Нағыз және бейнелі анықтауыш (сифат)

Анықталушы сөздің (мавсуф) жеке анықтауышы (сифат) нағыз анықтауыш (сифат хакикий) деп аталады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الرَّجُلُ الْحَسَنُ ؛ جَاءَنِيَ الرَّجُلاَنِ الْحَسَنَانِ ؛ جَاءَنِيَ الرِّجَالُ الْحِسَانُ ؛ جَاءَتْنِيَ الْمَرْأَةُ الْحَسَنَةُ ؛ جَاءَتْنِيَ الْمَرْأَتَانِ الْحَسَنَتَانِ ؛ جَاءَتْنِيَ النِّسَاءُ الْحَسَنَاتُ.

Анықталушы сөзге (мавсуф) қатысы бар сөздің анықтауышы (сифат) бейнелі анықтауыш (сифат мажазий ) деп аталады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الرَّجُلُ الْحَسَنُ غُلاَمُهُ ؛ جَاءَتْنِيَ الْمَرْأَةُ الْحَسَنَةُ جَارِيَتُهَا.

Қағида: Бейнелі анықтауыштан кейін үнемі мавсуфке (анықталушы сөзге) музаф болған фаъил келуі қажет. Бұл фаъил бейнелі анықтауыштың нағыз мавсуфы болады. Келтірілген мысалдарда бұл غُلاَمُهُ ; جَارِيَتُهَا сөздері.

Қағида: Бейнелі анықтауыш әрдайым жекеше түрде тұрады және тегі жағынан фаъилге бағынады. Бірақ харакаты және белгілілік (маърифа) немесе белгісіздік (накра) формасы жағынан өзінен бұрын тұрған мавсуфке бағынады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الرَّجُلُ الْحَسَنُ غُلاَمُهُ ؛ رَأَيْتُ الرَّجُلَ الْحَسَنَ غُلاَمُهُ ؛ جَلَسْتُ مَعَ الرَّجُلِ الْحَسَنِ غُلاَمُهُ ؛ جَاءَنِي رَجُلٌ حَسَنٌ غُلاَمُهُ ؛ جَاءَنِيَ الرَّجُلاَنِ الْحَسَنُ غُلاَمَاهُمَا ؛ جَاءَنِيَ الرِّجَالُ الْحَسَنُ غِلْمَانُهُمْ ؛ جَاءَنِيَ الرَّجُلُ الْحَسَنَةُ جَارِيَتُهُ ؛ جَاءَتْنِيَ الْمَرْأَةُ الْحَسَنُ غُلاَمُهَا.

Қағида: Егер сифат мажазий является музафом для хабар мажазийге музаф болса, онда ол нағыз анықтауыштың ережелеріне бағынады және харакаты, тегі, түрі, белгілілік формасы жағынан өзінен бұрын тұрған мавсуфке бағынады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الرَّجُلُ الْحَسَنُ الْجَارِيَةِ ؛ جَاءَتْنِيَ الْمَرَأَةُ الْحَسَنَةُ الْغُلاَمِ ؛ جَاءَنِيَ الرَّجُلاَنِ الْحَسَنَا الْجَارِيَةِ ؛ جَاءَنِيَ الرِّجَالُ الْحِسَانُ الْجَارِيَةِ؛ جَاءَنِيَ الرَّجُلُ الْحَسَنُ الْغِلْمَانِ ؛ جَاءَنِيَ الرَّجُلُ الْحَسَنُ الْجَوَارِى.

Қағида: Сифат мажазий өз фаъилына музаф болғанда, оның фаъилына «ال» белгілілік артиклі қойылады және замирын жоғалтады. (келтірілген мысалдарды қараңыз).

Нағыз және бейнелі хал

Сахиби халдың (пысықтауыш қатысты болатын сөз) анықтауышы болып табылатын пысықтауыш нағыз пысықтауыш (хал хакикий) деп аталады. Мысалы:

رَأَيْتُ زَيْدًا رَاكِبًا ؛ جَاءَ زَيْدٌ رَاكِبًا.

Сахиби халге қатысты болатын сөздің анықтауышы болып табылатын пысқтауыш бейнелі пысықтауыш (хал мажазий) деп аталады. Мысалы:

جَاءَ زَيْدٌ رَاكِبًا خَادِمُهُ

رَأَيْتُ زَيْدًا مَشْدُودًا لِبَاسُهُ.

تكرارات .§-75

Бастауыштың қайталануы

Хабарлары (баяндауыш) «ال»-ды болып табылатын мүбтадалар (бастауыштар) кейде өздерін білдіретін замирлермен қайталанады. Мысалы:

الرَّجُلُ هُوَ الْعَالِمُ ؛ الرَّجُلاَنِ هُمَا الْعَالِمَانِ ؛ الرِّجَالُ هُمُ الْعُلَمَاءُ ؛ الْمَرْأَةُ هِىَ الْعَالِمَةُ ؛ الْمَرْأَتَانِ هُمَا الْعَالِمَتَانِ ؛ النِّسَاءُ هُنَّ الْعَالِمَاتُ.

Бұл айтылғандардан баяндауыштардың бастауыштарға тән екендігі және солармен шектелетіні айқындалады.

Мафъулдың қайталануы

Етістіктің алдында тұрған мафъули биһ кейде замир арқылы қайталанады. Мысалы:

زَيْدًا ضَرَبْتُهُ ؛ الزَّيْدَيْنِ ضَرَبْتُهُمَا ؛ الزَّيْدِينَ ضَرَبْتُهُمْ .

Бұл мафъулды, оны марфуъ жағдайына келтіріп, бастауыш етуге, ал одан кейін тұрған сөзді баяндауыш етуге болады. Мысалы:

زَيْدٌ ضَرَبْتُهُ ؛ الزَّيْدَانِ ضَرَبْتُهُمَا ؛ الزَّيْدُونَ ضَرَبْتُهُمْ .

Замирлердің қайталануы

Кейбір байлаулы (қосылған) замирлер байланбаған (қосылмаған) замирлер арқылы қайталанады. Мысалы:

{ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ } ؛ { إِنَّكَ أَنْتَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ } ؛ { إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى } .

Таъкидтерің (күшейту демеулігі) қайталануы

Күшейту үшін әрбір сөзді қайталауға болады. Мысалы:

زَيْدٌ - زَيْدٌ عَالِمٌ ؛ زَيْدٌ عَالِمٌ - عَالِمٌ ؛ ضَرَبَ - ضَرَبَ زَيْدٌ ؛ نَعَمْ - نَعَمْ ؛ لاَ - لاَ.

Жай (урфий) қайталау

Кейбір сөздер бірінші әріпті (بـ) әрпіне өзгерту арқылы қайталанады. Мысалы:

هَلِيلَجٌ-بَلِيلَجٌ ؛ قَلَمٌ-بَلَمٌ ؛ كِتَابٌ-بِتَابٌ .

(Бұл қайталау парсы тілінде пэ әрпінің көмегімен, ал өзбек тілінде (مـ) әрпінің көмегімен іске асады. Мысалы: китоб-питоб, акча-макча, кора-моралар).

Амр, нахий, нафий және истифхамдардан (сұрау) кейін وَ және فـَ атф харфтерімен келген музариъ етістігі түсірілген أَن әсерінен мансуб болады. Мысалы:

زُرْنِي فَأُكْرِمَكَ

негізінде бұл:

زُرِنِي إِنْ تَزُرْنِي فَلْيَكُنْ مِنِّي أَنْ أُكْرِمَكَ

لاَ تَأْكُلِ السَّمَكَ وَ تَشْرَبَ اللَّبَنَ

негізінде бұл:

لاَ تَأْكُلِ السَّمَكَ وَ لاَ تَكُنْ مِنْكَ أَنْ تَشْرَبَ اللَّبَنَ

مَا تَأْتِينَا وَ تَسُرَّنَا

негізінде бұл:

مَا تَأْتِينَا وَلاَ يَكُونُ مِنْكَ أَنْ تَسُرَّنَا

هَلْ عِنْدَكُمْ مَاءٌ فَأَشْرَبَهُ

негізінде бұл:

هَلْ كَائِنٌ عِنْدَكُمْ مَاءٌ فَإِنْ كَانَ عِنْدَكُمْ مَاءٌ فَيَكُونُ مِنِّي أَنْ أَشْرَبَهُ.

إِلَى мағынасындағы أَوْ әрпінен кейін тұрған музариъ етістігі де أَنْ мукаддараның әсерінен мансуб болады. Мысалы:

لَأُحَقِّرَنَّكَ أَوْ تُعْطِيَنِي حَقِّي

негізінде бұл:

لَأُحَقِّرَنَّكَ إِلَى أَنْ تُعْطِيَنِي حَقِّي.

أقسام حملة و كلام .§-76