алдыан Асылжан(психология)

Қарағанды мемлекеттік медицина университеті

Психология негіздері,комуникативтік дағдылар және клиникаға кіріспе кафедрасы

Реферат

Тақырып:Қабылдау

Орындаған:Қалдықан А.Ғ

Қабылдаған:Абдикаримова Г.Б

Қарағанды 2014

Жоспары:

I Кіріспе

II Негізгі бөлім

1.Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері

2.Байқау және байқағыштық

3.Кеңістік пен уақытты қабылдау

III Қорытынды

IV Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Егер түйсік сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттері мен сапаларының миымызда бейнелнуі болса ,қабылдау заттар мен құьылыстардың мида тұтастай бейнеленуі болып табылады.

Қабылдауда заттар мен құбылстардың түсі,дыбысы,дәмі,иісі,формасы т.б қасиеттрі тұтас күйінде бейнеленеді.Мысалы,алманы қабылдауды алайық.Мұнда біздің анализаторларымызға оның қызыл түсі ,хош иісі,тәтті дәмі т.б қасиеттері бір мезгілде әсер етеді де ,миымызға тұтас зат бейнесі пайда болады.

Қабылдау процесінде адамның өткендегі тәжірибиесі ерекше маңыз алады.Сыртқы ортадан адамға дамылсыз ақпарат келіп отырады.Кісі бұлардың бәрін дұрыс қабылдай алмайды,немесе үлгермейді.Егер бала өмір бойы поезды көрмей өссе ,оны бірден тани алмайды.

Қабылдау – ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің нәтижесі.Қабылдаудың физиологиялық негізіне бірнеше тітіргендіргіштердің жиынтығы мен олардың қарым-қатынасында пайда болатын уақытша жүйке байлыныстары жатады.Мұны И.П.Павлов қатынас ревлексі деп атаған.Мәселен,көру анализаторында осындай қатынас рефлексінің жасалуы заттың түрі,түсі,мөлшеріне қарамай-ақ оның тұлғасын тануға мүмкіндік береді.

Сөйтіп,қабылдау-түйсікткгідей бір анализатордың ғана қызметі емес,бірнеше анализаторлардың бірлесіп қызмет істеуінің нәтижесі.Мысалы,киноны көру екі анализатордың (көру,есту) өзара байланысып жұмыс істеуінен болады.

Қабылдаудың негізгі өзіндік ерекшеліктері бар.Олар:

1.Тұтастығы

2.Мағыналылығы

3.Таңдамалылығы

4.Тұрақтылығы

5.Иллюзия

6.Апперцепция

Қабылдаудың түтастығы. Қабылдаудың обьектісі кейбір жеке қасиеттерден, жеке бөліктерден түрғанымен , біз оларды бүтіндей, тұтастай қабылдаймыз.

Кей - кезде бүрынғы тәжірибемізде үшыраған кейбір обьектілердің жеке бөліктері, шет жағасы, үзінділері ғана қабылданса да, бүларды түтас зат формасында қабылдаймыз. Егер "Дударай" операсындағы Мариям әнінің басталуын ғана қүлағымыз шалса, осы әннің мазмүнын түтастай қабылдайтын боламыз. Адам алдындағы үш нүктіні де жеке ноқат ретінде қабылдамайды. Мұны үш бұрыштың тұтас бейнесі деп түсінеді. Өткені, қабылдаудағы жеке бөліктер жиналып келіп, тұтас нәрсенің бейнесін қурайды.

Қабылдаудың мағыналылығы. Бұл ерекшелік те қабылдаудың түйсіктерден негізгі айырмашылығын жақсы көрсетеді. Ол обьектілердің мазмүнын жақсылап түсінбейінше, белгілі тұжырымдар мен сөз арқылы аталмайынша, ол толық қабылданбайды. Қабылдауда обьектінің аты сөзбен /екінші сигнал жүйесі/ берілсе, қандай нәрсе болса да, оңай және тез қабылданады. Мәселен, өзіміз түсінбейтін тілде сөйлеген сөздерді мүлде үқпайтын болсақ, азын-аулақ хабарымыз бар тілді шала -шарпы қабылдаймыз. Адам ана тіліндегі сөздерге жақсы толык түсінетіндіктен ғана оларды толық қабылдай алады.

Заттар мен қүбылыстардың мағынасын түсінудің қарапайым түрі, тану. Нәрсені танымайынша, оны аңғарып қабылдау қиын. Тану жалпылай және даралап тану болып 2-ге бөлінеді. Жалпылай тану дегеніміз -талғаусыз қалай- болса солай тану. Жалпылай тануда адам нәрселердің өздеріне тән қасиеттерін біле бермейді. Обьектілерді даралап тану арқылы ғана оларды анық, толық қабылдауға мүмкіндік туады. Мәселен, көпшілік арасынан таныс адамды бірден.тану, көп киімнің ішінен өз пальтоңды бірден тану оп-оңай.

Қабылдаудың таңдамалылығы.Толып жатқан обьектілердің ішінен біреуін іріктеуіміз қабылдаудың таңдамалалығы делінеді.

Мысалы, кітап оқығанда ондағы бірер сөз қате жазылған болса, да байқамай оқып кете береміз. Егер кітапта "университет" деген сөз "унверситет" деп қате жазылса, да біз оны "университет " деп дүрыс оқимыз. Кітап оқығанда оның мазмүнына ерекше көңіл бөлетіндіктен мүндай қателер көзге түспей қалады. Ал жеке сөздерге, жеке әріптерге шүқшия көз салған жағдайда (мәселен корректорлар) текстің мазмүны үғылмай, күңгірт қалып қоятын кездері болады. Қабылдауда зейін аударып, талғаудың зор маңызы бар. Мүндай жағдайда обьек-нің назар аударылған белгілерін, касиеттерін, керек жақтарын ғана қабылдаймыз. Біздің назар аударатынымыздың ішіндегі ең бастылары қазіргі істеп жатқан әрекетімізге қажет қызықтыратын , қажететімізге жарайтын нәрселер болып табылады. Қабылдаудың таңдамалылығы әр түрлі обьективтік (обьектілердің ерекшеліктеріне-күші,қозғалысы,қарым-қатынасы) және субьективтік (адамның қабылданатын затқа қызығуы,оны қажетсінуі ,ол кездегі психикалық көңіл-күйі) себептерге де байланысты болып келеді.

Мұғалім бірнеше оқушыдан үй тапсырмасын сұраған кезде оған бір оқушының жауабы ерекше ұнайды.Бұған ол ерекше зейін қояды.Сонда мұғалімнің обьектісі сол оқушы болады да,қалғандарының жауабы жөнді еленбейді.Қабылдауда ерекше айқын көрініп тұрған нәрсе (жоғарыдағы мысалда баланың сабақты жақсы айтуы ) фигура делінеді де, қалғандары (осы сұраққа дұрыс жауап бере алмаған оқушылар) согың фоны болады.Сөйтіп аса зейін қойған нәрсе фигура боладыда,оның айналасында қоршау фон болып есептелінеді.

Фон мен фигураның өзара қатынасы мәселесін Дания психологі Э.Рубин енгізіп,кейіннен неміс психолгі М.Вертхеймар жалғастырған.Осылайша түрлі жағдайда әркімнің өзінше қабылдауы көбінесе адамның мамандығына байланысты.Мәселен суретші алдымен екі профильге назар аударса,мұражай қызметкері бірден вазаны көреді.

Қабылдаудың тұрақтылығы.Қабылдаудың тұрақтылығы деп-сырткы жағдайдың өзгеруіне қарамастан заттардың кейбір қасиеттерінің бір қалыпты болып, қабылдануын айтады: мәселен, біздің алдымыздағы телеграф бағаналарының бір бірінен қашықтығы көздің тор қабығында бірдей сәулеленбейді. Сонда да біз олардың шамасын бір-біріне тең деп қабылдаймыз. Өткені, олардың шындықтағы қалпы осындай. Осы заңдылықты түсіндіретін мысалдар толып жатыр.

Мәселен, ақ қағаз жасыл лампочканың жарығы түссе де, қызыл лампочканың жарығы түссе де бәрі бір ақ болып қабылдана береді. Жарықтың түрлі әсерінен көмір де бірде қара, бірде сүрғылт болып қабылданады.Мүның бәрі көру анализаторында түрлене бейнеленеді. Осы заңдылық түрмыста, еңбек процесінде түрлі заттарды тез, оңай тануға мүмкіндік береді. Қабылдаудың түрақтылығы адамның өткен тәжірибесіне де байланысты.

Бейнені түрақты түрге келтіруге, оны сол қалпында сақтауға мүмкіндік туғызатын ең жоғарғы психикалық функция -сөз. Әрбір заттың түсінігі сөзбен байланысты, сөз ғана затты бір түрақты түрде енгізеді.

Иллюзиялық қабылдау.Әрқашан да қабылданатын затқа, н/е қүбылысқа қабылдау сәйкес келе бермейді. Түрлі себептерге байланысты шындықты бүрмалап, теріс қабылдайтын кездер де болады.

Түрлі себептерге байланысты шындықтағы обьектілерді қате қабылдауды иллюзия деп атайды. Иллюзия сан алуан себептерге баиланысты паида болады. Мысалы, шай қүйылған стаканға салынған қасықтың "сынған" құсап тұруы физикалық қасиеттермен түсіндірілсе, кейбір нәрсе жөніндеп жаңсақ пікірлер адамның әр түрлі ерекшеліктеріне байланысты. ('Көзге қозу процесінің жайылуы, көздің затқа бейімделуі, қозғалысы , қабылданатын затқа көздің төсілмеуі т.б Илльюзиялардың табиғаты ғылымда әлі де толық зерттелмеген. Иллюзиялардың түрлері өте көп.Суреттермен мысал келтіріп көрейік.

Соның ішінде көру қабылдауында иллюзиялар жиі кездеседі. Бұл көбінесе заттардың кеңістікте орналасуы жағдайын адамның жөнді білмеуінен туады. Көру иллюзияларына: контраст, перспектива, қашықтық, заттың жоғары жағын артық бағалау, түзу кесіндінің -ығысу иллюзиясы т.б. жатады. Мәселен перспектива иллюзиясын алайық. Айталық үш бағананың биіктігі бірдей дейік. Ал қабылдау кезінде олардың ең әрідегісі бәрінен үлкен сияқты болып көрінеді. Мұның себебі-нәрсе алыстаған сайын оның бейнесі кішірейе беретіндіктен, нәрсе өзінен кішкентай нәрсенің қасында түрса үлкейіп , үлкен нәрсемен қатар түрса, кішірейіп көрінеді. Осы мысалдағы ортадағы дөңгелектер, шынында өзара тең, бірақ көзге әр түрлі болып көрінеді. Өйткені бірі- үлкен дөңгелектердің, екіншісі-кішкентай дөңгелектердің қоршауында түр. Тәжірибе арқылы тексеріп көру-қабылдаудың дүрыстығының бірден бір өлшемі. Мәселен, стакандағы шайдан қасықты алып, оның сынбағандығын байқау - осындай тәжірибенің қарапайым түрі. Иллюзияның заңдылықтарын дүрыс түсінудің тәжірибелік мәні зор. Мәселен, иллюзиялар архитектура мен бейнелеу өнерінде, әскери маскировкада, баспахана әріптерін жасауда, сахна безендіруде жиі қолданылады. Иллюзияларды адамның нерв жүйесінің ауруға шалдығуына байланысты туатын заттардың жалған теріс бейнелері-галлюцинациялардан ажырату қажет. Мүндай науқасқа үшыраған адамның үғыну қабілеті кемиді де, есі кіресілі-шығасылы болады.Мәселен оған ешкім дауыстамасада ол бір дауыс естігендей ,денесінде қайдағы бір жоқ жорғалап жүргендей көрінеді.Бұл көбінесе шизофрения,инфекция ауруларының негізінде пайдф ьолып отырады.Бұл ауруды психиатор дәрігерлердің көмегімен айтуға болады.Ми қабығында қозу процесі тежелумен алмаспай бір орында тұрып қалған кезде осындай галлюцинациалық бейнелер пайда болады.

Мәселен, оған ешкім дауыстамаса да ол бір дауыс естігендей денесінде қайдағы бір жоқ жорғалап жүргендей көрінеді. Бүл көбінесе шизофрения, инфекция ауруларының негізін де пайда болып, отырады. Бүл аурулардан психатр-дәрігерлердің көмегімен айығуға болады. Ми қабығында қозу процесі тежелумен алмаспай бір орнында түрып, қалған кезде осындай галлюцианалық бейнелер пайда болады.

Апперцепция / латынша қабылдауға қосымша.Қабылдаудың адамның жалпы психикалық түрмысы мен өткен тәжірибесінің мазмүнына байланыстылығын апперцепция дейміз. Апперцепция түрақы және уақытша болып екіге бөлінеді. Тұрақты апперцепция адамның қызығуы мен мамандығы, білімі мен дүние танымына байланысты болып отырады. Мысалы, түбір деген сөзді әр адам түрліше қабылдауы мүмкін. Апперцепциянын мол болуы бейімділікке байланысты. Білім адамның ойын тереңдетіп, оның мазмұнын кеңітіп қана қоймайды дүниені жан_жағынан терең түсіне білуге жағдай туғызады. Адам есейген сайын оның білімі тәжірибесі молая түседі, дүниетанымы қалыптасады. Бүл апперцепцияның өзгеруіне әсер етеді. Балалардың оқу материалын жақсы қабылдай алуы олардың аппперцерциясына байланысты болып отырады.Оқушыны жаңа сабаққа даярлау бұл, бір жағынан ,оның апперцепциясын тудырып отыр деген сөз.

Әр түрлі иллюзиялардың негізінде адам жаңсақ пікірде болады, мүны уақытша апперцепция дейді. Апперцепцияның уақытша түріне А.С. Пушкиннің "Вурдалак" деген өлеңі жақсы мысал бола алады. Осы өлеңде Ваня деген қорқақ бала түнде зират арқылы жүріп бара жатады. Ол қорыққаннан қара терге түседі, Сүйек кеміріп жатқан итті қабырдан шыққан өлікке балайды. Өйткені оның өзі осындай кереметтердің болатындығына сенетін.

М.Әуезов (Қыр әңгімелерінде ) Жортар қарттың басынан кешкен бір оқиғаны былайша суреттейді:Бейіттің іші әлгіден де жарық болып кетті,артынан бәсеңдегендей болды....құдай көрсетіпесін –көзіме өзінің бұрын атын естімеген ,түсін көрмеген бір пәле көрінде.

Алғашқы көрген кезде жалмауыз дедім.Нобайы адамға ұқсамайды.Қап-қара ,тырдай жалаңаш.Бойы еңгезердей ,үлкен ,йықты кісі бойы –қол сұғымдай шашы бұрқырап тұр.Көзіме түскен ,әсіесе,қорқынышты жері-аузы.Ырсиып,от болып,тістері ақсиып сойдиып тұр екен.Аузынан кәдімгідей от бүркіп тұр....өзге еш жері көрінбейді.Қараңғы бұрышта қып-қызыл от болып жанып тұрған ырсиған аузы ,ақсиған тісі қана көрінгендей болды....тұрайын десем ,буынымды баса алатын емеспін....қозғаларға шамам жоқ...құр сүлдем отыр.Бір мезгілде...ақарын келіп иығымнан бас салды.

Жын шайтан,пері,албасты дейтін ұғымдарға қатты сенетін адамға бейіт ішінде осындай керемет көріністерді туғызған жауынан паналап жүреген екінші бір адамның әлсін әлсін жағып жүрген сіріңкесі екен.Қорыққанға қос көрінеді деген мәтел осыдан қалса керек.

Байқау дегеніміз –белгілі мақсатпен обьектіні әдейілеп қабылдау.Қабылдау үшін оны көру жеткіліксіз ,оған белгілі көзқарас бойынша баға берілуі қажет.Бір нәрсені мұқият байқау үшін біраз уақыт бойына жүйелі түрде бір обьектіні бөлір алып қадағалаған дұрыс.Бұл-байқаудың негізгі шарттарының бірі.

Байқау үшін белсенді ой жүгірту ,арнайы зейін қою ,байқау нәтижесін сөзбен айтып отыру ерекше маңыз алады.Адамның ақыл-ой әрекетінің дамуында заттар мен құбылыстарды тез байқай алу көп пайдасн тигізеді.

Байқағыштық-кез-келеген уақытта көзге ілінбейтін ,ілінседе оған көбінесе әмн берілмейтін нәрселерге ерекше зейін қоюшылық.Мәселен,бүркіт пен тазының арасындағы шайқастың ұсақ-түйектерін тек жақсы аңшы ғана байқай алады.

Байқағыштық жаңа фактілерді білуге құмарлықты ,олардың егжей тегжейін білуді ,адамның әрдайым қабылдауға даярлығын тілейді.Сонымен қатар ,жіті көру мен қалтұысыз естуді ,бір зат пен екінші заттың байланысын аңғара білуді қажет етедді.Байқағыштық қасиет-адамның өмір сүрген ортасына ,алған тәлім тәрбиесіне ,мамандығына ,айналысқан кәсібіне де байланысты.Мысалы,Австралияның абориген тайпасының балалары шөл даладағы мың сан белгілерді қатесіз оқи алады,құмға түскен ізге қарап көптеген құпия сырларды ашады.Олар қандай құстың ізі суатқа келетіні ,кенгурудың тырнағы тиіп ,аударылып түскен тастың жерге қарап жатқан бетінің аз-маз өзгеогенін ізге қарап ,адамның оң иығында ауыр заттың барлығын ,бойының ұзындығын ,денесінің салмағын табады.

Байқағыштық-өмірдің әр саласы үшін өте қажет қасиет.Байқағыштық,әсәресе,ғылыми жұмыста ,мұғалімдік қызметте ,ақын-жазушының өмірінде ерекше орын алады.

Кеңістік пен уақыт материяның өмір сүруінің негізгі формалары. Сондықтан кеңістік пен уақытты материядан бөлектеу, оларды материядан аулақ өмір сүру деу шындыққа сай келмейді.Кеңістікті қабылдау заттар мен құбылыстардың көлемін, тұрқын, түрін аумағын алыс жақындығын, түрқын, тайыз-тереңдігін бағыт-бағдарын қабылдау деген сөз. Кеңістікті қабылдау өте күрделі процесс. Мәселен, заттың көлемі мен түрін қабылдау -көру, сипай сезу, қимыл қозғалыс түйсіктерінің күрделі үйлесімі арқылы жүзеге асады. Қашықтық пен заттардың көлемін қабылдауда көздің көрілетін затқа бір көздей болып әрекет етуі қажет болады. Бүл қүбылыс жақындағы нәрсені ажыратуға байқалады. Көз тіккен нәрсе неғүлым жақын түрса, конвергенция да сонша күшті болады да, көз ішке бүрыла береді. Көздің түрлі қашықтықтан заттарды көруге бейімделу қабілеттілігін аккомадация деп атайды. Көздің аккомадациясы хрусталь дөңестігінің өзгеруіне байланысты жақын заттарды көргенде жиырылады да алыстағы заттарға қарағанда ашыла түседі. Кеңістіктегі заттарды қабылдауда көру қозғалыс анализаторының мәні ерекше. Бір эксперименттік зерттеуде көру қозғалыс қабылдауды қатыспайтын бірде-бір мектептік пән жоқ екендігі шәкірттердің оқу материалдарын тиянақты үғыну, жіберген қателерін кезінде көре біліп, түзету әр тәннің өзіндік ерекшелігі түрлі аспаптар мен жүмыс істеуге ықпал ететіндігі жақсы байқалған. Қашықтықты қабылдау өте күрделі процесс. Мәселен, іштей соқыр болып туған адам көзіне операция жасағаннан кейін де қашықтықты айыра алмайды. Оның көзінің іліккен нәрсенің бәрі бірдей дәл алдында түрғанға үқсайды. Алыстағы заттар қозғалса, өзі соқтығып, қалатындай көреді. Кеңістікті дүрыс қабылдап үйрену кішкентай кезден басталады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі балалар түрлі нәрселерді үстап, байқап сипап қарайды, олардың формасын үлкен-кішілігін көреді. Кейін есейіп, тәжірибесі артып, ой-өрісі кеңейген кезде заттардың кеңістікке орналасуы жақсы аңғара алады. Заттардың кеңістікте орналасуын дүрыс біле алудың адамның іс-әрекеті үшін қаншама маңызы екендігі түсінікті.

Уақыт та кеңістік сияқты қозғалушы материяны, өмір сүруінің обьек-к реалды формасы.

Уақытты қабылдау да сыртқы дүниедегі заттар мен қүбылыстарда болатын өзгерістердің санаға әсер етіп қалдыратын бейнесі.Уақыт дүниедегі заттардың өзгеріп, бір калыптан екінші қалапқа көшіп, ескі заттардың жоғалып, олардың орнына жаңа заттардың пайда болып отыруының көрсеткіші.

Уақытты қабылдау бірнеше компоненттерден түрады. Соның бірі-уақыттың ритмі.Уақыттың ритмі-құбылыстардың белгілі ырғақпен өтіп жататын бір ізділігі. Уақыт темп арқылы көшеді. Темп-құбылыстардың бір ізділігінің, тездігінің не баяулығының көрсеткіші.

Уақыттың қабылдануы оның қандай мазмұнда болуымен де шарттасып жатады. Егер ұсақ -түйек әрекетпен өткен уақыт ұзақ болып көрінсе, пайдалы әрекетке толы уақыт тез өтеді. Көбінесе уақытты субьективтік болжау дұрыс болмай шығатындықтан, оны обьективтік өлшемдермен өлшеген дүрыс болады.

Адамдардың барлығы біркелкі қабылдай бермейді. Мұнда топ, адамға тән типтік өзгешіліктер де болады. Кейбір адамдар қабылдау кезінде заттың өзіне. Жеке түрқына, сырт көрінісіне көңіл аударуға бейім болады, олар көргенін баяндауды ғана мақсат етеді. Енді біреулер сол заттың мән мағынасына көз жібереді, қабылдағанын жан-жақты түсіндіріп, беруді қажетсінеді. Осы айтылғанға орай бірінші топтағы адамдарды қабылдаудың баяндауышы типіне, ал екіншілерін түсіндіруші типке жатқызуға болады. Қабылдау саласында адамдар обьек-к және субьек-к типтер болып та бөлінеді. Бірінші типтің өкілдері заттар мен қүбылыстарды дәл, айқын ешбір қоспасыз сол қалпында қабылдайды, өз жанынан еш нәрсе қоспайды. Ал субьективтік типтегі адамдардың қабылдауында долбарлау қиялдап жаңа образдар қосу жағы басым болады. Мүндайда қабылданатын заттан гөрі адамның сезім күйлері ерекше әсер ететін болады. Субьективтік типті кейде қабылдаудың эмоциялық типі деп те атайды. Қабылдау синтезді, анализдік типтер де кездеседі. Қабылдаудың өмірге өте икемді типі-анализдік синтездік тип. Қабылдау саласындағы типтік еріктер бұл айтылғандармен ғана шектелмейді. Сондай-ақ бүлардың қай-қайсысы болмасын түрақты өзгермеуі қажет емес, түрмыс дағды -әдет, іс-әрекеттің мақсаты мен мазмұны, адамдардың жас және дара ерекшеліктері т.б. белгілі жағдайларда қабылдау саласындағы типтік ерекше қабылдау саласындағы типтік ерекшеліктерді өзгеріске түсіріп отырады.

Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік,ойлау процестерінің дамуымен бірге жүріп отырады.Қабылдаудың дамуында тілдің шығуының маңызы зор.Өйткені қабылдаған нәрсенің аты-жөнін атап отыру –оның мағынасын ұғынуға жәрдем етеді.Мағынасын ұғыну арқылы ғана затты жақсы қабылдауға болады.

Мектеп жасына дейінгі балалардың өмір тәжірибиесі аз.Сондықтан олар заттарды көбінесе үстірт қабылдайды.Мәселен,төрт-бес жастағы бөбектер кеңістік пен уақытты ,алыстықпен өашықтықты нашар ажыратады.

Уақытты дұрыс қабылда уда балаларға қиын.Бөбектер күн мен түнді ,жылдың төрт маусымын бір сыдырғы ажыратқанымен бүгін емн ертеңді,кешегі мен бірсігүнді шатастырып отырады.Олардың келер шық пен өткен шақты қабылдауы да мардымсыз.

Мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне байланысты және эмоциялық бояуларға бай болып келеді.Мәселен,олардың қозғалмалы,бояуларға тез зер салғыш келетіні ,қанық нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан.Төменгі сыныптарда оқитын балаалрдың қабылдауында мына төмендегідей ерекшеліктер болады.Олар әлде де болса да құбылыстарды тұтас зат күйінде қабылдай алмайды.Бала заттың көлдеенң кезіккен жеке қасиеттері мен белгілерін ғана көреді,заттарды талдай қабылдау жағы жетілмей жатады.Мысалы,ол заттың өзіне ұнағанын олардың көзге бірден көрінетінін сыртқы белгілерін қабылдауға ұмтылады.Мұндай қабылдауда белсенділік жағы аз болады.Егер обьектіні қабылдау қиынға соқса ,бала оған қынжылмайды,екіншісіне ауысады.Қабылдаған затының жеке бөліктерін тізбектей алғанмен ,бірақ онда жүйе болмайды.Мәселен,оқушы көбелектің құрылысын айтқан кезде:қанаты ақ,қанатында ақ дақтары бар екендігін,мұрты,көзі ,құйрықшасы боладыы деп тізбектейді де ,оның негізгі ерекшелігін естен шығарады.Кейде бала нәрсенің жеке жақтарын қабылдайды да,оның тұтас зат екенін ұмытады.Мәселен ,оқушы кружканың суретін салғанда ,тұтқасын шамадан тыс үлкейтіп жібереді,ал үйдің суретін салғанда есік,терезесі еденініен төбесіне дейінгі жерді алып жатады.

Үшінші сыныптан бастап балалардың қабылдау саласындағы осындай қателері азая бастайды.Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын болады.Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді.Бала әр заттың өзіндік белгісін ұққысы келеді,оның мәніне,ішкі,сыртқы құрылысына ,жасалу приципіне зер сала бастайды.Енді затты жан жағынан байқап көргісі келеді.Заттарды дұрыс қабылдау ,мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей болмайды.Мәселен , күнбе-күн өтілетін арифметика ,ана тілі сабақтарына қарағанда сирек болатын ән-күй ,сурет сабақтарынан бала қабылдаудың даму дәрежесі әлдеқайда баяу болады.

Қабылдау процесінің күрделене түсуі баларда байқай алу қабілетінің көрінуімен ұштасады.Байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып оқушысындада бар.Мысалы ,қоңыздың мұртшасы ,көзі,табаны,аяғы бар деп тізбектеуі –оның байқай алатындығының белгісі.Байқау –белсенді ой әрекетінің балада дамып келе жатқандығының көрінісі.Ал екінші сынып оқушыларында селсоқ қабылдаудан белсенді қабылдауға көшу ,ұқсас заттарды іздестіру ,дәлелдеме келтіру біршама жетіле түседі.Мұғалім белсенді қабылдауының дами түсуіне дұрыс басшылық етуі тиіс.Үшінші төртігші сынып оқушылары обьектінің түсіне ,түріне ,үлкен кішілігіне назар аудара алады,байқаудың мақсатын түсінеді,нәтижесін сөз арқылы тұжырымдап ,бірнеше обьектілерді байқай алуға шамасы келеді,обьектілердің бір-бірімен байланысын түсінуді ойлайды.Осы жастағы баланың байқауы да қабылдауы сияқты эмоциясымен ,қызығуларымен қосарлана жүреді.Байқаудың белсенді жүріп отыруына сезім мен қызығу жақсы әсер етеді.Сондықтан да мұғалім байқау кезінде оқушылардың әрқайсысының белсенділігін қадағалап отырғаны абзал.Өйткені бала обьектілерді қарауға селсоқ кірісетін болса ,байқау дәрежесі өте төмен болады.

Мектепте барлық сабақтардың барлығын бала қабылдауын дамытудағы ерекше рөлін ескере келіп,әрбір мұғалім мына төмендегі шарттарды орындап отыруы тиіс.

1)Көрнекі құралдарды пайдалануда балалардың жас ерекшелігін мұқият ескеруі жөн.

2)Оқушы байқаудың ,қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып ,қабылданатын заттар мен құбылыстардың мәнісіне қалайда түсінгені мақұл.Мәселен,бала әдебиеттегі көркем шығарманы қабылдағанда оның мазмұнымен бірге басты кейіпкердің мінез-құдқына ,мазмұндаудың тәтртібін түсіне білмейінше ,оны мағыналы түрде қабылдай алмайды.

3) Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа материалды оқушылардың бұрынғы білмдерімен үнемі байланысырып отыруға, әр-түрлі обьектілердің жеке жақтары мен ұқсасықтарын ажыратуға көзделген басты мақсат пен жеке мәселелрді түсініп , айыруға қатты зер салу қажет.

4) Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда оқу материалының түрі ,көлемі ,ауыр-қиындығы еске алынып,бұларды қабылдауының сапалы болуы мұғалімнің дұрыс нұсқау беруіне де байлаеысты.Мәселен сурет көрмесін көрген оқушыларға кейін ондағы нәрселерді қайтадан айтып беру міндеті қойылмаса ,сол нәрседен санасында бұдыр елес қана қалатын болады.

5)Оқушылардың байқағыштық қасиетін тәрбиелеу үнемі есте болғаны жөн.Қабылдау мен бақылаудың дәлдігін тәрбиелеуде ауызша сөзіндегі немесе жазғандағы қателерін сезіне түзеттіріп ,оны қайтадан дұрыс қабылдап үйренуге әдеттендіру керек .

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қ.Жарықбаев (2011)

2. www.google.com