2. Қарыз міндеттемелерінің халықаралық рыногы

Қаржылық міндеттемелер кредитордың (қарыз берушінің) қарыз алушыдан қарызын қайтарып алу құқығын дәлелдейді. Өтелу мерзіміне қарай қарыз міндеттемелері:

• Ұзақ мерзімді;

• Қысқа мерзімді

• Халықаралық Валюталық Қор несиелері болып бөлінеді.

Қарыз алушының типіне қарай:

• Мемлекеттік;

• Мемлекеттік кепілдендірілген;

• Жеке және ресми болып бөлінеді.

Ресми қарыздық міндеттемелер:

• Халықаралық ұйымдар алдындағы;

• Екі жақты міндеттемелер болып бөлінеді.

Жеке қарыз міндеттемелері:

• Ноталар;

• Қысқа мерзімді кепілдендірілмеген, талап етушіге тілхат түрінде болып 2-ге бөлінеді.

Сыртқы қарыздың қазіргі заманғы теориялары нашар дамыған елдердің қарыз көлемі мен механизмін реттеуді талдау мәселесіне негізделеді. Қарызды қайта құру қарыз иесі мен кредитор арасындағы келісім негізінде борышкердің төлем қабілетін арттыру, қарызды өтеу мерзімін ұзарту сияқты іс-шаралардан құралады. Қарызды қайта құру Париж және Лондон клубтарындағы кредиторлар келісімімен және Халықаралық Валюталық Қордың қаржылық көмегі арқылы жүргізіледі.

3. Қаржылық дериваттардың халықаралық рыногы

Қаржылық дериваттар – тауар, акция, валюта және пайыздық ставка сияқты нақты немесе қаржылық актив бағасына байланысты қаржылық тәуекел саудасы құралдары болып табылады. Халықаралық есеп-айырысу банкінің классификациясына сай активтің мынадай түрлері бар, олардың әрқайсысы дериваттармен байланысты:

• Тауарлар: дериват бағасы белгілі-бір тауар бағасына немесе тауарлар тобы бағасы индексінің қозғалысына байланысты.

• Акция: дериват бағасы белгілі-бір акциябағасына немесе акциялар тобы бағасы индексінің қозғалысына байланысты.

• Шетел валютасы: дериват бағасы бір немесе бірнеше валюта бағамына байланысты.

• Пайыздық ставка: дериват бағасы тіркелген немесе өзгермелі пайыздық ставкаға байланысты.

Дериваттардың халықаралық саудасы негізгі екі келісім-шарт бойынша жасалады: 1) форвардтар; 2) опциондар.

Халықаралық сауданы ұйымдастыру тұрғысынан дериваттар: биржаларда сатылатын және бирдалардан тыс жерлерде сатылатын болып бөлінеді. Негізінен биржаларда сатылатын дериваттар - 60%-ды құрайды. Биржалық сауда орталықтары: Ұлыбритания, АҚШ, Германия. Биржадан тыс сауда орталықтары: Лондон, Чикаго, Сингапур, Гонконг, Токио.

1.Негізгі әдебиет

1.Киреев А.П. Международная экономика. В 2- ч. – М., 2000.

2.Миклашевская Н.А., Холопов А.В. Международная экономика: Учебник / Под. ред. д.э.н. , проф. А.В.Сидоровича; МГУ им. М.В.Ломоносова. – 2-е изд., доп. – М.: Издательство «Дело и Сервис», 2000. .

3.Кругман П.Р., Обстфельд М. Международная экономика. Теория и политика; Учебник для вузов/Пер. с англ. под. Ред. В.П.Колесова, М.В.Кулакова. –М.: Экономический факультет МГУ, ЮНИТИ, 1997.

2.Қосымша әдебиет

1.Международные экономические отношения: Учебник для вузов / В.Е.Рыбалкин, Ю.А.Щербанин, Л.В.Балдин и др.; Под ред. проф. В.Е.Рыбалкина. – 5 –е изд., перераб. И доп. –М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2004.

2.Международные экономические отношения: Учебник / А.И.Евдокимов и др. – М.: ТК Велби, 2003.

Лекция 15: Төлем балансы.Төлем балансы түсінігі.Төлем балансының құрылымы

Лекция мақсаты: мемлекеттің төлем балансының құрылымы мен қалыптасу жолдарын айқындау, төлем балансын теңестіру шараларын талдау.

1. Төлем балансы түсінігі мен құрылымы.

2. Төлем балансын теңестіру шаралары

Тақырып бойынша негізгі түсініктер: төлем балансы, ағымдағы операциялар, валютаның еркін айналымдағы бағамы, салыстырмалы нақты пайыздық мөлшерлемелерінің өзгеруі және т.б.

Лекция мәтіні

1. Төлем балансы түсінігі мен құрылымы

Мемлекеттің әлемдік нарықтағы жетістіктері мен жалпы әрекеттерінің айнасы ретінде төлем балансын қарастыруға болады. Төлем балансының ішіне елдің барлық жасаған қарым- қатынасының экономикалық жағы, яғни сандаң мәні енеді. Ал Халықаралық Валюталық Қордың анықтамасы бойынша оның құрамы екіге бөлінеді:

• Операциялар балансы

• Капитал қозғалысының балансы

Елдің экспорттық операциялары (тауар және қызмет экспорты) елдің импортынан кем болған жағдайда төлем балансын активті (оң), кем болған жағдайда пассивті (теріс) сальдолы деп есептейміз.

Төлем балансы төмендегідей тармақтардан құралады:

1. ағымдағы операциялар: сауда, табыс қозғалысы, аударымдар (мемлекеттік және жеке тұлғалардың);

2. капитал қозғалысының балансы: ұзақ мерзімдік инвестициялар- тікелей және қоржындық, қысқа мерзімдік капиталдар қозғалысы;

3. тұрақтандырушы тармақта қорларды қайта бағалау және қозғалысы, ХВҚ (халықаралық валюталық қоры) қаражатын қолдану, басқа да қаржы көздері;

4. қорлардың соңғы өзгерісі: алтын, шетел валютасының, несиелердің өзгерісі.

Төлем балансының экономикаға әсері валюта курсына (бағамына) әсер етеуі арқылы жүреді. Сальдоның өз алдына тек сандық сипаты және статистикалық мәні болады, оның еш экономикалық мағынасы жоқ. Ал елдің валюта курсы елдің тауар айналымын жүргізеді.

2. Төлем балансын теңестіру шаралары

Қазіргі заманда валюта бағамын белгілеуде бір- біріне қарама-қарсы екі әдіс бар:

1. валютаның еркін айналымдағы бағамы;

2. тағайындалатын валюта бағам әдісі.

Валютаның еркін айналымдағы бағамыкезінде бағам ұсыныс пен сұраныстың әсерінен қалыптасады.

Валютаның еркін айналымдағы бағамына көптеген факторлар әсер етеді. Олар:

• Тұтынушы талғамының өзгеруі. Басқа елдің тауарларына деген тұтынушының талғамы, көзқарасы ол елдің валютасына қатты әсер етеді. Мысалы, американдық машиналардың беделі артса, онда тұтынушылар оны алуға тырысып, долларға қосымша сұраныс тудырады. Немесе Қазақстанға Ресейден демалушылар көп келсе, онда рубль ұсынысы көбейіп, арзандайды.

• Табыстың салыстырмалы азаюы. Бір елдің ұлттық табысы басқа елдердің ұлттық табысына қарағанда өсімі салыстырмалы жоғары болған жағдайда, ол елдің валюта бағамы төмендейді. Себебі елдің импорты оның табыс деңгейіне қатысты болады.

• Бағаның салыстырмалы өзгеруі. Егер Қазақстанда баға өссе, ал Ресейде қалыпты болса, онда қазақстандықтар ресейліктердің салыстырмалы арзан таурын тұтынуға тырысып, рубльге қосымша сұраныс тудырады. Ал ресейліктер керісінше, біздің тауарды тұтынуға деген ынтаны азайтып, рубль ұсынымын кемітеді. Бұл екі жағдай бірігіп теңгені құнсыздандырады.

• Салыстырмалы нақты пайыздық мөлшерлемелерінің өзгеруі. Мысалы, Қазақстанда инфляцияны тежеу мақсатында «Қымбат баға» саясаты жүргізілді. Нәтижесінде инфляцияны есептей отырып алынған нақты пайыздық мөлшерлеме мөлшері басқа елдерге қарағанда жоғары болды. Соның арқасында Қазақстан инвестициялауға өте тиімді елге айналды, ал ол инвесторларды (елдің экономикасы тұрақты болған жағдайда) теңгені алуға итермелейді.

• Алыпсатарлық. Қазақстан экономикасында: а) Ресей экономикасына қарағанда жылдам өсу қарқыны болады деген жорамал бар; ә) басқа елдерге қарағанда инфляция жоғары болады деген қауіп бар; б) төмен мөлшерлеменің пайыздық мөлшері күтілуде. Ондай жағдайда теңгесі бар тұлғалар қолындағы теңгені басқа, қалыпты валютаға сұранысты жоғарылатып, оны теңгеге қарағанда қымбаттатады.

Бұл әдістің тиімділігі: валюта бағамы автоматты түрде түзетіліп, соның арқасында төлем балансының тапшылығы мен қалдықтары жойылады.

Әдістің кемшіліктері:

• Белгісіздік және сауданың нашарлауы;

• Сауда жағдайы;

• Тұрақсыздық.

Тағайындалатын валюта бағамы әдісі. Бұл тәсіл жоғарыда қарастырған тәсілге қарама- қарсы әдіспен жасалынады. Оның қолданылуы мемлекеттің валюта бағамын тұрақтандырып отыру қажеттілігінің туындауымен қиындатылады. Тағайындау жағдайында тапшылықты мемлекет жоюы керек. Оны жою жалпы келесі әдістермен жасалады:

• Резервтерді қолдану. Бұл валюта бағамын тұрақтандырудың ең бір жеңіл тәсілі. Ол нарыққа мемлекеттің өзінің валюта қорымен әсер ету механизмі. Бұл әдістің тиімсіз жағы: егерде теріс сальдо ұзақ уақыт байқалатын болса, онда мемлекеттің валюта қоры таусылып, бұл саясаттан бас тартуға мәжбүр болады.

• Сауда саясаты.Ол мемлекеттің бағамды бір қалыпта ұстау мақсатындағы импортты (яғни шетел валютасына деген сұранысты) шектеу, керісінше экспортты (өз валютасына деген сұранысты) ынталадыру саясаты.

• Валюталық бақылау; оңтайландыру. Оның мәні келесіде: мемлекет өзінің шетке тауар шығарушыларына (экспорттаушыларына) шетел валютасын тапсыруға міндеттейді.

• Ішкі макроэкономикалық реттеулер.Салық және ақша саясаттарын жүргізу көмегімен шетел валютасына деген сұранысты азайтады.

Құзырлы үкіметтік орган арқылы берілетін куәлік:патент,спот курс,субсидия,копирайт,

ноу-хау.Технологиялардың халықаралық қозғалысы -коммерциялық немесе қайтарымсыз негізде қандай жетістіктердің мемлекетаралық қозғалысын білдіреді:ғылыми-техникалық ,әлеуметтік-техникалық,экономикалық-техникалық,үнемдеуші техникалық

техникалық прогресс.Техникалық прогрестің неше түрі бар:. 3,5,6.4..2

Бейтарап техникалық прогресс, бұл қай прогрестің түрі:техникалық ғылыми,әлеуметтік,экономикалық,үнемдеуші.Капитал үнемдеуші техникалық прогресс,бұл қай прогрестің түрі:техникалық.ғылыми,әлеуметтік,экономиклық.

үнемдеуші.Еңбек үнемдеуші техникалық прогесс, бұл қай прогрестің түрі:.техникалық.ғылыми.әлеуметтік.экономиклық.үнемдеуші.

Өндірістің салыстырмалы шығындарының азаюына және өндіріс көлемінің ұлғаюына әсер ететін прогресс:бейтарап техникалық прогресс,еңбек үнемдеуші техникалық прогресс,экономикалық техникалық прогресс,капитал үнемдеуші техникалық прогресс,ғылыми техникалық прогресс.Капиталды көп қажет ететін салаларда өндіріс шығындарының азаюына ықпалын тигізетін прогресс:капитал үнемдеуші техникалық прогресс,бейтарап техникалық прогресс,еңбек үнемдеуші техникалық прогресс,экономикалық техникалық прогресс, ғылыми техникалық прогресс.Еңбек сыйымды, яғни еңбекті көп қажет ететін салалардың өндіріс шығындарын қысқартатын прогресс:еңбек үнемдеуші техникалық прогресс,бейтарап техникалық прогресс,экономикалық техникалық прогресс,капитал үнемдеуші техникалық прогресс,ғылыми техникалық прогресс.Технологияларды құқықтық қорғау формаларының бірі:патент,демпинг.арбитраж.спот-бағам.ресми капитал.Технологияларды құқықтық қорғау формаларының бірі:лицензия.демпинг.арбитраж.спот-бағам.ресми капитал.Технологияларды құқықтық қорғау формаларының бірі:копирайт.демпинг.арбитраж.спот-бағам,ресми капитал.

Технологияларды құқықтық қорғау формаларының бірі:тауар маркасы.демпинг.арбитраж.спот-бағам.ресми капитал.Әдеби, аудио және бейне шығармалар иесінің өз жұмысын көрсетуге немесе көшіріп алуға рұқсат ететін құқықтық формасының түрі:копирайт.тауар маркасы.патент.лицензия.арбитраж.Тек берілген ел территориясына ғана қызмет ете алатын құқықтық форма:патент.тауар маркасы.арбитраж.копирайт.лицензия.Патенттің жарамды мерзімі қанша жылмен шектелуі мүмкін:15-20.5-10.3-2.10-15.3-5.Тауар өндірушінің жеке-даралығын анықтаушы символ,құқықтық қорғау формасы:тауар маркасы.лицензия.арбитраж.копирайт.патент

Ноу-хау-бұл...:техникалық тәжрибе мен өндіріс құпияларын беру немесе сату, жаңалық иесі өз жаңалығын басқа біреуге уақытша пайдалануға рұқсат ететін халықаралық сауда келісімі,патент иесі өз құқығын патентті сатып алушыға беретін халықаралық сауда келісімі,халықаралық ұйымдар тарапынан және екі жақты келісім негізінде жүргізіледі, бірлесіп қаржыландыру.Лицензияларды экспорттауда алғашқы орындарда тұрған ел:

АҚШ.Франция.Ресей.Қытай.Ұлыбритания.Ең жоғарғы технологиялық сыйымды өнімдер саудасы қатарында:1-ші орында:аэрокосмостық құралдар саудасы. (22,7%). кеңсе құрал жабдықтары және компьютерлер – 17,5%. электроника және оның компоненттері – 10,4%. дәрі-дәрмек – 8,7%. Электр құрал-жабдықтары – 4,4%. Тауарлар мен өндіріс факторларының халықаралық қозғалысының өсуінің заңды нәтижесі – бұл: интеграциялық үдерістердің дамуы,экономикалық интеграция,әлеуметтік интеграция,ғылыми техникалық интеграция,саяси интеграция.Интеграция болуы үшін қандай шарттар орындалуы тиіс:интеграциялық бірлестікке енетін елдердің экономикалық даму деңгейлері шамалас болуы тиіс,еркін сауда аймағының құрылуы,ұлттық өнеркәсіптің жаңа салаларын қолдау,саяси, экономикалық, әскери, әлеуметтік тұрақты сыртқы орта құру. сауда саясатының міндеттерін шешу.Интеграция деңгейі каншаға бөлінеді:6.4.5.3.2

Кедендік Одақтың құрылуы- бұл интеграцияның:деңгейі.мақсаты.шарты.міндеті.түрі

Ортақ валютасы, ортақ ұлттық реттеу органдары бар біртұтас экономикалық саясат жүргізілетін интеграциялық бірлестіктің түрі:толық интеграция,кедендік одақ.еркін сауда аймағы,экономикалық одақ.әлеуметтік одақ..НАФТА-бұл интеграцияның:түрі,деңгейі,

мақсаты,міндеті.шарты.Меркосур – құрамында:Аргентина,Ұлыбритания,Қытай,Франция,

Ресей.1995 жылы ТМД аймағында қандай Одақ құрылды:.кедендік,экономикалық,

әлеуметтік,саяси.еркін сауда аймағы.Айналымға «евро» валюта бірлігі қашан енгізілді:.2001 жылдан,2003 жылдан,1999 жылдан,2000 жылдан,1998 жылдан.

Халықаралық валюта-қаржылық жүйе-бұл:тауарлар мен өндіріс факторларының халықаралық қозғалысын қамтамасыз ететін, халықаралық келісімдерде бекітілген валюта-қаржылық қатынастарды ұйымдастыру формасы. Бағам жайлы келісім жасалған кейінгі 2 күн ішінде айырбасталатын валюталар бағамы.. Бұл нарықтық механизмдер негізінде алынған валюталық бағам анықтамасы.. Әлемнің барлық елдерінің сыртқы сауда жиынтығын көрсетуші халықаралық тауар-ақша қатынастары. Тауарлардың өңделу жоғарылығына қарай тариф ставкаларын жоғарылату.Валюталық элементтер:Валюталық паритет,халықаралық қаржы рыноктары,нақты қаржылық құралдармен,резервті валюта, валюта айналымы.Валюта дегеніміз:ақша банкноты түріндегі ақша массасының нақты бөлігі,ұлттық валюта бірлігінің шет елдік валюта бірлігіне қатынасы, таңдалған рыноктық механизмдер негізінде валюта курсын анықтау,курс жөніндегі келісімге қол жеткізілгеннен кейін 2 күннің ішінде валюталар айырбасталатын курс,бұл нарықтық механизмдер негізінде алынған валюталық бағам анықтамасы.Бұл елдің төлем балансының теріс сальдосын жабу үшін мемлекеттің халықаралық резервтік активтері ретінде сақталып тұратын валюта:резервті валюта,еркін қолданылатын валюта,тұрақты немесе қатты валюта,ұлттық валюта, валюта айналымы.Валюталар айналымы деңгейлері арасындағы айырмашылық:үкіметтің валюта айырбастауға қандай шектеулер белгілеуімен байланысты,халықаралық келісім-шарттарда төлем жүргізу үшін қолданылады, қозғалысы негізінен макроэкономикалық заңдылықтар бойынша жүргізіледі,елдің төлем балансының теріс сальдосын жабу үшін,халықаралық қаржы жүйесінің жеке элементі ретінде.Төлем балансындағы операцияларда валюта қанша түрге бөлінеді:.2,4.5.3.6

Тауарлар, қызметтер және мемлекетаралық аударымдар мен трансферттерге байланысты ағымдағы халықаралық операциялар төлемдеріне шектеу қойылмау,бұл қай айналым:

ағымдағы операциялар бойынша айналым,капиталды операциялар бойынша айналым. валютаның паралельді айналымы, валюта айналымы,соңғы операциялар айналымы.

Долларизация – бұл:шет ел валюта бірлігінің төлем бірлігі және айналыс құралы ретінде пайдаланылуы, шет ел валюталарының тек айналыс құралы ретінде қолданылуы,ұлттық валюта бірлігіндегі алтынның белгіленуі арқылы,ұлттық валютаны шет елдік валютаға алмастыруы.қлттық валюта бағамы бірлігінің белгілі шетел валюта бірлігінің саны арқылы бейнеленеді.Егер Жапонияның ақша массасының өсу қарқыны АҚШ-тың ақша ұсынысы өсімі қарқынынан төмен болса, онда бұл:бағаға қатысты доллардың айырбас курсының төмендеуіне әкеледі,жапониядағы инфляция деңгейінің өсуіне әкеледі,долларға қатысты айырбас курсының төмендеуіне әкеледі, АҚШ-тағы инфляция деңгейінің төмендеуіне әкеледі, АҚШ-тың таза экспортының төмендеуіне әкеледі.Доллардың арзандауы:шет елдіктер үшін АҚШ экспорты арзандайды,АҚШ-қа импортталатын тауарлар бағасы американдық тұтынушылар үшін арзандайды,шет елдік тауар нарығында доллардың сатып алу қабілеті артады, шет елдіктер үшін АҚШ экспорты қымбаттайды, басқа ситуация орын алады.

Технология иесі арқылы белгілі бір технология түрін арнайы бір мерзімге, арнайы ақыға қолдануға рұқсат ететін құжат – бұл:лицензия, патент, копирайт, тауар маркасы, технологиялық гранттар.

Өнертапбысқа патентсіз «ноу-хауды» қолдануға берілген құқығын куаландыратын құжат:

патентсіз лицензия, патенттік лицензия, толық лицензия, ерекше лицензия, қарапайым лицензия.Роялти дегеніміз:бір уақытта немесе 2-3 рет қабылдауда тіркелген сома формасындағығы лицензиялық келісім бойынша төлемдер,лицензиат табысынан кезеңдікаударулар формасында лицензиялық келісім бойынша төлемдер,тұрақты сома түрінде сыртқы сауда келісімі бойынша төлемдер,келісімшарт бағасынан пайыздық немесе кезеңдік аударулар формасындағы сыртқы сауда келісімшарты бойынша төлемдер, дұрыс жауабы жоқ..Техникалық тәжірибе мен өндіріс құпиясын ұсыну – бұл:

ноу-хау,инжиниринг,лизинг,патент,техникалық ықпалдастық..Валюта курсы:паритет, генуя валюта жүйесі,бреттон-Вудс валюта жүйесі, ямайкалық валюта жүйесі, париждік валюта жүйесі.Девиздік стандарт- бұл:белгіленген және қалқымалы валюта курстарымен қатар қызмет етеді,ұлттық валюта бірлігіндегі алтынның белгіленуі арқылы Орталық Банктің ұлттық валютаны алтынға айырбастап сату және сатып алу міндеттемесі,ЕО елдерінің валюта-қаржылық интеграциясының даму сатысы,Валютаның АҚШ долларына қатысты белгіленген паритетіне негізделген халықаралық валюта жүйесі,халықаралық төлемдердегі теңсіздіктерді реттеуге мүмкін болуына байланысты.Халықарлық валюта рыногында ұлттық валютаның бағасы айтарлықтай төмендесе елдің экспорт пен импорт көлемі қалай өзгереді:экспорт өсіп, импорт азаяды ,экспорт пен импорт азаяды , экспорт пен импорт көбееді, экспорт азаяды, импорт өседі, экспортта, импортта өзгрмейді.Евро бағасы 1 евроға 0,5 доллардан 0,4 долларға дейін қысқарады. Германиядағы 150 евро тұратын магнитофон қанша доллар болады:15 долл. Түседі,10 долл. Түседі,7,5 долл. түседі,15 долл. Өседі,10 долл. өседі.Орталық Банк ұлттық валютаны девальвацияласа, онда:Орталық Банктің алтынды сатып алу бағасы өскен, бұл ел Алтын стандарт жүйесінен бас тартқан, төлем бағасының ағымдағы шотында тапшылықтың өсуі күтіледі,жаңа ақша айналысқа енгізіледі.Егер елде ұлттық валютаның нақты айырбас курсы өссе, онда:осы ел азаматтары үшін импорт тауарлары арзандайды,таза экспорт қысқарады,төлем балансының ағымдағы шотының тапшылығы артады,аталғандардың барлығы да орындалады,аталғандардың ешқайсысы орындалмайды.Еуропалық Валюта-экономикалық Одақ дегеніміз:ЕО елдерінің валюта-қаржылық интеграциясының даму сатысы,бағасы басқа қаржы активтерімен байланысты қаржылық тәуекелдегі сауда құралдары,кедендік баж салықтарының сомалары жүйелі түрде көрсетілген құжат,ұлттық экономикалық әл-ауқаттың максимальды деңгейін қамтамасыз ететін тариф деңгейі,елдің шет елдердегі активтері мен шетелдіктердің осы елдегі активтерінің арақатынасы.Капиталдың халықаралық қозғалысы дегеніміз:елдер арасындағы капиталдың көші-қоны, кері демпинг,кездейсоқ пайда болатын демпинг,қасақана істелген әрекет демпингі,тұрақты демпинг.Капиталды сыртқа шығару:табыс табу мақсатында мемлекеттік шекара арқылы өтуі, техникалық кедергілер,мемлекеттік сатып алу саясаты,Лицензиялау,қолдану сипатына қарай,Капиталды импорттау себептері.Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау әдістері: мемлекеттік кепілдік берутехнологиялық жеткіліксіздік,жұмысшы күші біліктілігінің төменгі деңгейі,өндіріс шығындары,рынок көлемі.Халықаралық корпорацияның негізгі қанша түрі бар:23458.ХХ ғасырдың 90- жылдарының ортасында әлемде қанша трансұлттық корпорациялар болды:37мың,45мың,55мың, 20мың,10мың.Трансұлттық корпорациялар қызмет етуінің тиімді жағы:өндірістің тиімді орналасуына ықпал етеді,ТҰК салық салу жөніндегі ұлттық заңдылықтарды мойындамауы мүмкін,монопольды жоғары бағалар орнатуы мүмкін,қабылдаушы елдің табиғи және еңбек ресурстарын ысыраппен жұмсайды,технологиялық жеткіліксіздік.Жеке фирмалардың, банктердің т.б. мемлекеттік емес ұйымдардың шет елдерден алатын немесе беретін қаржылары:жеке капитал,техникалық кедергілер,мемлекеттік сатып алу саясаты,лицензиялау

қолдану сипатына қарай.Елдің шет елдердегі активтері мен шет елдіктердің осы елдегі активтерінің арақатынасы:инвестициялық позиция,ресми капитал,технологиялық жеткіліксіздік,жұмысшы күші біліктілігінің төменгі деңгейі,өндіріс шығындары.

Жұмысшы күші экспорты, яғни басқа елдерден жұмыс орнын табу мақсатында елден кетуі:эмиграция,мемлекеттік кепілдік беру,шет елдік инвестицияларды сақтандыру;

инвестициялық дауларды реттеу,2 жақты салық салуды болдырмау.

Иммиграци:адамдардың жұмысқа немесе басқа да себептермен ұзақ уақытқа басқа елге келуі, яғни жұмысшыларды импорттау.жанұялық, туыстық қатынастар;нәсілдік, ұлттық, діни айырмашылықтар;жұмысшы күші экспорты, яғни басқа елдерден жұмыс орнын табу мақсатында елден кетуі.жұмысшы күші біліктілігінің төменгі деңгейі.Эмигранттардың өз отанына, тұрғылықты мекеніне қайтып келуі:Реэмиграция,Иммиграция,технологиялық жеткіліксіздік;жұмысшы күші біліктілігінің төменгі деңгейі;өндіріс шығындары;

Меркантилизм кезеңі:ХҮ-ХҮІІІ ғғ, ІІІ ғ,Х ғ,Ү ғ,ХІІІ ғ.

Кедендік баж салықтарының сомалары жүйелі түрде көрсетілген құжат:кедендік тариф,

иммиграция,акция,валюта айналымы,инвестициялық позиция.

Еңбек миграциясы:еңбек көрсеткіштерін қосымша жүзеге асыратын және сол қоғамның экономикалық қажеттілігі болып табылатын еңбекке жарамды тұрғындардың қозғалысы.

елдің шет елдердегі активтері мен шет елдіктердің осы елдегі активтерінің арақатынасы.

меншік иесіне табыс әкелетін, елдер арасындағы капиталдың көші-қоны.

феодализмнің ыдырауы мен капитализмнің қалыптасуы кезеңіндегі (ХҮ-ХҮІІІ ғғ.) сауда буржуазиясының мақсат-мүдделерін кескіндейтін экономикалық ілім мен экономикалық саясат.ұлттық валюта бірлігіндегі алтынның белгіленуі арқылы Орталық Банктің ұлттық валютаны алтынға айырбастап сату және сатып алу міндеттемесі.

Субсидия:бұл импорттың жанама дискриминациясы мен ұлттық тауар өндірушілерге қолдау көрсетуге бағытталған ақша төлемі.елдің шет елдердегі активтері мен шет елдіктердің осы елдегі активтерінің арақатынасы. меншік иесіне табыс әкелетін, елдер арасындағы капиталдың көші-қоны.феодализмнің ыдырауы мен капитализмнің қалыптасуы кезеңіндегі (ХҮ-ХҮІІІ ғғ.) сауда буржуазиясының мақсат-мүдделерін кескіндейтін экономикалық ілім мен экономикалық саясат.ұлттық валюта бірлігіндегі алтынның белгіленуі арқылы Орталық Банктің ұлттық валютаны алтынға айырбастап сату және сатып алу міндеттемесі.

Абсолютті артықшылықтар теориясы авторы:А.Смитт,Вебер,Франк,Джонс,Брусиловский

Д.Рикардо қай теорияны тұжырымдаған:салыстырмалы артықшылық теориясы,абсолютті артықшылықтар теориясы,инвестициялық позиция,инвестициялық дауларды реттеу;

2 жақты салық салуды болдырмау.1977 жылы Хекшердің оқушысы:Бертиль Олин,Д.Рикардо,А.Смитт,Вебер,Франк.

Ұлттық техникалық және әкімгершілік және т.б. ережелер мемлекетке тауар әкелуге кедергі жасауға негізделіп құрылған сауда саясатының бір әдісі:техникалық кедергілер,

кедендік тариф,иммиграция,акция,валюта айналымы.

Мемлекеттік орган мен кәсіпорындар тауарды ұлттық фирмалардан ғана сатып алуды талап ететін сауда саясатының жасырын әдісі (бұл тауарлар импорттық тауардан қымбат болса да):мемлекеттік сатып алу саясаты,техникалық кедергілер,кедендік тариф,иммиграция,инвестициялық позиция.Ұлттық фирмалармен экспортты дамытуда мемлекетпен қаржылық реттеуді қарастыратын сыртқы сауда саясатының қаржылық бейтарифтік әдісі:экспорттық несиелеу,мемлекеттік сатып алу саясаты,техникалық кедергілер,кедендік тариф,иммиграция.Елге келген және елден кеткен мигранттардың ара қатынасы:Миграциялық сальдо,кері демпинг,кездейсоқ пайда болатын демпинг,қасақана істелген әрекет демпингі,тұрақты демпинг.Миграцияның экономикалық себебі:

жоғары жалақы деңгейі;жанұялық, туыстық қатынастар;нәсілдік, ұлттық, діни айырмашылықтар;кедендік тариф;иммиграция.

Миграцияның экономикалық емес себептері:жанұялық, туыстық қатынастар;елдердің тұрмыс деңгейіндегі айырмашылықтар;жоғары жалақы деңгейі;жұмыссыздық:кері демпинг.Ол мемлекеттің бағамды бір қалыпта ұстау мақсатындағы импортты (яғни шетел валютасына деген сұранысты) шектеу, керісінше экспортты (өз валютасына деген сұранысты) ынталадыру саясаты:сауда саясаты,табыстың салыстырмалы азаюы, салыстырмалы нақты пайыздық мөлшерлемелерінің өзгеруі,алыпсатарлық.,резервтерді қолдану.Ішкі макроэкономикалық реттеулер:салық және ақша саясаттарын жүргізу көмегімен шетел валютасына деген реттеулер,экспорттық несиелеу,мемлекеттік сатып алу саясаты.Бір елдің ұлттық табысы басқа елдердің ұлттық табысына қарағанда өсімі салыстырмалы жоғары болған жағдайда, ол елдің валюта бағамы азаюы:табыстың салыстырмалы азаюы,кездейсоқ пайда болатын демпинг,қасақана істелген әрекет демпингі,тұрақты демпинг,экспорттық несиелеу.Капитал қозғалысының балансы:

қысқа мерзімдік капиталдар қозғалысы,табыстың салыстырмалы азаюы,салыстырмалы нақты пайыздық мөлшерлемелерінің өзгеруі,алыпсатарлық.резервтерді қолдану.

Ресми қарыздық міндеттеме:халықаралық ұйымдар алдындағы міндеттеме,алыпсатарлы,

технологиялық жеткіліксіздік,жұмысшы күші біліктілігінің төменгі деңгейі,өндіріс шығындары.Жеке фирмалардың, банктерді , т.б. мемлекеттік емес ұйымдардың шет елдерден алатын немесе беретін қаржыны тасымалдауына негізделеді:

жеке капитал,тікелей инвестиция, портфельдік инвестициялар, инвестициялық позиция,

депозитарлы қолхат.Спот-бағам:бағам жайлы келісім жасалған кейінгі 2 күн ішінде айырбасталатын валюталар бағамы,жеке фирмалардың, банктерді , т.б. мемлекеттік емес ұйымдардың шет елдерден алатын немесе беретін қаржыны тасымалдауына негізделеді,

иемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаржылар арқылы шет елдерден тек үкімет шешімімен ғана берілетін немесе алынатын капиталдар,оларға мемлекеттік қарыздар, заемдар, көмектер, қайтарымсыз көмектер, сыйлар жатады,салық және ақша саясаттарын жүргізу көмегімен шетел валютасына деген реттеулер,халықаралық ұйымдар алдындағы міндеттеме.Басқа елдерден мигранттарды тартушы ірі әлемдік орталықтар:

жаңа индустриялы елдер (Оңтүстік Корея, Сингапур, Тайвань, Гонконг);өндірістің тиімді орналасуына ықпал етеді;ресурстардың барлық түрінің тиімді бөлінуіне ықпал етеді;

жаңа тауарлар мен технологиялар тез таралады;ТҰК бәсекелестікті күшейтеді.

Патенттің жарамды мерзімі 15-20 жылмен шектелуі мүмкін және ол тек берілген ел территориясына ғана қызмет ете алады:патент,лицензия,копирайт,тауар маркасы,

демографиялық проблемалар.Технология иесі арқылы белгілі бір технология түрін арнайы бір мерзімге, арнайы ақыға қолдануға рұқсат ететін лицензия:лицензия,копирайт,тауар маркасы,демографиялық проблемалар,патент.1976 жылдан қазіргі кезге дейінгі аралықты қамтыған қандай валюта:ямайкалық валюта жүйесі,девиздік стандарт,алтын стандарты,

жанама котировка, кросс-котировка, Әртүрлі елдегі бірдей көлемдегі депозиттер бір валютаға айырбастағанда тең табыс беретін ставкалар деңгейі:пайыздық ставкалар паритеті,табыстың салыстырмалы азаюы,салыстырмалы нақты пайыздық мөлшерлемелерінің өзгеруі,алыпсатарлық.,резервтерді қолдану.

Ұзақ мерзімдік инвестициялар- тікелей және қоржындық, қысқа мерзімдік капиталдар қозғалысы:капитал қозғалысының балансы,кездейсоқ пайда болатын демпинг,қасақана істелген әрекет демпингі,тұрақты демпинг,экспорттық несиелеу.