Таъкид:

جَاءَنِي زَيْدٌ نَفْسُهُ ؛ رَأَيْتُ زَيْدًا نَفْسَهُ ؛ جَلَسْتُ مَعَ زَيْدٍ نَفْسِهِ ؛

Маътуф:

جَاءَنِي زَيْدٌ وَ بَكْرٌ ؛ رَأَيْتُ زَيْدًا وَ بَكْرًا ؛ جَلَسْتُ مَعَ زَيْدٍ وَ بَكْرٍ.

Жауап: Кейінгі жылдардың ғалымдары أىْ көмегімен өзінен бұрынғы зат есімге қосылатын тауабеътерді (бадал и атф байан) маътуфатарға (байланысушы) жатқызған. Сондықтан

جَاءَنِي زَيْدٌ أَخُوكَ негізінде جَاءَنِى زَيْدٌ أَىْ أَخُوكَ;

رَأَيْتُ زَيْدًا رَأْسَهُ негізінде رَأَيْتُ زَيْدًا أَىْ رَأْسَهُ;

سُلْبَ زَيْدٌ ثَوْبُهُ негізінде سُلْبَ زَيْدٌ أَىْ ثَوْبُهُ;

رَأَيْتُ رَجُلاً حِمَارًا негізінде رَأَيْتُ رَجُلاً أَىْ حِمَارًا;

جَاءَنِي أَخُوكَ زَيْدٌ негізінде جَاءَنِي أَخُوكَ أَىْ زَيْدٌ.

تفصيلات شتَّى .§-72

Кейбір сөйлемдерде бір бастауыштың екі баяндауышы болуы мүмкін. Мысалы:

زَيْدٌ عَالِمٌ وَ عَاقِلٌ.

Ал екінші бір сөйлемдерде екі бастауыштың бір-ақ баяндауышы болады. Мысалы:

زَيْدٌ وَبَكْرٌ عَالِمَانِ.

Көбінесе, бастауыштар баяндауыштардан бұрын тұрады. Мысалы:

زَيْدٌ عَالِمٌ ؛ الزَّيْدَانِ عَالِمَانِ ؛ الزَّيْدُونَ عَالِمُونَ.

Кейде баяндауыш та бастауыштан бұрын тұруы мүмкін. Мысалы:

عَالِمٌ زَيْدٌ ؛ مُنْطَلِقٌ زَيْدٌ.

Қағида: Егер баяндауыштың алдында нафий харфі немесе сұрау демеулігі (харфи истифхам) тұрса, онда баяндауыш үнемі жекеше түрде бастауыштың алдында тұрады. Мысалы:

مَا قَائِمٌ زَيْدٌ ؛ مَا قَائِمُ الزَّيْدَانِ ؛ مَا قَائِمُ الزَّيْدُونَ ؛ لاَ قَائِمٌ زَيْدٌ ؛

أَ قَائِمٌ زَيْدٌ ؟ هَلْ قَائِمٌ زَيْدٌ ؟ أَيْنَ قَائِمٌ زَيْدٌ ؟ كَيْفَ جَالِسٌ زَيْدٌ ؟

محذوفات:

Кейде бастауыш түсіп қалады. Мысалы,

مَنْ هُوَ ؟

деген сұраққа: زَيْدٌ деп жауап беріледі, негізінде бұл - هُوَ زَيْدٌ .

Сондай-ақ

رَأَيْتُ شَخْصًا فَقُلْتُ بَكْرٌ

негізінде бұл –

رَأَيْتُ شَخْصًا فَقُلْتُ هُوَ بَكْرٌ.

Кейде баяндауыш түсіріледі. Мысалы:

اِسْتَيْقَظْتُ فَإِذَا السَّارِقُ...

негізінде бұл –

اِسْتَيْقَظْتُ فَإِذَا السَّارِقُ دَاخِلٌ.

Сондай-ақ

الرَّجُلُ...فِى الدَّارِ ؛ الرَّجُلاَنِ...فِى الدَّارِ ؛ الرِّجَالُ... فِى الدَّارِ ؛ الْمَرْأَةُ... فِى الدَّارِ ؛ الْمَرْأَتَانِ... فِى الدَّارِ ؛ النِّسَاءُ... فِى الدَّارِ

негізінде бұл –

الرَّجُلُ كَائِنٌ فِى الدَّارِ ؛ الرَّجُلاَنِ كَائِنَانِ فِى الدَّارِ ؛ الرِّجَالُ كَائِنُونَ فِى الدَّارِ ؛ الْمَرْأَةُ كَائِنَةٌ فِى الدَّارِ ؛ الْمَرْأَتَانِ كَائِنَتَانِ فِى الدَّارِ ؛ النِّسَاءُ كَائِنَاتٌ فِى الدَّارِ.

Сондай-ақ

زَيْدٌ... عِنْدَكَ және مَرْيَمُ... عِنْدَكَ

негізінде бұл –

زَيْدٌ كَائِنٌ عِنْدَكَ және

مَرْيَمُ كَائِنَةٌ عِنْدَكَ.

كَيْفَ...زَيْدٌ ؟ және أَيْنَ...زَيْدٌ ؟

негізінде бұл –

كَيْفَ كَائِنٌ زَيْدٌ ؟ және أَيْنَ كَائِنٌ زَيْدٌ ؟.

لاَ بَأْسَ...

негізінде бұл –

لاَ بَأْسَ كَائِنٌ عَلَيْكَ.

لاَ إِلاَهَ... اِلاَّ اللَّهُ...

негізінде бұл –

لاَ إِلاَهَ مَوْجُودٌ اِلاَّ اللَّهُ مَوْجُودٌ.

Кейде бастауыш та, баяндауыш та түсіріледі. Мысалы,

هَلْ زَيْدٌ نَائِمٌ ؟

деген сұраққа نَعَمْ... деп жауап беріледі.

негізінде бұл –

نَعَمْ زَيْدٌ نَائِمٌ.

Кейбір зул-жарлар түсірілген анықтауыштың орнында тұрады. Мысалы:

الرَّجُلُ... فِى الدَّارِ عَالِمٌ және الْمَرْأَةُ... فِى الدَّارِ عَالِمَةٌ

негізінде бұл –

الرَّجُلُ الْكَائِنُ فِى الدَّارِ عَالِمٌ және

الْمَرْأَةُ الْكَائِنَةُ فِى الدَّارِ عَالِمَةٌ.

Кейбір зул-жарлар түсірілген жүмләи мавсулияның орнында тұрады. Мысалы:

مَا... فِى اليَدِ قَلِيلٌ және

مَنْ فِى الدَّارِ غَنِىٌّ

негізінде бұл –

مَا هُوَ كَائِنٌ فِى الْيَدِ قَلِيلٌ және مَنْ هُوَ كَائِنٌ فِى الدَّارِ غَنِىٌّ.

Кейбір зарфтер түсірілген анықтауыштың орнында тұрады. Мысалы:

الرَّجُلُ... عِنْدَكَ جَاهِلٌ және

الْمَرْأَةُ... عِنْدَكَ جَاهِلَةٌ

негізінде бұл –

الرَّجُلُ الْكَائِنُ عِنْدَكَ جَاهِلٌ және الْمَرْأَةُ الْكَائِنَةُ عِنْدَكَ جَاهِلَةٌ.

Кейбір зарфтер түсірілген жүмләи мавсулияның орнында тұрады. Мысалы:

مَا... عِنْدَكَ قَلِيلٌ және

الَّذِى... أَمَامَكَ رَجُلٌ غَنِىٌّ

негізінде бұл –

مَا هُوَ كَائِنٌ عِنْدَكَ قَلِيلٌ және الَّذِى هُوَ كَائِنٌ أَمَامَكَ رَجُلٌ غَنْىٌّ.

Кейбір жүмләи феълияларда етістік түсіріледі. Мысалы,

مَنْ جَاءَ ؟ деген сұраққа زَيْدٌ деп жауап беріледі, негізінде бұл – جَاءَ زَيْدٌ .

Кейде етістік пен фаъил бірге түсіріеді. Мысалы,

هَلْ جَاءَ زَيْدٌ ؟

деген сұраққа نَعَمْ... деп жауап беріледі.

негізінде бұл –

نَعَمْ جَاءَ زَيْدٌ.

Кейбір сөйлемдерде мафъули биһидің етістігі түсіріледі. Мысалы, مَنْ رَأَيْتَ ؟ деген сұраққа ... زَيْدًا деп жауап беріледі.

негізінде бұл –

رَأَيْتُ زَيْدًا.

مَرْحَبًا وَ أَهْلاً وَ سَهْلاً

негізінде бұл –

أَتَيْتَ مَرْحَبًا وَ أَهْلاً وَ سَهْلاً.

Кейбір грамматист ғалымдар

أَهْلاً وَ سَهْلاً

дегеннің шынайы формасы

أَتَيْتَ أَهْلاً وَ طِئْتَ سَهْلاً.

деген пікір білдіреді. Екі пікір де дұрыс.

Кейбір сөйлемдерде мафъули мутлақтардың етістіктері түсіп қалады. Мысалы:

... عَجَبًا

негізінде бұл –

عَجِبْتُ عَجَبًا.

حَمْدًا لَهُ وَ شُكْرًا

негізінде бұл –

أَحْمَدُ حَمْدًا لَهُ وَ أَشْكَرُ شُكْرًا.

سَمْعًا وَ طَاعَةً

негізінде бұл –

أَسْمَعُ سَمْعًا وَ أُطِيعُ طَاعَةً.

سُبْحَانَ اللَّهِ

негізінде бұл –

أُسَبِّحُ اللَّهَ سُبْحَانًا.

لَبَّيْكَ وَ سَعْدَيْكَ

негізінде бұл –

أُلَبُّكَ لَبَّيْنِ وَ أَسْعِدُكَ سَعْدَيْنِ.

Мұнда - أُلِبُّ

أُقِيمُ فِى خِدْمَتِكَ^

дегенді білдіреді, ал لَبَّيْنِ - бұл екінші жақтағы إِلْبَابَيْنِ мағынасындағы масдар.

أُسْعِدُ - бұл أُعِينُ, سَعْدَيْنِ - бұл екінші жақтағы أَسْعَادَيْنِ мағынасындағы масдар.

لَبَّيْكَ وَ سَعْدَيْكَ

бұл: “Мен саған қызмет етуге және екі рет көмектесуге дайынмын” дегенді білдіреді.

Кейде зарфи заманның етістігі түсіріледі. Мысалы,

مَتَى أَكَلْتَ ؟

... деп жауап беріледі. نَهَارًا деген сұраққа

негізінде бұл –

أَكَلْتُ نَهَارًا.

Кейде зарфи маканның етістігі түсіріледі. Мысалы,

أَيْنَ جَلَسْتَ ؟

... деп жауап беріледі. عِنْدَ الأُسْتَاذِдеген сұраққа

негізінде бұл –

جَلَسْتُ عِنْدَ الأُسْتَاذِ.

Кейде халдің етістігі түсіріледі. Сапарға шығып бара жатқан кісіге айтылатындай ... رَاشِدًا

негізінде бұл -

سِرْ رَاشِدًا.

Кейбір жағдайларда музаф түсіріледі де, музафин илайһи оның орнына адам керек. Мысалы:

فَتَحْتُ الْبَيْتَ

негізінде бұл –

فَتَحْتُ بَابَ الْبَيْتِ.

أَكْرَمْتُ الْقَرْيَةَ

негізінде бұл –

أَكْرَمْتُ أَهْلَ الْقَرْيَةِ.

Кейде музафин илайһи түсіп қалады да, музаф оның «ال» әрпін алады. Мысалы:

زَيْدٌ طَيِّبٌ ؛ الْبُنْيَةُ صَحِيحَةٌ وَ الْخُلْقُ حَسَنٌ

негізінде бұл –

زَيْدٌ طَيِّبٌ ؛ بُنْيَتُهُ صَحِيحَةٌ وَ خُلْقُهُ حَسَنٌ.

Кейде зарфи замандардан حِينَ түсіп қалады, ал оның музафин илайһисі мансубке айналады. Мысалы:

جِئْتُ...طُلُوعَ الشَّمْسِ

негізінде бұл

جِئْتُ حِينَ طُلُوعِ الشَّمْسِ.

تَفَهَّمْ... أَنْ يَكُونَ الْمُدَرِّسُ مُقَرِّرًا

негізінде бұл

تَفَهَّمْ حِينَ أَنْ يَكُونَ الْمُدَرِّسُ مُقَرِّرًا.

اشتراك فعلين .§-73

Кейде екі етістіктің бір фаъилы болады. Мысалы:

ضَرَبَنِي وَ أَكْرَمَنِي زَيْدٌ.

Кей жағдайларда екі етістіктің бір мафъули биһі болады. Мысалы:

ضَرَبْتُ وَ أَكْرَمْتُ زَيْدًا.

Кейде бір зат есім бір етістік үшін фаъил болып, ал екіншісі үшін мафъул болып келеді. Сондықтан бұл есім сөз марфуъ та, мансуб та бола береді. Мысалы:

ضَرَبَنِي وَ أَكْرَمْتُ زَيْدٌ немесе ضَرَبَنِي وَ أَكْرَمْتُ زَيْدًا.

Көбінесе, фаъилдар мафъули биһидің алдында тұрады. Мысалы:

ضَرَبَ زَيْدٌ عمرًا.

Кейде мафъули биһ фаъилдың алдында тұрады. Мысалы:

ضَرَبَ خَادِمَهُ زَيْدٌ ؛ ضَرَبَكَ زَيْدٌ ؛ ضَرَبَ عمرًا زَيْدٌ.

Көп жағдайларда етістік фаъилдың алдында тұрады. Мысалы:

ضَرَبَ زَيْدٌ ؛ ضَرَبَ الزَّيْدَانِ және ضَرَبَ الزَّيْدُونَ.

Кейде фаъил етістіктің алдында тұрады. Мысалы:

الزَّيْدُونَ ضَرَبُوا ؛ الزَّيْدَانِ ضَرَبَا ؛ زَيْدٌ ضَرَبَ.

Кейде мафъули биһ етістіктің алдында тұрады да, етістік сонымен шектелетінін көрсетіп тұрады. Мысалы:

زَيْدًا ضَرَبْتُ ؛ الْخَيْرَ نُرِيدُ ؛ اللَّهَ نَعْبُدُ.

Кейде ырықсыз етістегі етістіктің фаъилы түсіп қалады, ал оның орнына зарфи заман немесе зул-жар тұрады. Мысалы:

سُرِقَ نَهَارًا

негізінде бұл

سُرِقَ الْمَالُ نَهَارًا.

أُجْتُمِعَ لِلدَّرْسِ

негізінде бұл

فُعِلَ الإِجْتِمَاعُ لِلدَّرْسِ.

Ескерту: Ырықсыз етістегі лазим етістіктің түсіндірмесі төмендегідей: ырықсыз етістегі يُقَالُ - قِيلَ етістіктерінің фаъилы өздерінен кейінгі сөздерде айтылады. Мысалы:

قِيلَ : زَيْدٌ عَالِمٌ ؛ يُقَالُ : زَيْدٌ عَامِلٌ.