1. Тасымалдаудың шарттық міндетемелері және олардың құқықтық реттеу.

1.1 Тасымалдау шарты туралы жалпы ережелер

Тасымалдаушылар қызметтерiн тұтынатындар үшiн тасымалдаудың бiрыңғай параметрлерiн қамтамасыз ету де (негiзiнен) аса зор маңызға ие. Осы саладағы құқықтық реттеудi бiр iзге келтiру үшiн 21 қыркүйек 1994 жылы “Қазақстан Республикасындағы көлiк туралы” заңы қабылданды. Онда Қазақстан Республикасындағы көлiк қызметiмен байланысты жария сипаттағы қатынастарды реттейтiн нормалармен қатар тiкелей азаматтық құқықтық қатынастарды реттейтiн нормалар (жалпы сипаттағы) да бар. Жария жəне жеке нормаларды орналастыру – басқа да көлiк құқықтық актiлердiң ерекшелiк белгiсi. Бiрақ, бұл мұндай жағдайда қандай да бiр əкiмшiлiк құқықтық “дақтары” бар шарт туралы айту қажет екенiн бiлдiрмейдi, алайда оларды мүлдем ескермеуге де болмайды. Көлiктiң кейбiр түрлерiнiң қызмет ету аясы табиғи монополияларға жатқызылған, сондықтан олардың қызметiне 9 шiлде 1998 жылғы Қазақстан Республикасының “Табиғи монополиялар туралы” заңы да қолданылады.

Қазiргi таңда тасымалдаудың жекелеген түрлерiн реттейтiн заңдар қабылданып əрекет етуде. Оларға мыналар жатады: 1) 8 желтоқсан 2001 жылғы Қазақстан Республикасының “Темiржол көлiгi туралы” заңы; 2) желтоқсан 2001 жылғы Қазақстан Республикасының “Азаматтық авиацияны мемлекеттiк реттеу туралы” заңы; 3) 17 қаңтар 2002 жылғы Қазақстан Республикасының “Теңiзде жүзу саудасы туралы” заңы. Заңды тұлғалар мен азаматтардың тұрғындар үшiн жүк тасымалдаулармен айналысатын қызметiне Қазақстан Республикасының баға жəне антимонопольды саясат жөнiндегi мемлекеттiк комитетiнiң 20 қыркүйек 1996 жылғы №9/7 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасында тұрғындарға тұрмыстық қызмет көрсету ережелерi қолданылады. Сонымен қатар 15 қазанда КСРО министрлер кеңесiмен бекiтiлген КСРОның iшкi су көлiгiнiң жарғысы (IСКЖ) да маңызды болып табылады. 18 маусым 1970 жылы Қаз ССР Министрлер Кеңесiнiң қаулысымен бекiтiлген ҚазССРдiң автомобиль көлiгiнiң жарғысы (АКЖ) да қолданылады. Заңнаманың соңғы аталған екi актiсi Қазақстан Республикасының аумағында, Азаматтық кодекстiң 3бабының 2тармағында көзделген ережелердi ескере отырып, əрекет етедi.1 Қазақстан Республикасының аумағы арқылы темiржол, əуе, автомобиль, теңiз жəне iшкi су көлiктерiмен мемлекетаралық байланыстар үшiн ашық жолдар, трассалар мен су жолдары бойынша жүктер мен жолаушылардың транзиттiк тасымалы жүзеге асырылуы мүмкiн. Олар Республиканың заңнамасына, сондайақ Қазақстан Республикасының халықаралық келiсiмдерi мен шарттарына сəйкес жүзеге асырылады. [3]

Тасымалдау шартының сипаттамасы. Тасымалдау шартына тəн ерекше белгiлер жүктердi тасымалдау шартында неғұрлым айқын көрiнедi. Өзiнiң құқықтық табиғаты жағынан ол реалды шарт болып табылады, тасымалдаушы өзiне сенiп тапсырылған жүктi белгiленген мекенге жеткiзуге мiндеттенедi. Осылайша, тасымалдау шартын бекiту тараптардан, тасымалдау шартының алғышарттары ретiнде бағалауға болатын, белгiлi бiр əрекеттердi жүзеге асыруды талап етедi. Кейбiр жағдайларда тасымалдауға мүдделi жүк жөнелтушi мəлiмдеме (тапсырыс) жасайды. Тасымалдаушы сертификаты бар көлiк құралдарын (яғни олар дұрыс болуға тиiс беруге мiндеттi. Жүк жөнелтушi жүктi тасымалдауға беруге тиiс. Темiр жолдар мен жүк жөнелтушiлер (жүк алушылар) жүктердi тасымалдауға қысқа мерзiмдi жəне ұзақ мерзiмдi шарттар (келiсiмшарттар) бекiте алады. Ұзақ мерзiмдi тасымалдау шарттарының заңдық табиғаты өте даулы болып табылады. Сөз, ҚР Азаматтық кодексi 692бабымен жəне ҚР “Темiр жол көлiгi туралы” Заңының 38бабымен реттелген, тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт жайында болып отыр. Ол ұзақ мерзiмдi жүйелi тасымалдаулар орын алғанда қолданылады. Тасымалдауды ұйымдастыру шарты консенсуалды болып табылады, өйткенi тасымалдаушы белгiленген мерзiмдерде жүктi қабылдауға, ал жүк жөнелтушi жүктi келiсiлген көлемде тасымалдауға беруге мiндеттенедi.

Бiздiң ойымызша сөз алдын ала шарттың ерекше бiр түрi жайлы болып отыр. Заң шығарушы екi мағыналы тұжырымды қолданған. Ұзақ мерзiмдi шарт мəнiсi жағынан алдын ала шартпен көзделген жағдайларда тасымалдаудың негiзгi шарттарын (болашақта) бекiту туралы келiсiм болып табылады (ҚР АК 390б.). Оның алдын ала шарт екенiне қарамастан, тасымалдаушылар мен жүк жөнелтушiлер мүдделерiнiң маңыздылығын ескере отырып, тараптар үшiн оның мiндеттемелiк дəрежесi жоғары болуға тиiс. Осы айтылғанмен байланысты барлық өзектi мəселелердi оқу құралы аясында қамту əрине, мүмкiн емес, тек тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт қазiргi жағдайларда жоспарлаудың əкiмшiлiк актiсiне балама болып табылатынын атап өткен жөн. Сонымен қатар ол тасымалдау шартында тiкелей бекiтiлетiн тараптардң құқықтары мен мiндеттерiн анықтау үшiн аса зор маңызға ие. Тасымалдауды ұйымдастыру туралы шартта тасымалдаудың көлемi, мерзiмдерi, сапасы жəне тасымалдау үшiн көлiк құралдары мен жүктердi берудiң басқа да жағдайлары анықталады.

Тасымалдау шарты – екi жақты жəне ақылы шарт, оның бұл сипаттамалары оның элементтерiн, соның iшiнде ерекше тұрғын жүктердi тасымалдау шартының мазмұнын, одан əрi қарастыру кезiнде көрiнетiн болады. Заңнама (жүктердi) тасымалдау шартына қатаң талаптар қояды. Ол көлiк наклоднойын, коносаменттi, тауарлыкөлiк накладнойын немесе көлiк туралы заңды актiлермен көзделген, жүкке деген басқа да құжаттард толтырумен рəсiмделедi. Тауарлыкөлiк накладнойында (накладной мен коносаментте) шарттың негiзгi жағдайлары туралы ақпарат болады. Оның (басқа да тасымалдаудың құжаттарының) нысаны Қазақстан Республикасының көлiк жəне коммуникация министрлiгiмен жасалады. Осылайша тасымалдау шарттары ерекше формулярлы жазбаша нысанда бекiтiлетiндiгi туралы айтуға болады. Тасымалдау шартының ерекшелiгi – оның қатысушыларының құқықтары мен мiндеттерiнiң көпшiлiгi тiкелей нормативтiк актiлермен реттелгендiгiнде. Жалпы алғанда тасымалдау шарты жария сипатқа ие. Қазақстан Республикасының “Көлiк туралы” заңының 11бабына сəйкес тасымалдаушы, Қазақстан Республикасының көлiк кодекстерiмен (жарғыларымен) көзделген жағдайлардан басқа. Жеке жəне заңды тұлғаларға тасымалдаудан бас тартуға құқылы емес. Тасымалдау шартының тараптары. Жүктердi тасымалдау шартының бiр тарабы болып тасымалдаушы – заңды немесе жеке тұлға табылады. Тасымалдаушы – заңды тұлға ретiнде негiзiнен (мамандандырылған) көлiк кəсiпорны болады, оның орнында басқа да ұйымдар болуы мүмкiн. Көлiк кəсiпорындары жүктердi жолаушыларды тасымалдау бойынша көлiк құралдарын сақтау, оларға техникалық қызмет көрсету мен жөндеу жүргiзу бойынша шаруашылық коммерциялық қызметпен айналысады. Тасымалдауды дұрыс жүзеге асыру үшiн қызметтiң аталған түрлерiнiң барлығы да маңызды болып табылады. Тасымалдаушы меншiк құқығы немесе басқа да заңдық негiздер бойынша көлiк құралын иеленетiн, ақы үшiн немесе жалдау бойынша жолаушыларды, көтерме жүктi, жүктердi жəне почтаны тасымалдау жөнiнде қызмет көрсететiн жəне оған белгiленген тəртiпте берiлген рұқсаты немесе лицензиясы бар тұлға ретiнде анықталады. 17 сəуiр 1995 жылғы Қазақстан Республикасының “Лицензиялау туралы” заңының 9 бабына сəйкес жолаушылар мен жүктердi темiржол теңiз, өзен, əуе жəне автомобиль көлiгiмен тасымалдау лицензиялауға жатады. Клиент (жүк жөнелтушi, жүк алушы) яғни көлiк қызметтерiн тұтынушы – бұл жеке немесе заңды тұлға. Мемлекет те клиент болуы мүмкiн. Жүк жөнелтушi ретiнде жүктiң иесi жəне ол жөнелтiлу үшiн сенiп тапсырылған тұлға да болуы мүмкiн. Кейбiр жағдайларда жүк жөнелтушi мен жүк қабылдаушы бiр тұлға болуы мүмкiн. Көп жағдайларда жүк алушылар болып жеткiзудiң азаматтыққұқықтық шарттары бойынша несие берушiлер, мүлiктi бөлу əкiмшiлiк актiсiне сəйкес мүлiк алатын субъектiлер табылады. Жолаушыларды тасымалдау шарты бойынша клиент ретiнде, əр уақытта көлiктiң қайсыбiр түрiне билет алған немесе ауызша тасымалдау шартын бекiткен жеке тұлға танылады. Тасымалдау шартының пəнi. Тасымалдау шартының пəнi болып тасымалдаушы көрсететiн қызмет табылады. Тасымалдау шартының өзi мəнiсi жағынан қызмет көрсету шарты болып табылады, сондықтан оны реттеу кезiнде, белгiлi бiр шамада өтелмелi қызмет көрсету туралы жалпы нормаларды да ескер қажет. Клiкте көрсетiлетiн қызмет (қызметтер) қандай да бiр заттық нысанға ие емес, жəне оларды тұтыну дер кезiнде жүзеге асады. Көлiк қызметi – бұл жүктердi (жолаушыларды) кеңiстiкте тасымалдау болып табылады жəне осы қасиетiне орай ол тауарлық сипатқа ие жалпы мiндеттеменiң жеке пəнi бар жəне бұл жағдайда тасымалдау шартының заңдық құрылымының негiзi де бар. [6]

Тасымалдау ақысы. Жүктердi жолаушылар мен көтерме жүктi тасымалдағаны үшiн тараптардың келiсiмiмен белгiленетiн тасымалдау ақысы төленедi. Автомобиль, əуе, су көлiктерiмен тасымалдау кезiнде еркiн шарттықбаға қолданылады. Тасымалдаушылар бұл жағдайда өздерiнiң бағалары мен тарифтерiн басшылыққа алады.

Орталықтандырыла белгiленген тарифтер жүктердi, жолаушылар мен қол жүгiн қоғамдық көлiкпен тасымалдау кезiнде қолданылады. Бұрын орталықтандырыла белгiленген бағалар темiр жол тасымалдаулары үшiн де көзделген болатын. Ендi Қазақстан Республикасының “темiр жол көлiгi туралы” заңының 12бабына сəйкес тасымалдаушының қызметiне бағалар, соның iшiнде тариф (тасымалдау ақысы) тасымалдаушымен белгiленедi. Заңнамаға сəйкес бұл бағалар реттелiнiп тұрады. [10]

Тасымалдау процесi барысында қозғалыс қауiпсiздiгi қамтамасыз етiлуге тиiс. Клиенттiң көлiк қызметi нарығында көлiк таңдау еркiндiгi шектелмеуге тиiс. Тасымалдаушы жөнелтiлетiн жүктiң өз сертификатына сəйкестiгiн куəландыратын құжаттарды алуға, əлеуеттiк маңызды жəне қорғаныс тасымалдарын жүзеге асыруға мемлекеттiк жəне жергiлiктi өкiлдi жəне атқарушы органдардың талаптарын сақтауға мiндеттi. (Егер осындай тасымалдаудың бағалары көлiк шығындарын өтемесе, онда тиiстi компенсациялық дотация жүзеге асырылуға тиiс). Реттелетiн тасымалдаулардан басқа, тасымалдаушы баға қалыптастыру ережелерiне сəйкес тасымалдаудың бағаларын еркiн белгiлеуге құқылы. Тасымалдаудың барлық түрлерi бойынша клиенттiң құқықтық жағдайы оған оның жəне тасымалдаушының арасында бекiтiлген шартты орындауды талап ету, тасымалдау сапасы деңгейiнiң оның сертификатына сəйкестiгiн даулау, келтiрiлген зиянды, соның iшiнде ақша эквивалентiндегi уақыт шығынын, өтеудi талап ету мүмкiндiктерiн (құқықтарын) берумен сипатталады. Клиенттiң өзi де тасымалдаушымен бекiткен шарт жағдайларын сақтауға мiндеттi. Ол сондайақ жүктiң өз сертификатына сəйкестiгiн куəландыратын құжатты тасымалдаушыға беруге, тасымалдау ережелерiн орындауға, жүктер мен көтерме жүктi тасымалдауға дайын күйiнде беруге тиiс. Тараптардың құқықтары мен мiндеттерi. Тараптардың құқықтары мен мiндеттерiн (жүктердi тасымалдау шартын мысалға келтiре отырып) қарастырайық. Жүктердi тасымалдау шартын орындау кезiнде тасымалдаушы тиiстi жүктi тасымалдау үшiн жарамды күйдегi көлiк құралын беруге мiндеттi. Яғни, тасымалдаушы қандай да бiр жағдайда, қажеттi көлiк құралының түрiн өзi анықтайды. Ол жүк пен қылқыбырдың қалдықтарынан таза, реквизиттерi алынған күйiнде, қажет болған жағдайларда жуылған, дезинфекцияланған күйiнде бермедi. Жүк жөнелтушi жүктi жөнелтпеуге (тасымалдауға) бiрқатар талаптарды сақтай отырып бередi. Олардың бiр бөлiгi жалпы сипатқа ие жəне тасымалдаудың барлық жағдайларында қолданылады. Жалпы талаптар жүктiң саны мен атауына, оның салмағын, салатын ыдысы мен буып түюiн анықтауға таралады. Сондайақ олар маркировка мен бағалығын хабарлауға қатысты. Арнайы талаптар тасымалдауға қабылданатын жүктiң ерекше сипатымен немесе қайсыбiр талаптар қойылатын көлiк түрiне байланысты. Мəселен, жарылған, тез жанатын, радиактивтi, улы жəне басқа да қауiптi жүктердi жөнелтетiн жəне алатын жүк жөнелтушiлер мен жүк алушылар жəне темiр жолдар, олардың қауiпсiз тасымалданатына кепiл болуға, бұл жүктердi тасымалдау кезiнде авариялық жағдайлар мен олардың салдарын, олар пайда болған жағдайда, жоюға қажет құралдар мен мобильдi бөлiмшелерде иеленуге мiндеттi. Қазақстанда темiр жолмен тасымалдау кеңiнен қолданылатынтан оларға қатысты жүктердi тасымалдауға беру мен қабылдау кезiнде туындайтын тараптардың құқықтары мен мiндеттерiн қарастырып өтейiк. Тасымалдаушы жүк жөнелтушiнi көлiк құралының дайын екендiгi туралы алдын ала ескертедi. Мысалы, жүк жөнелтушiнiң құралдарымен тиеу үшiн вагондар мен контейнерлердiң берiлу уақыты туралыстанция жұмысшысы жүк жөнелтушiнi вагондар берiлгенге дейiн екi сағаттан кем емес мерзiмде хабарландыруға тиiс. Мұнай жүктерiн құятын мұнай битумы үшiн цистерналар мен бункерлiк жартылай вагондарды дайындау жол есебiнен шарт бойынша темiр жолмен немесе жүк жөнелтушiмен жүзеге асырылады, ал мамандандырылған (жалпы тармақтағы парк цистерналарынан басқа) жалға алынған, өз цистерналарын – жүк жөнелтушiнiң өзi дайындайды. Жылжымалы составтың жарамдылығын анықтау жəне коммерциялық мағынада тиiстi жүктi тасымалдауға дайындауды жүзеге асыру: вагондар – жүк жөнелтушiмен, егер тиеу оның немесе темiр жолдың құралдарымен жүзеге асырылса, егер тиеу темiр жолдың құралдарымен жүзеге асырылса; контейнерлер, цистерналар мен бункерлiк жартылай вагондар – жүк жөнелтушiмен. Темiр жол кiрiс жолға тиелген вагондарды өткiзу кезiнде жүктердiң белгiлi бiр түрiн тиеуге олардың техникалық жапандылығын қосарланған операциялар тəртiбiмен анықтайды. Жүктердi вагондар мен автомобильдерге тиеу, сондайақ, оларды одан түсiру мыналармен жүзеге асырылады: а) жалпы пайдаланыс орындарында темiр жолмен, жүктердi тиегенi мен түсiргенi үшiн темiр жол жүк жөнелтушiден, жүк алушыдан еркiн тарифтер бойынша алым алады; б) жалпы пайдаланыстағы емес орындарда жүк жөнелтушi мен жүк алушымен сондайақ, жалпы пайдаланыстан, орындарда қауiптi жəне тез бұзылатын заттарды, iшкi жануар өнiмдерiн, ауыр (бiр орында 0,5 тоннадан артық) жəне габариттi емес жүктердi. Құю үйiндi жəне төгу арқылы мамандандырылған жылжымалы составпен тасымалданатын жүктердi жəне жүк жөнелтушi мен жүк алушылардың жолсерiктерiнен жөнелтiлетiн жүктердi де. Осылайша, аталған жүктердiң түрлерiн дұрыс тиеумен байланысты тəуекел қауiптерi

тiкелей жүк жөнелтушiлер мен жүк алушыдарға жүктеледi. Жүктердi тиеу, бекiту мен тасымалдау үшiн қажет құрылғылар мен материалдарды жүк жөнелтушi беруге тиiс.Жекелеген тасымалдау құрылғылар (нан жəне көкөнiс қалқандары) жəне буыптүю құралдары (тұғырықтар, арқандар, қысқыштар) шарттық жағдайларда, тиiстi алымдарды ала отырып, темiр жолмен де берiлуi мүмкiн. Бұл құрылғылар мен материалдарды тиеу кезiнде орнату мен түсiру кезiнде алу, тиеу мен түсiру кiмнiң құралдарымен жүзеге асырылатынына қарай, жүк жөнелтушiмен, жүк алшымен немесе темiр жолмен жүзеге асырылады. Орнатылған қондырғылар туралы жүк жөнелтушi накладнойда көрсетедi, бұл кейiн (дау туындаған жағдайларда) жүк жөнелтушi тараптың тиеу бойынша өз мiндеттемелерiнiң тиiстi түрде орындау дəрежесiн бағалауға мүмкiндiк бередi. Қондырғылардың техникалық жай күйi үшiн жауапкершiлiк (темiр жолмен берiлгендерiнен басқа) жүк жөнелтушiлерге жүктеледi. Механизацияланған жəне механизацияланбаған əдiстермен жүзеге асатын тиеу белгiленген мерзiмдерде аяқталуға тиiс. Бұл мерзiмдерден асып кеткен жағдайда тиеу мiндетi жүктелген тарап мерзiмдi өткiзiп алғаны үшiн жауапты болады. Жоғарыда айтылғандай, жүтердi тасымалдау контейнерлермен де жүзеге асырылады. Жүктердi тасымалдау үшiн стандарттар талаптарына сай келетiн жəне темiр жолдарға, соның iшiнде шетелдiк кəсiпорындарға, ұйымдарға, теңiз жəне өзен кеме шаруашылықтарына, порттарға тиесiлi контейнерлер қолданылады. Контейнерлерде тасымалдауға тыйым салынатын жүктердiң тiзiмi жүктердi тасымалдау ережелерiмен белгiленедi. [11]

Контейнерлер əмбебап жəне арнайы боп бөлiнедi. Əмбебап контейнерлерде əртүрлi жүктердi тасымалдауға болады. Бiрақ, оларда сасық иiстi жүктердi жəне контейнердiң қабырғалары мен еденiн, сондайақ қара жəне түстi\ металдардың жаңқасы мен сынықтарын қатты ластайтын жүктердi тасымалдауға тыйым салынады. Тасымалдауға берiлетiн жеке жүк орындарының салмағы 120 кг-нан аспауға тиiс. Бұл шектеу үй заттарына таралмайды. Арнайы контейнерлер тасымал кезiнде ерекше жағдайларды талап ететiн өнеркəсiптiк жəне азықтүлiктiк жүктердiң белгiлi бiр түрлерiн (мысалы, черепица, əйнек, қауiптi жүктер жəне т.б.) тасымалдауға арналады. Жүктердi тасымалдау шартының тараптары (ең алдымен, жүк жөнелтушi, өйткенi контейнерлерге тиеу соның күшiмен жүзеге асырылады) контейнерлердiң неге арналғандығын ескеруге тиiс. Жүктердi тасымалдауға беру кезiнде темiржол құжатының қосымшасында транспорт, стандарт немесе өлмеу жолы бойынша олардың салмағы анықталуға тиiс. Салмақты есептеу жолымен, шартты түрде жəне жылжымалы составтың толық сыюына дейiн тиеу оның жол берiлетiн жүк көтерiмдiлiгiнен асып кетуiне алып келмейтiн жүктердi өлшеу бойынша анықтауға жол берiледi. Тиеу жалпы пайдаланыс орындарында жүзеге асырылған кезде темiр жол жүктiң салмағын анықтайды. Тиеу жүк жөнелтушiмен жүзеге асырылатын барлық жағдайларда жүктiң салмағын сол анықтайды. Тиеудi кiм жүзеге асырғанына қарамастан жүктiң салмағын трафарет, стандарт бойынша, есептеу жолымен, өлшеу бойынша немесе шартты түрде анықтау жүк жөнелтушiмен жүзеге асырылады. Тиеу аяқталғаннан кейiн вагондар мен контейнерлерге темiр жолдың пломбаларымен, егер жүк темiр жолмен тиелген болса, мөр басылуға тиiс. Егер жүк жүкжөнелтушiмен, портпен, кемежаймен тиелген болса, онда вагонға (контейнерге) жүкжөнелтушiнiң, порттың немесе кемежайдың пломбасымен мөр қойылады. Кейбiр жүктердi пломбасы, соның iшiнде ақтара тиеу, үйiндi түрiнде тасымалданатындарын, тасымалдауға жол берiледi. Пломбылау жүкжөнелтушiмен жүзегеасырылатынына қарамастан, жүкжөнелтушiлердi (жүк алушыларды) пломбылармен пломбылау қысқыштарымен бекiту құрылғыларымен, оларды шешу құрылғыларымен, плашкалармен, вагондар мен контейнерлердi пломбылау үшiн сым темiрлермен жабдықтауды ақы үшiн темiр жол жүзеге асырады. Жүкжөнелтушi жүктi тасымалдауға ұсынған кезде тасымалдаушыға жүктердiң əр жөнелтiлуiне темiр жол накладнойын, ал Қазақстан Республикасының заңнамасымен көзделген қажет жағдайларда өзге де құжаттарды (сертификат, лицензия, мал дəрiгерлiк куəлiк, кеден декларациясы) беруге тиiс. [24]

Накладноймен қатар жол ведомостi толтырылады, ол накладноймен 50 га жүктi тағайындалған станцияға дейiн жеткiзгенше бiрге ере жүредi. Жол ведомостiнiң бланкiсi үш парақтан тұрады, олардың барлығында накладнойдың нөмiрiне сəйкес бiрдей нөмiр болады.

Бiрiншi парақ жол ведомостiнен тұрады. Екiншi парақ жол накладнйының түбiршiгiнен тұрады, үшiншiсi жүктi тасымалдауға қабылдаудың квитанциясы болып табылады. Жүктi тасымалдауға қабылдағанын растау үшiн темiр жол накладнойға күнтiзбелiк мөр басуға жəне квитанцияны жүкжөнелтушiге беруге мiндеттi. Жүкжөнелтушi немесе оның атынан əрекет ететiн тұлға накладнойға енгiзiлген мəлiметтердiң дұрыстығы үшiн, сонымен қатар, өздерi накладнойда көрсеткен мəлiметтердiң қателiгi, нақты

болмауы немесе толық болмауының барлық салдары үшiн жауапты болады. Темiржол бұл мəлiметтердiң дұрыстығын тексеруге, сондайақ жүк жөнелтушi көрсеткен жүктiң салмағын таңдамалы өлшеу жолымен тексеруге құқылы. Заңнамамен тасымалдаушы, жүкке қойылатын барлық талаптар сақталған кезде, жүктердi тасымалдауға қабылдаудан бас тартуға құқылы болатын негiздердiң түпкiлiктi тiзiмi белгiленген. Тасымалдау бұл кезде шарт тараптары үшiн объективтi себептер бойынша мүмкiн болмай қалады. Белгiлi бiр бағыттар бойынша жөнелту үшiн жүктердi тиеуге ерекше жағдайларда темiр жол бағытының ұсынысы негiзiнде көлiк жəне коммуникация министрiнiң нұсқауы бойынша тыйым салынуы мүмкiн. Бұл туралы Қазақстан Республикасының Үкiметiне хабарланады. Стихиялық сипаттағы құбылыстар, апаттар, авариялар, көлiк коммуникацияларын қасақана қоршап тастау орын алғанда, сондайақ, карантин жарияланғанда жүктердi тиеу темiр жол бастығының ұйғарымымен уақытша шектеулi немесе тоқтатылуы мүмкiн. Бұл туралы көлiк жəне коммуникация министрi хабарландырылады, ол тиеу жəне темiр жолдардың белгiлi бiр учаскiлерiнде поездардың қозғалысы шектелетiн немесе тоқтатылатын мерзiмдi белгiлейдi. Аталған мерзiм темiр жолдардың барлық бастықтарына хабарландырылады. Мұндай жағдайлардың орын алуы тасымалдаушыны тасымалдау бойынша мiндеттемелердi орындалмағаны немесе тиiстi түрде орындалғаны үшiн жауапкершiлiктен босатуға негiз болып табылады. Тиеуге тыйым салумен немесе оны шектеумен байланысты аяқталмй қалған тиеу келесi кезеңдерде жүзеге асырылады. Жүктердi тасымалдағаны үшiн есе айырысу тəртiбi. Шартқа сəйкес жүк жөнелтушi немесе жүк алушы тасымлдаушы қызметiне ақы төлеуге мiндеттi. Тиiстi төлмдердi төлеушiлер қолмақол ақшамен, чектер негiзiнде қолмақол ақшасыз есептеу жолымен, төлем тапсырыстары арқылы жүзеге асырады. Белгiлi бiр жүк жөнелтушiлер мен жүк қабылдаушылар үшiн есеп айырысудың өзге тəртiбi көзделуi мүмкiн. Бұл кезде есеп айырысу

тəртiбiн көлiк жəне коммуникация министрлiгi бекiтуi мүмкiн, ол өз кезегiнде несиелiк жəне есеп айырысу қатынастарын реттейтiн заңнаманы басшылыққа алады. Əдетте, төлеушiлер тасымалдау төлемдерiн жүк станциядан жөнелтiлгенге дейiн енгiзедi. Тасымалдаушы пайдасына тасымал төлемiнiң жеткiлiксiз бөлiгiн төлету жүк баратын жерге жеткеннен кейiн жүзеге асырылады. Сондайақ, артық төленген сомалар да қайтарылуы мүмкiн. Қазақстан Республикасының “Темiр жол көлiгi туралы” заңының 74бабының 2тармағына сəйкес тасымалдаушыға тиесiлi төлемдердi төлеу мерзiмiн өткiзiп алғаны үшiн бөтеннiң ақшаларын заңсыз пайдаланғаны үшiн жауапкершiлiк мөлшерiнде Қазақстан Республикасының азаматтық кодексiнде белгiленген айыппұл алынады. Тасымалдаушыға төлем жүзеге асырылғанда дейiн жүктi жөнелтудi кiдiрту жолымен шұғыл санкциялар қолдану құқығы берiледi. [19-24]

Жүктi жөнелткенге дейiн есеп айырысу кезiнде төлемдердi енгiзу мерзiмi тасымалдауға қабылдау күнiмен анықталады, ал жүк баратын жерге есеп айырысу кезiнде, тасымалдау құжатында көрсетiлген жүктi жүк қабылдаушыға беру күнiмен анықталады. Тасымалдау төлемдерiн кем төлеу жəне артық төлеу бойынша есеп айырысу мерзiмдерi қайсыбiр тарап есептi көрсеткен сəттен бастап анықталады. Заңнамамен (ҚР АК 699бап) жүк жөнелтушiнiң (басқа тұлғаның) жүкке билiк ету құқығы көзделген. Жүк жөнелтушi немесе жүкке билiк ету құжатының иесi тасымалдаушыға

тасымалдауды тоқтатуды немесе жүктi қайтаруды талап ете алады не басқа да өкiм бере алады. Бұл жағдайда тасымалдаушы жасалған тасымалға ақы төлеудi, сондайақ жасалған өкiмге байланысты келтiрген шығындарды өтеуiн талап етуге құқылы. Жүк баратын жерiне жеткеннен кейiн жүк алушыға жүктi берген кезде жүк жөнелтушi аталған құқықтардан айырылады. Темiр жол тасымалдаудары кезiнде жүктердi жаңа адреске жолдау мүмкiндiгi көзделедi. Жаңа адреске жолдау дегенiмiз жүк алушыны немесе тасымалдауға қабылданған жүктiң баратын станциясын өзгерту. Темiр жол жаңа адреске жолдауды жүк жөнелтушiнiң немесе жүк алушының мəлiмдемесi бойынша жүзеге асырады, мəлiмдемесi бойынша өзгерiс жүзеге асырылған ұйым бастапқы адресат алдында сол өзгерiстiң салдары үшiн жауапты болады жəне ол жүк жөнелтушi, бастапқы жəне соңғы жүк алушылар арасында есеп айырысуды реттеуге мiндеттi. Теңiз тасымалдау шарты бойынша, егер тиелген жүктiң басқа да шығындарын өтемесе, ал жүк жөнелтушi немесе кеме жалдаушы кеме кеткенге дейiн тасымал төлемiн толық енгiзбесе не қосымша қамтамасыз етудi жүзеге асырмаса, тасымалдаушы шарттан бас тарта алады. Бұл жағдайда жүк жөнелтушi тасымалдаушыға толық фрахтының (тасымал төлемiнiң) екiден бiрiн ал, бос тұрып қалу орын алған жағдайда бос тұрғаны үшiн ақы төлеуге жəне тасымалдаушының өзге де шығындарын өтеуге тиiс. Бұл жағдайда жүктi қайта түсiру де жүк жөнелтушiнiң немесе кеме жалдаушының есебiнен жүзеге асырылады. (Теңiз саудасы туралы заңның 90бабы). Аталған заңның 89бабында екi тараптың жүктi теңiзде тасымалдау шартын орындаудан бас тарту негiздерi көзделген 91бапта жүктi теңiзде тасымалдау шартынан жүк

жөнелтушiнiң бас тарту негiздерi мен жағдайлары көзделген. Тасымалдаушының келiсiмiндегi – өзiне тапсырылған жүктi белгiленген мерзiмде жеткiзiп беру. Жүктердi темiр жолмен тасымалдау шарты бойынша жүктi жеткiзiп беру мерзiмдегi басқа шарттардағыдай ерiктi түрде белгiленбейдi, ол орталықтан анықталады, өйткенi тасымалдаушының жүктi жеткiзiп беру бойынша өз мiндетiн орындауы тек тараптардың еркiне ғана емес, сонымен қатар тасымалдау жүзеге асырылатын жағдайларға да байланысты (жолдың өткiзу қабiлеттiлiгiне, поездар қозғалысының белгiленген жылдамдығына, жолдағы аялдамалардың саны мен уақытына жəне т.б.). Егер жеткiзу мерзiмiөткенге дейiн жүк темiр жолдың құралдарымен баратын станцияда түсiрiлiп қойса немесе жүк тиелген вагон, контейнер жүк алушының құралдарымен түсiрiлуге берiлсе жүк мерзiмiнде жеткiзiлдi деп есептеледi. Жүктердi тасымалдаудың басқа түрлерi бойынша мерзiм заңнамамен белгiленбеуi де мүмкiн, мұндай жағдайларда тараптар оны шартта көздеуге құқылы. Егер жүктi жеткiзу мерзiмi заңнамада жəне шартта анықталмаса жеткiзу қисынды. Егер жүктi жеткiзу мерзiмi заңнамада жəне шартта анықталмаса, жеткiзу қисынды мерзiмде жүргiзiлуге тиiс (ҚР АК 698бап).

Егер вагондарды, контейнерлердi түсiруге беру түсiрушiлердiң бос болмауы салдарынан немесе жүк алушыға немесе оның атынан əрекет етiп жатқан көлiкэкспедициялық кəсiпорынға тəуелдi басқа да себептер бойынша кiдiртiлiп жатса жəне бұған қатысты жалпы нысандағы акт рəсiмделiп қойса, жүк мерзiмiнде жеткiзiлдi деп есептеледi егер ол баратын станцияға жеткiзудiң белгiленген мерзiмi өткенге дейiн келсе. Жүктiң келгендiгi туралы темiр жол жүк алушыны жүк келген күннен кейiнгi 12 сағаттан кем емес мерзiм iшiнде хабарландыруға мiндеттi. Сондайақ, жүк алушы вагондарды, контейнерлердi жүк алушының құралдарымен түсiруге беру уақыты туралы оларды бергенге дейiн екi сағаттан кем емес уақыт iшiнде хабарландырылады. Кейбiр жағдайларда темiр жол жүк алушыны хабарландыруды шарт бойынша жүргiзедi. Темiр жол жүк алушыны жүктiң келгендiгi туралы хабарландырмаған жағдайда жүк алушыға вагондар мен контейнерлердiң тұрып қалғандығы үшiн жауапкершiлiк жүктелмейдi жəне ол жүктiң келгендiгi туралы хабарландыру жiберiлгенге дейiн жүктердi сақтау үшiн алынатын алымды төлеуден босатылады.

Тасымалдаушы тасымалдау құжатында көрсетiлген жүк алушыға жүктi беруге мiндеттi, ал соңғысы өз кезегiнде, тиiстi тасымал бойынша тиесiлi төлемдердi төлеуге мiндеттi. Жүк алушы оны алу барысында бұл туралы жол ведомостiне қол қояды. Жүктi жүк алушының өкiлеттi тұлғасына да беруге болады. Егер алушының атына жеткiзуi шартпен, келiсiмшартпен көзделмеген, сондайақ атауы темiр жол накладнойына сəйкес келмейтiн жүк келсе, жүк алушы оны жауапты түрде сақтауға алуға мiндеттi. Жүк ортақ пайдалану орындарында алынған кезде жүк алушы өз атына келген жүктi қабылдауға жəне станциядан алып кетуге мiндеттi. Жүктiң сапасы бүлiну немесе зақымдану салдарынан оны пайдалану мүмкiндiгi толығымен немесе iшiнара жоғалтылатындай өзгерiскеұшыраған кезде ғана жүк алушы жүктi қабылдаудан бас тартуғақұқылы. Баратын станцияға келген жүктер 24 сағат iшiнде тегiн сақталады. Бұл мерзiмнiң ерекшелiгi оның басталуы жүк немесе контейнер темiр жолдың құралдарымен түсiрiлген күннiң немесе жүк жүк алушының құралдарымен түсiрiлуге берiлген күннiң 24 сағатына тураланатындығында. Егер жүк аталған мерзiмнен артық сақталатын болса онда темiр жол еркiн тарифтер бойынша алым алады. Тасымалдаушы жеңуге болмайтын күш жағдайларының орын алды нəтижесiнде жүктi жеткiзуге немесе жүктi сақтаудың шектi мерзiмдерi iшiнде оны құжатта көрсетiлген жүк алушыға беруге мүмкiндiгi болмаған кезде темiр жол жүкке қатысты жүк жөнелтушiнiң нұсқауы бойынша шара қолданады. Жүк жөнелтушi мұндай нұсқауды өзiне хабарландыру келген күннен бастап бiр тəулiк iшiнде беруге мiндеттi. Əдетте жүк темiр жолмен оның жайкүйiн тексерусiз берiледi. Жеткiзiлетiн станцияда жүктiңжайкүйiн, салмағы мен санын тексеруге заңнамада көзделген негiздер болған кезде ғана жол берiледi. Яғни бұл жерде болжамды түрде жүктiң жеткiлiксiз болу, бүлiну, жойылу жағдайлары туралы сөз болып отыр. Мысалы, жүк бұзылған вагонда, контейнерде немесе пломбасы зақымданған вагонмен, контейнермен не жол бойындағы станциялардың пломбаларымен келсе, жүк ашық жылжымалы составта немесе пломбасыз жабық вагондарда жетiспеушiлiк, бүлiну немесе зақымдану белгiлерiмен келсе. Егертез бүлiнетiн жүк жеткiзу мерзiмiн немесе тоңазытқыш вагондардың температура режимiн сақтамаумен келсе онда жүктi бүлiндi деп болжауға негiз пайда болады. Темiр жол жүктi ортақ пайдалану орындарында түсiрген кезде, жүк алушының тарапынан болашақта болуы мүмкiн талаптардың алдын алудың белгiлi бiр шарасыретiнде, жүктiң санын тексеру қолданылады. Бұл жағдайда тексеру жүктi қабылдау мен берудi еске түсiредi. Өйткенi сол сəттен бастап жүк алушы, тасымалдаушыға тəуелдi емес негiздер бойынша жүктiң түсiрiлу жерiнде жойылу немесе бүлiну қаупiмен, жүктi шығару үшiн өзiне тəуелдi барлықшараларды қолдануға тиiс. Жүктiң салмағы өлшеу кезiнде кемiген, бiрақ айырмашылық қалыпты азаю нормасынан жəне таза салмағын анықтауда шектi (жол берiлетiн) айырмашылықтан аспайтын кезде жүктiң салмағы тасымалдау құжаттарында көрсетiлген салмаққа сəйкес деп есептеледi. Артық салмақ анықталған кезде, таза салмақты анықтауда жол берiлетiн айырмашылық процентi есепке алынады. Жүктiң салмағын оны беру кезiнде тексеру əдiсi осы жүктi тиеу кезiнде қолданылған əдiспен жүзеге асырылады. Яғни, салмағын шартты түрде анықтау мүмкiн болады. Алайда, егер жүк баратын станцияда темiр жол мен жүк алушыда таразы болмаса, онда бос тиеу немесе үйiндi түрiнде тасымалданатын жүктер салмағын тексерместен берiледi. Жүктi тексеру темiр жолдың мiндетi болып табылмайтын жағдайларда ол жүктiң салмағын, орындардың санын, оның жайкүйiн анықтауға шарттық негiзде қатыса алады. Онда еркiн тарифтер бойынша алым алынады. Жүктi беру сəтiнде немесе оның жол жүруiнде кемiстiктi, бүлiну немесе зақымдануын анықтаудан келесi қадамы болып (коммерциялық актiмен белгiленген) жүктiң iс жүзiндегi кемiстiгi, бүлiну немесе зақымдануының мөлшерiнанықтау табылады. Егер сараптама жүргiзу қажеттiлiгi туындаа темiр жол өз бастамасы бойынша немесе жүк алушының талап етуi бойынша сарапшыны немесе тиiстi маманды шақырады. Жүк алушы жүктi дер кезiнде түсiрмеген немесе алып кетпеген жағдайда тасымалдаушы (темiр жол) белгiлi бiр шараларды қолдануға құқылы. Темiр жол бөлiмi бастығының шешiмi бойынша түсiрiлген жүктердi сақтау үшiн алынатын ақы ұлғаюы мүмкiн. Баламалы түрде жүк алушыға жүк жөнелтушiге байланысты себептер бойынша вагондарды кiрiс жолына өткiзуге күтуде темiр жолдың кiрiс жолдарында немесе станция жолдарында белгiленген мерзiмдерден асыра 24 сағаттан артық кiдiртiлген вагондардың, контейнерлердiң тұрып қалуы үшiн айыппұл төленуi немесе вагондарды пайдаланғаны үшiн ақы екi есе мөлшерiне дейiн ұлғайтылуы мүмкiн. Жүк алушы босатылған вагондарды (контейнерлердi) темiр жолға тапсыруға мiндеттi. Тараптар арасында вагондарды қабылдау тапсырумен байланысты мiндеттер бөлiнедi. Вагондардың iшкi жəне сыртқы беттерi тазартылуға тиiс, жылжымайтын инвентарлық бекiту құралдары (соның iшiнде турникет) дұрыс техникалық жағдайға келтiрiлуге тиiс. Бұл жүктi түсiрудi жүзеге асыратын ұйымға жүктеледi. Вагондарды тазалау мен реквизиттердi алып тастау жүк алушының мiндетi болып табылатын жағдайларда темiр жол тиiстi түрде тазартылмаған вагондарды қабылдамауға құқылы. [25-28]