларен және т.б.).

Колониялар – бұл тек территориядағы азық – түліктерді ғана емес, сонымен бірге мекен етуші баспаналарын да бірге қолданады (қоғамдық жәндіктер: аралар, құмырсқалар, ұшқыш мысықтар), ұя салушы шағалалар мен бакландар.

Отарлар (үйірлер) – шегірткелер, балықтар.

Құстардың миграциясы кезінді және көшу кезінде үйір құрады, ал тұяқтылар – отар құрады. Отарлар мен үйірлер қоректену ресурстары пайдалану барысында үнемі араласып жүреді.Олардың көлемі әртүрлі болады. Тұяқты жануарлардың отарлары көктем кезінде ұрпақ өрбіту үшін қажетті ұсақты топтарға – парцелдарға бөлінеді. Тышқантектес кемірушілерде мұндай топтар үлкен отбасы, ал жарқанаттарда – кландар (20 – 30 осбьқа дейін), ал арыстандарда – прайдтар (5 – 10) деп аталады.

Популяция динамикасы

Егер кез келген популяцияға сыртқы орта факторлары шектеулік жасамаса, теориялық сандық жағынан шексіз өсуге бейім. Бұндай гипотетикалық жағдайда, популяцияның өсу жылдамдығы сол түрдің биотикалық мүмкіншілік көлеміне байланысты. Р.Чепмен бойынша (1928),бұл бір жұптың теориялық жағынан алғандағы максимум ұрпақ беру көрсеткіші. Уақыт бірлігі ретінде мысалға, бір жыл немесе бүкіл өмір сүру кезеңі алынуы мүмкін.Әр түрлі түрлерде бұл шама әртұрлі.Табиғатта популяцияның биотикалық мүмкіндігі толығымен жүзеге асырылмайды.

Популяцияның жалпы сандық өзгергіштігі мына төрт жағдайға байланысты: особтардың тууы, өлуі, бір жерге тұрақтануы мен басқа жаққа қоныс аударуы (миграция).

Белгілі мөлшердегі ұстап тұру популяция гомеотазы деген атқа ие болды. Популяциялық гомеостаз механизмі түрдің экологиялық ерекшелігіне, оның қозғалысына, жыртқыштар мен паразиттердің әсер ету көрсеткіштеріне және т.б. жағдайларға байланысты. Кейбір түрлерге бұл жағдайлар көптеген даралардың қырылуына әкеліп, қатты әсер етсе, кейбір түрлерге тек шартты рефлекстік негіздегі ұрпақтың төмендеуімен ғана шектеледі.

Популяцияның сандық жағына әсер етуші көптеген факторлардың арасынан модифицирлеуші және реттеушілерін бөліп қарау керек.

Модифицирлеуші факторлар - популяцияның сандық өзгерісін тудырып, өздері сол өзгерістің әсерін сезбейді, яғни, олардың әсері бір жақты. (Бұл ағзаға абиотикалық әсер етуші,олардың қоректерінің сандық және сапалығы, жауларының белсенділігі және т.б.).

Реттеуші факторлар - тек популяцияның саның өзгертіп қана қоймайды, оның кезекті оптимумынан қазіргі жағдайына дейінгі ауытқушылығын қалыпқа келтіреді. (Бұлар тірі ағзалардың өзі).

Популяция динамикасының негізгі үш типін бөлуге болады:

1.Әр жылдардағы сандардың салыстырмалы түрлегі аздаған ауытқушылығы.

2.Популяция динамикасының мерзімдік типі

3.Популяция динамикасының массалық көбею ошағындағы көп жылдық типі.

Бір территорияда немесе акваторияда өмір сүретін әр түрлі түрлердің популяциялары табиғатта өз алдына жеке изоляцияда, еш қатынассыз өмір сүре алмайды, олар бір – бірімен үнемі байланыста болады.Бұл қатынас түрлері әртүрлі және күрделі. Бір ағзалар басқа ағзалармен қоректенеді. Біреулері бірінің тіршілік ету ортасында өмір сүреді.Ал өте ұсақ микроағзалар өлген өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтарын шірітеді. Соның негізінде табиғатта ағзалардың бірлестігі қалыптасады, олар сол территорияда немесе акваторияда тіршілік етуші барлық түрлердің популяцияларын біріктіреді.

Бірлесіп тіршілік етуші және ағзалардың өзара байланысы биоцеоноз деп аталады (лат. Биос-тіршілік,цено – жалпы).

Биоценоз алып жатқан абиотикалық орта аймағы биотоп яғни, биоценоз тіршілік ететін орта деген ұғымды береді (лат.биос - өмір,топос – орын).

Биоценоздағы бір түрдің өкілдері биотикалық қатынастарының көптеген формалары олардың бірлестіктегі өмірлерінің негізгі жағдайларын, қоректерін табу жолдарын және жаңа кеңістікті иемдену мүмкіншіліктерін (конкуренттілік, комменсализм, жыртқыш – жәбірленуші және т.б.) анықтайды

Әрбір бірлестіктегі жеке түрлерге жататын даралардың өзара және олардың басқа түрлер популяцияларымен қарым-қатынасын, дамуы мен алмасуына айналадағы орта жағдайларының тигізетін әсерін зерттеу де – экологиялық міндеттердің бірі

В.Н.Беклемишевтің түрлер арасындағы биоценоздағы биотикалық қатынастар мынандай төрт типке бөлінеді:

а) трофикалық, б) топикалық в)фористік г)фабрикалық.

Трофикалық байланыс бір түрдің екінші түрмен, тірі немесе өлі күйінде,содай –ақ тіршілік ету үшін қажетті тағамдар түрінде қоректенуі кезінде туындайды.

Топикалық байланыс бір түрдің тіршілік ету барысында екінші түрдің кез келген жағынан, физикалық немесе химиялық тіршілік ортасының өзгеріске ұшырауынана туындайды.

Форикалық байланыс бір түрдің екінші түрдің таралуына қатысунан туады. Транстортировкалық тасымалдаушы ролін жануарлар атқарады.Әртүрлі өсімдіктердің тұқымдарын, спораларын, тозаңдарын жануарлардың тасымалдауы зоохор деп, ал басқа ұсақ жәндіктермен тасымалдануы – форезия деп аталады (форас – латынша сыртқа шығару дегенді білдіред).

Фабрикалық байланыс бір түрдің өз қажеттілік құрал жабдықтарына (фабрикациясына) басқа бір түрдің шығару өнімдерін, тірі немесе қалдық түріндегі, кейде тіпті тірі особтарында пайдалануды айтады.

Негізгі терминдер

Популяция дегеніміз – эволюциялық ұзақ уақыт бойы ареалдың белгілі бір бөлігінде тіршілік етіп, өз алдына дербес генетикалық жүйе құра алатын,еркін шағылысып, өсімтал ұрпақ беретін бір түр дараларының шағын тобы.

Сабақ № 4. Қауымдастықтар экологиясы

1.Биоценоз туралы түсінік.

2.Биогеоценоз туралы түссінік

3.Экологиялық жүйе туралы түсінік

Бір территорияда немесе акваторияда өмір сүретін әр түрлі түрлердің популяциялары табиғатта өз алдына жеке изоляцияда, еш қатынассыз өмір сүре алмайды, олар бір – бірімен үнемі байланыста болады.Бұл қатынас түрлері әртүрлі және күрделі. Бір ағзалар басқа ағзалармен қоректенеді. Біреулері бірінің тіршілік ету ортасында өмір сүреді.Ал өте ұсақ микроағзалар өлген өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтарын шірітеді. Соның негізінде табиғатта ағзалардың бірлестігі қалыптасады, олар сол территорияда немесе акваторияда тіршілік етуші барлық түрлердің популяцияларын біріктіреді.

Бірлесіп тіршілік етуші және ағзалардың өзара байланысы биоцеоноз деп аталады (лат. Биос-тіршілік,цено – жалпы).

Биоценоз алып жатқан абиотикалық орта аймағы биотоп яғни, биоценоз тіршілік ететін орта деген ұғымды береді (лат.биос - өмір,топос – орын).

Биоценоздағы бір түрдің өкілдері биотикалық қатынастарының көптеген формалары олардың бірлестіктегі өмірлерінің негізгі жағдайларын, қоректерін табу жолдарын және жаңа кеңістікті иемдену мүмкіншіліктерін (конкуренттілік, комменсализм, жыртқыш – жәбірленуші және т.б.) анықтайды

Әрбір бірлестіктегі жеке түрлерге жататын даралардың өзара және олардың басқа түрлер популяцияларымен қарым-қатынасын, дамуы мен алмасуына айналадағы орта жағдайларының тигізетін әсерін зерттеу де – экологиялық міндеттердің бірі

В.Н.Беклемишевтің түрлер арасындағы биоценоздағы биотикалық қатынастар мынандай төрт типке бөлінеді:

а) трофикалық, б) топикалық в)фористік г)фабрикалық.

Трофикалық байланыс бір түрдің екінші түрмен, тірі немесе өлі күйінде,содай –ақ тіршілік ету үшін қажетті тағамдар түрінде қоректенуі кезінде туындайды.

Топикалық байланыс бір түрдің тіршілік ету барысында екінші түрдің кез келген жағынан, физикалық немесе химиялық тіршілік ортасының өзгеріске ұшырауынана туындайды.

Форикалық байланыс бір түрдің екінші түрдің таралуына қатысунан туады. Транстортировкалық тасымалдаушы ролін жануарлар атқарады.Әртүрлі өсімдіктердің тұқымдарын, спораларын, тозаңдарын жануарлардың тасымалдауы зоохор деп, ал басқа ұсақ жәндіктермен тасымалдануы – форезия деп аталады (форас – латынша сыртқа шығару дегенді білдіред).

Фабрикалық байланыс бір түрдің өз қажеттілік құрал жабдықтарына (фабрикациясына) басқа бір түрдің шығару өнімдерін, тірі немесе қалдық түріндегі, кейде тіпті тірі особтарында пайдалануды айтады.