1. Активтерді басқару

А) Айналым активтерді басқару

Б) Айналымнан тыс басқару

В) актив құрамын оңтайландыру

2. Капиталды басқару

А) Меншік капиталды басқару

Б) Қарыз капиталды басқару

В) Капитал құрылымын оңтайландыру

3. Инвестицияларды басқару

А) Нақты инвестицияларды басқару

Б) Қаржы инвестицияларын басқару

4. Ақша ағымдарын басқару

А) Операциялық қызмет бойынша ақша ағымдарын басқару

Б) Инвестициялық қызметі бойынша ақша ағымдарын басқару

В) Қаржы қызметі бойынша ақша ағымдарын басқару

5. Қаржы тәуекелі мен банкротқа ұшырамауды басқару

А) Қаржы тәуекел құрамын басқару

Б) Қаржы тәуекелінің профилактикасын басқару

В) Қаржы тәуекелдігінің сақтандыруын басқару

Қаржы менеджментінің механизмінің құрылымына келесі элементтер кіреді:

1. Кәсіпорынның қаржы қызметін мемлекеттік нормативті құқықтық реттеу.

2. Кәсіпорынның қаржы қызметін реттеудегі нарықтық механизм.

3. Кәсіпорынның қаржы қызметінің жеке аспектілерін реттеудің ішкі механизмі.

4. Кәсіпорынның қаржы қызметін басқаруды жүзеге асырудың әдіс-тәсілдерінің жүйесі.

Қаржылық менеджмент механизмінің элементтері 3 суретте берілген және осы бөлімдерді бөлу негізінде көрсетілген.

Қаржылық менеджмент механизмінің элементтері

Кәсіпорынның қаржылық қызметін мемлекеттік нормативті-құқықтық

Кәсіпорынның қаржылық қызметін нарықтық механизммен реттеу

Қаржылық менеджменттің механизмі

Кәсіпорынның қаржылық қызметінің бөлек аспектілерін ішкі механизммен реттеу

Кәсіпорынның қаржылық қызметінің басқаруын жүзеге асырудың нақты әдістер мен тұтқалар жүйесі

Қаржылық көрсеткіштерді қалыптастыру жүйесі және оларды қаржылық басқаруда пайдалану

Экономикалық субъектілер (корпорациялардың) қызметін бағалау, жомпарлау және басқарудың маңызды тұтқасы болып экономикалық көрметкіштер табылады. Басқарудың әтр түрлі мақсаттары үшін практика олардың анықталған жүйесін әзірлеген. Корпорацияның біртұтастық өндірістік- шаруашылық және қаржылық механизм ретінде қарастырылуы шаруашылықтың нарықтық жағдайға бағдарландырылған, қаржылық көрсеткіштердің жалпы кестесін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Экономикалық көрсеткіштердің деңгейіне табиғи жағдайлар елеулі әсер етеді. Бұл жағдай кейбір халық шаруашылық салаларында, әсіресе,ауылшаруашылығында, кен өндіруші өнеркәсіпте, маңызды рөл атқарады.

Өндірістің ресурстарды пайдаланудың тиімділігі келесі 3 көрсеткіштерден тұрады:

1. Өндірілген және өткізілген өнімнің сапасы және көлемі (бұл жерде өнімнің сапасы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өткізу бағаларда берілген өнімнің көлемі жоғары болады);

2. Тұтыну мөлшері немесе өндіріске кеткен ресурс шығындарының мөлшері, яғни өнімнің өзіндік құны.

3. Пайдаланған ресуртардың мөлшері, яғни негізгі және айналым құралдардың шаруашылық қызметіне салынған ақша қаражаттары.

F-негізгі өндірістік қорлар; λ3- еңбек өнімділігі (N/R)

N-өнім; U-ұжымның еңбекақысы;

λ1- қор қайтарымы; S-өнімнің өзіндік құны;

А-аммортизация; K-салынған капитал;

М- материалдық шығын; P-пайда;

λ 2- материал қайтарымы (N/M); E-айналым қаражаттар;

R- өндірістік ұжым; C-айналым капиталды қалыптастыру көздері.

Өнімнің көлемі мен өзіндік құнның салыстырмалы көрсеткіші табыс мөлшері және өнімнің рентабелтділігінің және өнімнің 1 теңгесіне шығынды сипаттайды, өнім көлемі мен негізгі және айналым қаражаттарға салынған мөлшерінің салыстырмалы көрсеткіші ұдайы өндіріс пен капитал айналымдылығын сипаттайды, яғни негізгі өндірістік қорлардың қор қайтарымы мен айналым қаражаттардың айналымдылығын.

Сыртқы факторлар-олар өндірістік ұжымның жұмысына тәуелді болмайды, бірақ кәсіпорынның өндірістік және қаржылық ресурстары мен пайдаланудың деңгейін сандық түрінде анықтайды. Әлеуметтік факторлар өндіріс ұжымы қызметіне тәуелді болуы мүмкін, себебі олар кәсіпорынның әлеуметтік даму жоспарына кіреді.

Шаруашылық объектілері ретінде кәсіпорын қызметінің талдау тапсырмаларын және талдау тәсілдерін жетілдіруді негізге ала отырып,факторларды жіктеу келесі маңызды мәселені шешуге мүмкіндік береді. Кәсіпорын еңбек ұжымының дәрежелерін нақты анықтайтын нәтижелеоді көру үшін көрсеткіштерді сыртқы және жанама факторлардан «тазалау»( босату)

Қорыта айтсақ, компанияның басқару органдары осы факторларды еске ала отырып, өндірістік көлемін ұлғайту, өнімнің сапасын жоғарлату, өнімнің өзіндік құнын төмендету, еңбек өнімділігін арттыру мақсатымен шаруашылық қызметті жүзеге асырған кезде әр түрлі қажетті шешімдерді қабылдап, ағымдағы мәселелеоді жоюға тырысады.

Қаржылық нарықтағы корпорацияның қызметі

Бизнесті ұйымдастыру формалары болып корпорация артықшылығы негізінде жеке меншікті аудару құқығының және акция макеттерін эмиссиялау арқылы қосымша ақшалай ресурстарды алу болып табылады. Осы екі артықшылық та қаржылық нарықта іске асырылады, ал индустриалды дамыған мемлекеттердің корпорациялық қаржыландыруында үлкен рөл атқарады.

Нарықтық экономикасы дамыған елдердің корпорацияларының жаңа (эмиссиялық) пакет акцияларын эмиссиялауға кедергі жасайтын факторларға тоқталайық:

- бақылаушы акция пакетінің иемденушісінің жалпы акция сапасын көбейтуге қарсылығы, өйткені бұл оларға тиісті корпоративті бағалы қағаздар көлемін,үлесінің төмендеуіне әкеліп соғады және корпорацияға деген бақылауды жеңілдетеді.Корпорация практикасында қаржылық дербестігін сақтауға көмектесеиін құралдарды: өзіндік қаржыландыру көздері (таза табыс және аммортизация) акцияны бөлу; мерзімі шектеулі акцияларды шығару, облигация эмиссиясы және т.б.

- банктік несие облигациялық қарыз формасында жай акциялардың эмиссиялық бағасы қарыз құралдарымен салыстырғандағы; корпорацияның акцияны есептегендегі түсім көрсеткішінің төмендеуінің қарсы болуы, өйткені акция түсімі жоғары болған сайын биржалық курс және т.б. жоғары болады.

Корпоративтік бағалы қағаздар қаржы нарығында айналымда болады, ол ақшалай құралдарды иемденушілерден пайдаланущыға жетелейді. Ол көп түрлі, бірақ сату-cатып алу заты бір- ақша, әр түрлі формаларда көрсетіледі. Қаржылық нарық үш қажетті сегменттерді көрсетеді:

-қолма-қол ақшалай айналысында болатын және қысқа мерзімді қаражаттардың ұқсас функцияларын бір жылдық айналым мерзіміндегісі (чектер,аккредитив т.б.);

-ссудалық капитал нарығы,яғни қысқа және ұзақ мерзімді несиелер-несие нарығы;

-бағалы қағаздар нарығы- қор нарығы. [:]

[gl] 2 Қаржы- несиелік шешімдер қабылдауда қаржылық-экономикалық есептеулердің математикалық негіздері

Ақшаның уақыттық құнлығының түсінігі компания капиталының казіргі және болашақтағы өспелі құны.

Дисконттау және компандтеу.

Саудалық пайыздардың жай және күрделі ставкалары жай және күрделі есептеу ставкалары.

Турлі типтегі проценттік ставкалардың эквиваленттілігі.

Қаржылық шешімдер қабылдауда ақшаның инфляциялық құнсыздауның есебі.

Аннуитеттер бағалы қағаздар бойынша дивиденттер мен проценттер .

Бағалы қағаздармен операциялардың табыстылығы.

Каржылық құралдарды бағалау акция мен облигациялар.

Таза келтірілген құн.

Қаржылық нарықтағы корпоративтік бағалы қағаздардың курстық бағасын анықтаушы факторлар.

Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің тауарының айырмашылығымен ерекшеленеді. Бұл – жеке меншік тұтыну және табыс табу құқығы. Берілген тауар өзіндік құнының болмағанына қарай, үлкен нарықтық бағамен сатылуы мүмкін. Бұл бағалы қағаздардың өзіндік номиналымен байланысты, өндіріске немесе кәсіпорынға салынған нақты капиталымен байланысты. Егер бағалы қағазға айтылғаннан баға жоғары болса, онда нарықтық бағасы номиналын жоғарылатады. Бағалы қағаз номиналының нарықтық бағадан ауытқуы «жалған капиталдың» пайда болғанын көрсетеді. Ол нақты капиталдың құжаттық негізі болып табылады.

Жалған капиталдың бағасы екі кілттік факторлармен анықталады:

-капиталға сұраным мен ұсынымдардың қатынасымен;

-бағалы қағаздардың капиталданған пайда көлемімен.

Жалған капитал бағасы бағалы қағаздардан түсім көлемі мен ұсынымының капитал сұранымының өсуіне тікелей пропорционалды. Капитал ұсынымының жоғарылауы оның сұранымы мен мемлекеттегі банктік процентке кері пропорционалды. Сондықтан жалған капитал жиі нарықтың өзгешеліктеріне қатысты. Осыдан жалған капитал деп – нақты капитал нарығын айтамыз. Бұл капиталды инвестициялауға байланысты. Бұл процесс капиталдың төменгі түсімінен жоғарысына ауысуына жатады. Егер берілген тауарға сұраным өссе, онда оған деген баға өседі, оларды өндіруден табыс көбейеді. Бағалы қағаздар берілген механизмнің жұмысын қамтамасыз ету қаражаттары болып табылады. Олардың көмегімен корпорацияның және тұлғалардың бос капиталы жұмылдырылады қаржылық құралдары сату-сатып алу арқылы қоғамға қажетті бағытқа бағытталады. Осыдан қоғамдық өндіріс структурасының пайда болуы көрсетіледі, сонымен қатар тапшылықсыз экономика пайда болады. Практикада бағалы қағаздарға деген сұраным инвесторлар жағынан келесі факторлардың әсерімен қалыптасады:

-табыстар-дивиденд қалпында, процент және қүрстық өсім бағасымен түсім әкелуімен көрсетіледі;

-тәуекел көлемімен-белгілі бір қаржылық шығындар болуымен;

- өтеу пайыздығымен- иемденушіге ақшалай қаражаттар алуымен байланысты;

Қаржылық инвестициялау процесінде баға құрайтын факторларды үш топқа бөлуге болады:

1. зерзаты (объектілік)

2. спекуляциялық (нарықтық)

3. субъектілік

Зерзатты факторлар қаржылық нарықта макро-микро деңгейлерде көрінеді. Макроэкономикалық факторларға келесілер жатады:

-мемлекеттің экономикалық тұрақтылығы мен перспективті өсімі ;

-ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) құрылымында жинақ пен ипайдалану қатынасы ;

-мемлекеттік қарыз көлемі және оның ішкі жалпы өнім үлес салмағы;

-корпорацияға деген салықтық ауыртпашылық және қарыздық пайыз ставкасы;

-мемлекеттің инфляция қарқыны;

Алып сатарлық факторлар құрамынан келесілерді ажыратуға болады:

-бағалы қағаздарды сатудың «бағдарламасы» көлемі;

-қор нарығындағы «жиынтық қысқа жайғасымның» жағдайы;

-корпорацияның өз акцияларын сатып алуы;

Бағдарламалы сауда акция курсы мен оларға деген фьючерстік бағалардың арасындағы өзгерістер алынған капиталды айқындайды. Бұл фактор акцияның биржалық сатылымына қосымша тұрақсыздық әкеледі.

Жиынтық қысқа жайғасым мерзімге сатылған акция көлемін көрсетеді. Егер бұл көрсеткіш жоғарыласа, онда көптеген инвесторлардың бір мерзімде акция курсының төмендеуіне қатынасын көрсетеді. Бұл жағдай бағалы қағаздардың биржалық сатылымына тұрақсыздық әкеледі.

Кәсіби қатысушылардың қызметі үш лицензия түрімен бекітіледі:

-бағалы қағаз нарығына қатысушының кәсіби лицензиясы;

-тізім жүргізу қызметін жүзеге асырудағы лицензиясы;

-қор биржасының лицензиясы;

ҚР қор нарығында реттеу зерзаттары болып, келесі қызмет түрлері табылады. Брокерлік реттеу, бағалы қағаздармен (нар) азаматтық құқықтық келісімдер жасаумен, келісім шартпен немесе

тапсырма берумен, сонымен бірге келісім шарттағы комиссионердің жоқтығы негізінде келісімді жүргізуде көрінеді. Келісімдер, клиент тапсырмасымен жүргізілетіндері, барлық жағдайларда брокердің диллерлік операцияларымен салыстырғанда бірінші атқаруға жатады, брокердің немесе диллердің қоса атқаруда. Диллерлік (реттеу) қызмет өз атынан, өз қаржысына бағалы қағаздарды сату- сатып алу бағаларын жариялай отырып, келісімдер жүгізуші. Диллер заңды тұлға болуы мүмкін, (мысалға, коммерциялық банк), коммерциялық мекеме болып табылады. Бағалы қағаздарды басқарудағы қызмет заңды тұлғалармен немесе жеке кәсіпкерлермен сенімді қызмет мерзімімен өз атынан және сыйақы негізінде жүзеге асырылады. Сенімді қызмет басқаруларды барынша қосады:

-бағалы қағаздармен;

-бағалы қағаздарға салуға арналған, ақшалай қаражаттар;

-ақшалай қаражаттармен және бағалы қағаздармен, қаржылық құралды басқару процесінде алынған.

Нарықтың кәсіби қатысушысы, бағалы қағаздарды басқару қызметімен айналысушы ҚР нормативтік актілерімен және клиент келісімімен анықталады. Егер басқарушы клиентіне шығын келтірсе, өзінің шоты тұрғысынан барлық шығындарды өтеуге міндетті.

Депозитарист- тұлға, депозитарист қызметтерін қолданушы бағалы қағаздарды сақтау немесе оларға деген құқықты есесптеу тұрғысынан. Депозитарист және депонент арасындағы байланыс депозитарлік келісім шартпен реттелінеді. Ол жазбаша түрде болады.

Эмиссионда бағалы қағаз сертификаты- құжат эмитенттен міндеттемелердің орындалуын талап ете алады. Депозитарист бағалы қағаздар иемденушісінің тізілім кіріспесі құрылымында немесе басқа депозитарида тіркелуге құқылы.

Депозитарист қызметтерін тұтынушы болып институционды инвесторлар табылады, келісімдердің негізгі көлемін бағалы қағаздармен жасаушылар. Депозитаридің клиенттік базасының мінезі мен бағытын ескере отырып, ең үлкен топқа қоса аламыз- есептік және кастодиалды.

Кастодиалды депозитарии өзінің атауын ағылшын терминнен алды «қамқорлық» (custody). Олардың айырмашылығы инвесторларға қызмет көрсету, дербестеген келісімдер негізінде жүргізу болып табылады.

Депозитарии түріне қарамастан оның ұйымдастырушылық құрылымы үш басты бөлімшелерді қосады: клиентпен жұмыс, келісімдер және есеп айырысу; корпоративтік қызмет және айырысуды салыстыру бойынша.

Бағалы қағаздар иемденушілерінің реестрді кіргізу қызметі жиынды, фиксацияны, өңдеуді, мәліметтерді сақтау және ұсынуды жиынтықтайды. Бұл қызметпен тек қана заңды тұлғалар айналысуға құқылы ( реестр ұстаушылары немесе тіркеушілері). Тіркеуші, системаға кіргізілген реестр жүргізуші бағалы қағаздар эмитентін иемденуші, олармен келісім жүргізуге құқысыз.

Реестр ұстаушысы болып, эмитент немесе қор нарығының кәсіби қатысушысы бола алады. Егер иемденушілер саны 500-ден асса, реестр ұстаушысы болып, мамандандырылған (кәсіпорын) ұйым келеді, ол қор нарығының кәсіби қатысушысы. Реестрді жүргізу құрылымына кіретін мәліметтерді жинауды, регистратор басқа регистраторға бере алады.

Реестр бағалы қағаз иемденушілерінің сандық көрсеткішінің тізімі, сонымен бірге номиналдық құны және оларға тиесілі бағалы қағаздар категориясының тізімін көрсетеді. Атаулы бағалы қағаз иемденушілері мен номиналды ұстаушылары реестрді жүргізу системасына мәліметтерді беру құқықтарын ұстауға тиісті.

Қор биржасы болып ұйымдастыру қызметін басқа қызмет түрлерімен қоспайтын сатуды ұйымдастырушы табылады. Қор нарығында сатуды ұйымдастырушы клиент үшін келесі мәліметтерді алуы тиіс:

-нарық қатысушысының сатылымға жіберілу ережесі;

-бағалы қағаздардың сатылымға жіберілу ережесі ;

-(листинг) келісім қорытындысы немесе салыстыру ережесі;

-келісімнің орындалу және тіркелу ережесі ;

-бағамен айла- шарғы жасауды шектеу ережесі;

-қор нарығында қызмет көрсету кестесін ұсыну;

-көрсетілгент ережеге енгізу туралы реттеме;

-сатылымға жіберілген бағалы қағаздар тізімі.

Сатылымды ұйымдастырумен жаслған әр келісім, қызығушылық көрсеткен тұлғаға мәліметтер береді

-келісім жасау күні мен сағаты;

-бағалы қағаздар атауы;

-бағалы қағаздардың мемлекеттік тіркеу номері;

-бір бағалы қағаз құны және жалпы саны.

Қор биржасы сатылымның өту және қайда өтетіні, уақыты туралы, бағалы қағаз тіркелімі және (котировка) баға берілімі туралы сатылымның көпшілікке жариялануын және жариялануын қамтамасыз етуге тиісті.

Бағалы қағаз сұраным мен ұсынымды салыстыру нәтижесі тұрақты баға болып келеді, олар бойынша қаржылық құралдар сату сатып алынуы жүргізіледі. Қор биржасындағы сатылым "екі жақты аукционды " көрсетеді. Егер жай аукционда бір ғана сатушы мен бірнеше сатып алушы болса, онда қор биржасындағы сатып алушылар қаржылық құралдарды иемдену үшін өтініш беріледі, ол сатушылар-өткізуге ұсыным жасайды. Баға бір акцияға деген есеп бойынша беріледі, бірақ базистік операциялық өлшем болып, 100 акцияны қосатын "толық топтама" келеді.

АҚШ-та қор биржасында (келесі) бағаны шектеу жайғасымы негізінде бұйрықтың келесі сынаптамалары қолданылады

1. Нарықтық бұйрық (market order) –ағымдағы түсімі көп бағаға акцияның қандай да бір түрін сату, сатып алу туралы бұйрық, яғни акцияны төмен бағамен сатып алу немесе жоғары бағамен сату.

2. Лимит бұйрығы (limit order) – акцияны келісілген бағамен сату, сатып алуға бұйрық, яғни минималды сату құны немесе максималды сатып алу құны. Егер берілген лимит жетілмесе, онда брокермен бұйрық орындалмайды.

3. Аралық буын бұйрығы (стоп- приказ- stop- loss order)- Акцияны сату сатып алынуын сол уақытта, егер баға бұйрықта. Көрсетілген деңгейде болса, брокерге бұйрық беру. Инвесторлар брокерлеріне бір күнге, бір демалысқа, бір айға бұйрық беруге құқылы

4.«Күшін жойғанға дейінгі » бұйрық оның жүзеге асырылғанынша жүргізіледі (немесе күшін жойған).

Бағалы қағаздардың биржалық бағамын қалыптастыру барлық әлем биржасында келесі бес ережені ұстанады

1.Анықталатын биржалық баған әр уақытта максималды келісім саны жүгізілуіне байланысты болады.

2.Барлық өтініштер, "ең жақсы курстар" көрсетілгендері, бірінші баға ұсынылымыкезінде жүргізіледі.

3.Барлық өтініштер, максималды деңгей құны сатып алуда немесе минималдысы сатуда жүргізілу мазмұны;

4.Барлық өтініштер, оларда баға келтірімді, максималдыққа жақындайтындар сатылымда, жеке-жеке (сатыла алады) өткізім алады;

5.Барлық өтініштер, анықталған бағамнан төмен бағалар көрсетілген сатып алынғанда, (реализацияланбайды) өткізілмейді.

Дамыған елдерде қор биржасы дегеніміз - бұл техникасы жоғары дамыған ұйымдасқан құрылымдар, жаңа өңдеу түрлерімен, қаржылық келісімдер туралы мәліметтерді сақтау және беру түрлерімен көрсетіледі. АҚШ, Канада, Жапония сияқты қор биржасы үлкен елдерде келісім туралы мәліметтер ашық және көптеген инвесторлар үшін қол жетерліктей, өйткені электронды табло арқылы көрініп, видеоманитор арқылы әлемдік орталықтарға жіберіледі.

Бірінші бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру, реттеу келесі принциптерден көрінеді:

- эмитент пен инвестор арасындағы реттеуге қатысуды бөлу

-нарыққа қатысушылар арасында бәсекенің дамуын қамтамасыз ету

-нарықтың заң және құқық нормаларын тандауда ашықтық

-басқа дамыған елдер тәжірибесінен Ресей жүйесіне қажеттерін таңдау принципі

-антимонополиялық құқықтың орвндалуын қамтамассыз ету

- инвестордың заңды қызығушылығын және құқығын сақтау.

Бірінші бағалы қағаз нарығының құқықтық реттеуінің негізгі бағыттары:

1. эмиссионды бағалы қағаз шығарылымы туралы мемлекеттік тіркеу

2. қаржылық құралдарды бірінші нарықта орналастыруда жалпы қойылатын талаптардың құқықтық бекітілуі

3.бағалы қағаз нарығындағы кәсіби қатысушылардың қызметін лицензиялау

4. бағалы қағаз операцияларды жүргізу үшін мамандарды аттестациялау

Эмиссия даңғылы келесілерді мазмұндауы қажет:

эмитент туралы мәліметтерді

оның қаржылық тұрақтылығы туралы ақпараттар

эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару туралы мәлімметтер.

Шешім: бірінші бағалы қағаздар нарығын қолайлы қалыптастыру үшін, олардың қаржылық құралдарды тіркеуі және қор нарығына қатысушылар алдыңдағы міндеттері негізінде эмиссиялық бағалы қағаздарды сатып алуы үшін, эмитенттерге деген талаптарды жоғарлату қажет. Эмииссия даңғылының инвестиция зерзаты туралы арнайы мәліметтері болуы қажет, инвестордың шешім қабылдауына көмектесу негізінде.

Екінші бағалы қағаздар нарығын реттеудің негізгі әдістері, шаралары болып

1.қаржылық құралдардың сату, сатып алу келісімдері болған деп есептейді, егер олар заңды тұрғыда тіркелген болса

2. басқа дамыған тәжірибесінен Ресей системасына қажеттерін таңдаупринципі

3.анитмонополиялық құқықтың орындалуын қамтамассыз ету

4.инвестордың заңды қызығушылығын және құқығын сақтау.

Бірінші бағалы қағаз нарығының құқықтық реттеуінің негізгі бағыттары

1. эмиссионды бағалы қағаз шығарылымы туралы мемлекеттік тіркеу;

2. қаржылық құралдарды бірінші нарықта орналастыруда жалпы қойылатын талаптардың құқықтық бекітілуі ;

3. бағалы қағаз нарығындағы кәсіби қатысушылардың қызметін лицензиялау;

4. бағалы қағаздар операцияларын жүргізу үшін мамандарды аттестациялау.

Эмиссияның тиісті талаптарды реттеуі үшін:

А)Тіркеуші мекемелермен берілетін тізімге өтініш беру

Б)эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару туралы шешім

В)эмиссия даңғылы, егер бағалы қағаз шығару тіркеуі, эмиссия даңғылы тіркеуі мен қатар жүрсе

Г)құрылтайшы құжаттар көшірмесі ( АҚ құру үшін эмиссия акциясы)

Д)бағалы қағаздарды шығаруды жүргізетін, несиенің шешімін дәлелдейтін құжаттар, егер мұндаймен айналасу заңда көрсетілсе.

Эмиссия даңғылы келесілерді мазмұндауы қажет:

1. эмитент туралы мәліметтерді;

2.эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару туралы мәліметтер.

Қор нарығының реттеуде мамандардың аттестациядан өтуі қажетті болып саналады. Мұндай аттестация олардың тиесілі қызмет көрсетуінде көрініс табады.

Шешім: Бірінші бағалы қағаздар нарығын қолайлы қалыптастыру үшін, олардың қаржылық құралдарды тіркеуі және қор нарығына қатысушылар алдыңдағы міндеттері негізінде эмитенттерге деген талаптарды жоғарлату қажет. Эмиссиялық бағалы қағаздарды сатып алуы үшін, инвестордың шешім қабылдауына көмектесу негізінде эмиссия даңғылының инвестиция зерзаты туралы арнайы мәліметтері болуы қажет.

Екінші бағалы қағаздар нарығын реттеудің негізгі әдістері, шаралары болып

1. қаржылық құралдардың сату, сатып алу келісімдері – олар заңды тұрғыда тіркелген болса деп есептелінеді

2. қор нарығына қатысушылар инвесторларға бағалы қағаздар туралы мәліметтерді беріп отыруға міндетті: олардың табыстылығы, олар бойынша табысты алу мерзімдері, бағалы қағаздар бойынша салық салу механизмі т.б.

3.мемлекеттік қызметкермен, қаржылық кәсіпорындардың Қатысушылары мен банктер, бағалы қағаздарға қатысы бар, құпия. Мәліметтерді жариялауға немесе өзіндік инвестициялауға баруына тыйым салынады

4. бағалы қағаздар бойынша салық салу операциялары ҚР Салықтық кодексімен анықталады. Инвестор қор нарығында тиесілі лицензиясы бар болса, қызмет атқаруына болады. Бірақ, бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардың қиындығына қарай кәсіби қатысушы қызметтерін қолданған дұрыс. [:]

[gl] 3 Корпорациялардың негізгі капиталы.

Негізгі қапитал түсінігі, оның құрылымы және корпорация қаржысын ұйымдастырудағы ролі.

Негізгі құралдардың материалдық емес активтермедің, аяқталмаған капиталды құрылыстың, ұзақ мерзімді инвестициялардың экономикалық табиғаты, құрамы және құрылымы.

Негізгі капиталды бағалау әдістері.

Бастапқы, қалпына келу, жойылу және қалдық құндар негәізгі қорларды қайта бағалаудың мәні.

Амортизация , оның аударылуы және негізгі капиталды жаңартудағы рөлі. Амортизацияны аудару әдістері.

Корларды қолдану тиімділігінің қөрсеткіштері.

Корпорацияның инвестициялық қызметінің қаржылық аспектілері, жинақтардың мәні және инвестициялар мен инвестициялық қызметінің экономикалық мазмұны.

Қазақстандағы қазіргі кездегі корпорациялардың инвестициялық саясатының ерекшеліктері. Капитал салымдары негізгі негізгі капиталды ұдайы өндіру тәсілі ретінде.

Инвестициялар түрлері- тікелей,нақты; портфельдік және венчурлық инвестициялар.

Негізгі қорларды жөндеуді қаржыландыру инвестицияларды негізгі қорларға және материалдық емес активтерге қаржыландыру қөздері.

Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің экономикалық табиғаты. Корпорация жүйесіндегі негізгі құралдар дегеніміз - өндірісте ұзақ уақыт бойы /бір жылдан астам уақыт/ пайдаланылатын өзінің бастапқы заттай нысанын /пішінін, түрін/ сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.

Негізгі құралдарға – қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-жабдықтары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.

Негізгі құралдарды – халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстармен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады. Егер шаруашылық субъектідегі негізгі құралдардың бәрі тек қана субъектінің негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін /жасайтын/ болса, онда бұл субъектідегі негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол шаруашылық субъектінің атқаратыын қызметі саласындағы топқа жатады.

Мысалы: өнеркәсіптік кәсіпорындағы өнеркәсіп өнімдерін өндіру процесіне тікелей байланысты негізгі құралдардың барлығы халық шаруашылығының өнеркәсіп саласына жатады.

Егер корпорацияның балансында осы субъектінің негізгі қызметінен басқа салаларында қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы бөлімшелер өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін халық шаруашылық саласы қызметі түріндегі топқа жатады.

Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметтеріне қарай мына топтарға бөлінеді:

1. үйлер /тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма/

2. ғимараттар /көпірлер, жасанды қоймалар/

3. өткізгіш тетіктер /жұмыс машиналары, энергия бөлетін тетіктер, құбырлар/

4. машиналар /бумен жұмыс істейтін және іштен жанатын двигательдер, электроаппараттық трансформаторлар, көтергіш крандар, монометрлер, таразылар/

5. тасымалдау құралдары /жолаушылар мен жүк таситын машиналар, көлікке тіркемелер/

6. құрал-саймандар мен жабдықтар /шкафтар, бактар/

7. шаруашылық құрал-жабдықтары /диван, сейф/

8. жұмыс және өнім малдары;

9. көпжылдық өсімдіктер мен көшеттер;

10. жерді өңдеуге жұмсалған күрделі шығындар;

11. басқа да негізгі құралдар /кітапхана қорлары және тағы басқалары/

Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігінде қарай меншіктік, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып екіге бөлінеді.

Қазіргі кезде пайдалану барысына қарай негізгі құралдар жұмыс істейтін, жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.

Жұмыс істейтіндерге өндіріс процесіндегі, яғни қолданыстағы негізгі құралдар жатады.

Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылған, белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге беріле қоймаған басы артық жабдықтар жатады.

Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдағы уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.

Материалдық активтер сатып алыну мақчсатына қарай төмендегідей үш топқа бөлініп есептелінеді:

• негізгі құралдар

• тауарлы-материалдық қорлар

• қаржылық инвестициялар

Мысалы, корпорацияның қызметін атқару барысында қажет болып табылатын өзінің пайдалану мақсатында сатып алынған көлік құралының негізгі құралдар құрамында есептелінсе, ал сату үшін сатылып алынған көлік құралдары тауарлы-материалдық қорлар құрамында есептеледі. Корпорацияның өз қызметіне пайдалануы үшін емес, ұзақ мерзімді қаржы салымы мақсатында алған жер учаскелері мен үйлері қаржылық инвестициялар ретінде есептеледі.

Негізгі құралдардың тозуы және оларды бағалау маңыздылығы.

Корпорациядағы негізгі құралдар өндіріс процесінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт өткеннен кейін жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі құралдарды алуға түра келеді.

Негізгі құралдардың тозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге бөледі. Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы болып табылады, яғни жұмыс істеу процесінде машиналар мен құралдардың жеке бөлшектерінің қажалып, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп құлайтындай дәрежеге жетуі.

Негізгі құралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің даму процесінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен техника дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады.

Негізгі құралдардың сапалық тозуының бірінші себебі - өндіріс салаларында ғылыми техникалық прогресстің өсуіне байланысты еңбек өнімділігінің өсуі болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды, құрал-жабдықты және т.б. өндіруге кететін қажетті уақыт азаяды да оның құны соғұрлым төмендейді. Сөйтіп, еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа құрал-жабдықтардың бағасы бұрын сатып алынған осындай негізгі құралдардың бағасына қарағанда арзан болады. Мұндай жағдай корпорацияларына қымбат және тозыңқыраған машиналар мен көліктердің құрал-саймандардың және т.б. негізгі құралдардың орнына арзан әрі сапасы жоғары негізгі құралдарды сатып алуды тиімді етеді.

Негізгі құралдардың сапалық тозуының екінші себебі ғылыми техниканың өркендеуіне байланысты толық жетілген, өнімділігі жоғары әрі тиімді негізгі құралдардың пайда болуына байланысты. Корпорацияларда өнімділігі төмен негізгі құралдардың орнына, техникалық жағынан жетілдірілген тиімділігі жоғары негізгі құралдарды пайдалану әр уақытта тиімді болып табылады. Сондықтан өнімділігі жоғары машиналар мен құралдардың пайда болуы және олардың бағасының арзандауы бұрынғы пайдаланып келген негізгі құралдапрдың сапалық тозуына әкеліп соқтырады. Барлық корпорациялар қандай меншікте болса да өздерінің негізгі құралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны есептеп отырады.

Корпорацияларда негізгі құралдарды есептеудің келесі әдістері қолданылады:

• құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі;

• құнды орындалған жұмыстың /өндірілген өнімнің/ көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісі /өндірістік әдіс/;

• жылдамдатып есептен шығару әдісі:

а/ қалдық құнының кемуі /қалдықты азайту/ әдісі;

ә/ сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару /куммулятивтік әдіс/ әдісі;

Мысалы: /түзу сызықты әдіс бойынша амортизацияны есептеу/ Құны 200 мың теңге болатын, қолдану мерзімі 5 жыл болатын обект есепке алынды дейік. Жылдық амортизациялық аударым нормасы 20 пайыз /1/5/* 100%/ Амортизациялық аударымның жылдық сомасы 40 мың теңге /200*20/100/ Келесі кестеден ол мәліметтерді көруге болады:

Есептзеңдегі қалдық құны, мың тг	Амортизация нормасы, %	Амортизация нормасы, мың тг	Есепті кезең соңындағы қалдық құны, мың тг
200	20	40	160
160	20	40	120
120	20	40	80
80	20	40	40
40	20	40	0

Келесі мысал, объектінің пайдалы қолдану жылының сомасы бойынша құнын есептен шығару /куммулятивтік/ әдісі бойынша амортизация есептейміз. Құны 200 мың теңге болатын негізгі құрал есепке алынды дейік. Тиімді қолдану мерзімі 5 жыл. Тиімді қызмет етуінің сомасы 15 жыл. /1+2+3+4+5/ Бірінші жылы амортизация көлемі 33,3/5/15/*100/ екінші жылы /4/15/, үшінші жылы /3/15/, төртінші жылы /2/15/, бесінші жылы /1/15/. Ол мәліметтерді келесі кестеден көре аламыз:

Есепті кезең басындағы қалдық құны, мың тг	Амортизация нормасы, %	Амортизация сомасы, мың тг
200	33,3	66,6
133,4	26,67	53,34
80,06	20	40
40,06	13,33	26,66
13,40	6,67	13,40
Жиыны:		200

Бұл әдістің тиімділігі мұнда жылдан жылға амортизация нормасы төмендей береді, ал бұл өз кезегінде өнімнің өзін,дік құнының төмендеуіне ықпал етеді.

Негізгі құралдар корпорацияларда бастапқы құнымен, баланстық құнымен, ағымдағы құнымен, қалдық құнымен және келісілген құнымен бағаланады.

Негізгі құралдардың бастапқы құны – ол активті салуға, сатып алуға, әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен шығындардан, сондай-ақ сатып алу барысында төленген салық сомаларынан, құрылысты салу кезінде алынған несие үшін төленетін пайыз сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану үшін жұмыс жағдайына тікелей байланысты кез-келген шығындардың жиынтығынан тұрады.

Негізгі құралдардың ағымдағы құны – бұл корпорацияның белгілі бір уақыттағы яғни бүгінгі күнгі негізгі құралдың нарықтық бағасы болып табылады.

Негізгі құралдардың баланстық құны – бұл корпорацияның бухгалтерлік есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілген негізгі құралдардың бастапқы құнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы қалған құны болып табылады.

Негізгі құралдардың қалдық құны – бұл негізгі құралдардың пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды бөлшектерінің құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын келешектегі шығындарды алып тастау арқылы анықталады.

Негізгі құралдардың келісілген құны – бұл кез-келген екі жақтың, яғни негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген құн болып табылады.

Корпорация инвестициялық қызметінің қаржылық аспектілері.

Кез-келген корпорацияның коммерциялық және өндірістік қызметі қалыптасатын инвестициялардың көлемі және түрімен тығыз байланысты болады. Сондықтан халық шаруашылығының динамикалық дамуы және тұрақтануы инвестициялықө қызметтің активті қызмет жасауымен түсіндіріледі. Бұл процесстегі негізгі рольді қаржылық және ақша-несиелік саясатты қалыптастыра отырып және инвестициялық процессті өңдей отырып мемлекет аткарады

«Инвестиция» термині латынның «invest» сөзінен аударғанда «салым салу» деген мағынаны білдіреді. Басқаша айтқанда, инвестиция – бұл капитал салымын оны ұлғайту мақсатында салым салу болып табылады. Салынған капитал салымының өсімі міндетті түрде инвесторлардың инвестициялауының ағымды кезеңіндегі жекеменшік қорларының шығындарын, инвесторлардың тәуекелділік деңгейін марапаттауға және инфляцияға байланысты жоғалтуларды жабуға жеткілікті болуы тиіс.

Инвестициялар кәсіпкерлік қызметтің объектілеріне салынатын барлық мүліктік және материалдық емес құндылықтарды сипаттайды, оның нәтижесінде инвестициялық қызметтен пайда алынады немесе қоғамның дамуына белгілі бір пайдалы тиімділік әкеледі.

Корпорацияның активтеріне салынатын инвестициялар корпорацияның бухгалтерлік балансында сол жағында, ал оларды қаржыландыру көздері /жекеменшік және заемдық құралдар түрінде/ - оң жағында, яғни пассив бөлімінде көрсетіледі.

Инвеситициялық тауарларды тепе-теңдік бағамен сату және сатып алуды қалыптастыратын арнайы сала инвестициялық нарық деп аталады.

Инвестициялық тауар түріне келесілер жатады:

• жылжитын және жылжымайтын мүліктер;

• ақша құралдары, мақсатты банктік салымдар, акциялар, облигациялар және тағы басқа да бағалы қағаздар;

• мүліктік құқық, авторлық құқық, лицензия, патенттер, Ноу-хау, бағдарламалық өнімдер, тәжірбие және материалдық емес құқықтар;

• жерді және басқа да табиғи ресурстарды қолдануға құқық және тағы басқа да мүліктік құқықтар;

Корпорацияның негізгі құралдарына салынатын инвестициялар капитал салымы түрінде қалыптасады. Капитал салымына жаңа құрылыс, өндірісті кеңейту, реконстоукциялау, құралдар мен машиналарды өндіру және тағы басқа шығындардан қалыптасады.

Инвестициялық қызмет – кез-келген корпорациядағы қорлардың жеке айналымдылығының негізі болвып табылады.

Инвестициялардың корпорациядағы айналымдылығын келесі схемадан көруге болады:

И – Т_и ---------Ө --Т^і – А^і = C, V, m

С = С_1, С₂

_,С_2, m = ЖҚ

ЖҚ = ЖҚ₁, ЖҚ₂

мұндағы: Т_и- инвестициялық тауарлар

НК – негізгі капитал /негізгі құралдар/

АК – айналым капиталы /айналым құралдары/

ЖК – жұмыс күші

Ө - өндіріс фазасы

Т^і – инвестициялық айналымның тауарлы базасы

А^і – инвестициялық айналымның ақшалай базасы

С – толықтыру қорлары

С₁ – материалдық шығындарды , яғни өндірістік шығындарды толықтыруға арналған шығындар

С₂ – амортизациялық аударымдар

V – еңбек ақы қоры, мемлекеттік бюджеттен тыс қорларға аударымдар

m – таза табыс

ЖҚ – таза пайдадан және амортизациялық аударымдардан қалыптасқан жинақ қоры

ЖҚ₁ – пайдаланылған капиталды толықтыруға бағытталған жинақ қоры

ЖҚ₂ – жаңа инвестицияларға пайдаланылатын жинақ қоры

Инвестициялық цикл /кезең/ - инвестициялық қызметтің бір айналымы болып табылады. Кез-келген мемлекетте корпорациялардың инвестициялық қызметін ынталандыру үшін арнайы бағдарламалар қалыптасады. Көбінесе оларға арнайы салықтық –амортизациялық преференциялар беріледі /табыс бойынша салықтық жеңілдіктер немесе амортизация нормасына жеңілдіктер/.

Инвестициялық қызмет объектілері келесілер болып табылады:

• өндірістік және өндірістік емес бағыттағы жаңа салынатын немесе реконструкцияланатын негізгі құрылдар, сондай-ақ, халық шаруашылығының барлық саласындағы айналым активтері;

• бағалы қағаздар, яғни қаржылық инвестимциялар;

• заңды және жеке тұлғалардың банкке мақсатты ақша салымы;

• ғылыми – тхникалық өнім және тағы басқа да материалдық емес активтер;

Инвестициялық қызмет субъектілері:

• инвесторлар;

• жұмыстарды орындаушылар /мердігерлер/;

• инвестициялық қызмет объектілерін қолданушылар;

• тауарлы материалды құндылықтарды, құрал-жабдықтарды, құрылысқа арналған жобалық өнімдерді тасымалдайтын жабдықтаушылар;

• мемлекеттік емес қаржылық делдалдар /коммерциялық және инвестициялық банктер, сақтандыру компаниялары, инвестициялық қорлар, қор биржалары және тағы басқалар/;

• халықаралық қаржылық ұйымдар;

Корпорацияның инвестициялық саясаты олардың инвестициялық стратегиясының белгілі бір бөлігі болып табылады.

Инвестициялау стратегиясы корпорацияның инвестициялық қызметінің ұзақ мерзімді жүйесін сипаттайды. Бұл жүйенің міндеті осы инвестицмиялық қызметті дамыту, кеңейту және оған жету үшін неғұрлым тиімді жолдарды табу болып табылады.

Инвестициялық саясатты өңдеу кезінде ҚР-ның экономика министрлігімен нұсқау берілетін келесі негізгі принциптерді қалыптастыру қажет:

• қарастырылатын инвестициялардың экономикалық, әлеументтік және ғылыми-техникалық максималды тиімділіне жету;

• салынған капитал салымынан корпорацияның табыс табуы;

• ақша ресурстарының тиімді қолдануы;

• инвеситициялық тиімділігін жоғарылату үшін мемлекет тарапынан қолдау көрсету;

Инвеситициялық саясатты анықтау барысында келесі факторлар есепке алынады:

-өндірілетін өнімнің нарықтық жағдайы, оның көлемі, сапасы, бағасы;

-кәсіпорынның өндірістік –техникалық деңгейі, оның балансында аяқталмаған өндірістің және қойылмаған құрал-жабдықтардың бар болуы;

-лизинг бойынша құралдарды алу мүмкіндігі;

-корпорацияның қаржы-экономикалық жағдайы /оның төлемқабілеттілігі, баланс ликвидтілігі, қаржылық деңгейдің сыртқы факторлардан тәуелсіздігі/;

-жекеменшік және заемдық капитал арасындағы байланыс;

-инвесторлардың мемлекет тарапынан алатын жеңілдіктері;

-капитал нарығындағы инвестициялаудың қаржылық шарттары;

-корпорацияның қатысуымен қалыптасқан инвестициялық жобаның

коммерциялық және бюджеттік тиімділігі;

-инвестициялық тәуекелділік және инвесторларды сақтандыру шаралары;

Корпорацияның инвестициялық саясаты инвестициялық жобаның негізінде қалыптасады.

Инвестициялық жобаның бизнес-жоспары келесі негізгі бөлімдерді қамтиды:

Кіріспе

Өндіріс саласының жағдайына сипаттама

Өндірістік жоспар

Өнімді тұтыну және маркетиг жоспары

Жобаны ұйымдастыру жоспары

Қаржылық жоспар

Капитал шығынының экономикалық тиімділігін бағалау

Корпорацияның инвестициялық саясатын өңдеу кезінде тәуекелділік деңгейін бағалау қажет. Коммерциялық тәуекелділік /әр түрлі құрылыс, өндірістік, маркетингтік, қаржылық/ және коммерциялық емес тәуекелділіктің /табиғи төтенше жағдайлар, мемлекеттің экономикалық саясатының өзгеруі/ алдын-ала деңгейін біліп жобалау инвестициялық саясаттың белгілі бір құрамды бөлігі болып табылады.

Көптеген тәжірбиеге сәйкес инвестицияларды қаржыландырудың перспективті әдісінің бір түрі - жобалық қаржыландыру болып табылады. Бұл қаржыландырудың үрі көптеген өнеркәсіптік, электроэнергетика және өндірістік инфрақұрылымның дамуында маңызды роль атқарады.

Жобалық қаржыландырудың негізгі принциптері келесілер болып табылады:

• жобаның жеткілікті капиталының болуы;

• жобалық тәуекелділікті бағалау;

• жобалық кепілділіктің болуы;

• жобаның барлық аспектілерін өңдеу;

Жобалық қаржыландырудың әдістерін пайдалануды талдау нәтижесінде келесілерге қол жеткізуге болатыны анықталған:

• потенциалды жоба негізінде несие ресурстарын жұмылдыру;

• болашақтағы жоба негізінде құқықтық кепілдік алу;

• тиімді несие шарттарымен қамтамасыз етілу және т.б.

Капиталдық салымдарды қаржыландырудың лизингтік тәсілі

Табиғи түрі бойынша лизинг – уақытша мүлікті пайдалануға беруге байланысты экономикалық қатынастар жүйесін білдіреді. Басқаша айтқанда, лизинг – белгіленген төлем бойынша заңды және жеке тұлғаларға мүлікті пайдалануға беретін инвестициялық қызмет түрі. Лизингтік келісім – лизинг және лизинг беруші арасындағы келісімшарттың өтуіне қажетті келісімшарттар жиынтығы.

Лизинг құрамына кәсіптік қызметте қажетті жылжымалы және жылжымайтын мүліктер(ғимараттар, транспорттық құралдар және т.б.) кіреді. Лизинг құрамына жер учаскелері және табиғи объектілер кірмейді.

Несиелік қарым-қатынастардың субъектілері – қарыз беруші және қараз алушы, ал объектісі кәсіпорындағы негізгі капиталдың жеке элементтері.

Лизингтік қарым-қатынастардың субъектілері ҚР-ның резиденттері және резидент еместері болуы мүмкін. Лизинг ішкі және халықаралық болып бөлінеді. Ішкі лизингті іске асыру барысында, оның барлық қатысушылары ҚР-ың резиденттері болып табылады. Оның барлық қатысушылары халықаралық лизингте ҚР-ың резиденттер емес.

Лизингке мүлікті беру мерзімі төмендегідей болады:

• ұзақ мерзімді 3 жылға немесе одан да көп;

• орта мерзімді 3 жылға дейін;

• қысқа мерзімді 1,5 жыл;

Лизингке қатысушылар құрамы бойынша төмендегідей бөлінеді:

• тікелей қаржылық лизинг – мүлік иесі пайдаланушыға объектіні өз бетінше бере алады;

• жанама лизинг – пайдаланушыға мілүк лизингтік компантя немесе банк арқылы беріледі Осындай жағдайда үш жақты келісімшартта белгіленеді.

Қаржылық лизингтің бірнеше түрлері бар: қызмет ету лизингі, левереджлизинг, қоржындағы лизинг. Қызмет ету лизингі, бірнеше қызмет түрлерін атқарады, көбінесе құрал-жабдықтарды жалға берумен байланысты.

Қоржындағы лизинг – кәсіпорынның капиталдық салымдары қоржыландырудың тәсілі, бұл жерде пайдаланушыға жылжымайтын мүлік несие түрінде беріледі.

Сублизинг – экрнрмикалық қарым-қатынастардың ерекше бір түрі. Келісім шарт бойынша лизингті алу барысында үшінші тұлға қатысады.

Лизингктік операцияларға үш немесе одан да көп заңды тұлғалар қатыса алады: лизинг беруші, лизинг алушы, жеткізуші(дайындаушы).

Қарапайым лизингтік келісімінің қатысушылары арасындағы қарым-қатынастар

Операция 1 – лизинг келісімі

Операция 2 – лизинг құралдарын жеткізу

Операция 3 – лизинг құралдарын жеткізушілерге төленетін төлемдер

Операция 4 – лизинг мүлкіне төлем (жалға төлем)

Жеке лизинг – қаржылық лизингтің күрделі түрі. Қатысушылар құрамында бірнеше компаниялардың және қаржылық ұйымдардың болуын қалайды. Жеке лизинг, лизинг берушінің техникалық құралдарын жартылай қаржыландыру барысында қолданылады.

Қазақстанда меншік мүлікті сатып алуды қаржыландыратын арнайы компаниялар және ірі коммерциялық банктер.

Лизинг төлемдердің жалпы саласына келесілер кіреді:

• негізгі қызметтер үшін төлем;

• мүлік аммортизациясы;

• инвестициялық шығындар;

• несие пайыздарын төлеу;

Жеке қаржылық лизингтің ірі масштабы операцичларының жүйесі

1. Брокерлер компанияның көрсететін қызметтері үшін комиссиялық сыйақылар.

2. Несие ұсыну жөніндегі несиелік брокерлік компаниялардың сыйақылары.

3. Техникалық құралдарды тұтынушының лизингтік төлемдері.

4. Лизингтік төлемдер (лизинг берушігі)

5. Лизинг берушінің техникалық құралдары қаржыландыруы.

6. Продуцент – компаниясына төлемдер

7. Қаржылық ұйымдардың несиелері.

8. Алғашқыда алынған несие бойынша төлемдер, қосымша көрсетілген қызметтер үшін төлемдер, мүлікті сақтандыру жөніндегі сақтандыру салымдары, қосымша құнға салынатын салық.

Лизингтік төлемдердің сомасын есептеу үшін лизингтік келісім-шарттағы барлық факторлар көлеміне әсер ететін аннуитеттер формуласы қолданылады: И*К

П=Ах т*к

1-1*(И+И*К)

П – лизингтік төлем;

А – жалға берілетін мүліктік құн;

И – лизингтік келісім бойынша жылдық пайыздық мөлшерлеме;

К – лизингтік төлемдердің саны ;

Т*К – лизингтік мүлік құнының өтелген саны;

Төлемнің құнын анықтау үшін дисконттық көбейткіш формуласы қолданылады (Дк).

1

Дк = т*к

1+КК*1/(1+И/К)

КҚ – мүліктік қалдық құны;

Лизинг лизинг берушіге келесі артықшылықтарды ұсынады:

• ішкі және сыртқы нарықтағы өнім номенклатурасын кеңейтеді;

• техникалық құралдар және қызмет көрсетуде қамтамасыз етеді;

• ұзақ мерзімді жалға берілетін көліктер мен жабдықтардың экономикалық тиімділігін қамтамасыз етеді;

Жобалық қаржыландыру. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, нақты инвестицияларды қаржымен қамтамасыз етудің перспективтік тәсілі ретінде жобалы қржыландыру қолданылады.

Қазақстанда жобаны қаржыландыру мәселесі толық шешілмеген, бірақ 90 ж.ж. жобаны жоспарлау мәселесі бойынша шетел экономистері зерттеу жұмыстарын өткізген.

Ірі жобаларды қаржыландыруды ұйымдастыру үшін банікпен бірлесе отырып, техникалық-экономикалық негізгі және жоспарланатын жобоалаудың бизнес-жоспары жасалды.

Көптеген инвестициялық жобалар меншік ресурстары арқылы қаржыландырылады.

Дүниежүзілік тәжірибеде жобаны толық регреспен қаржыландыру кең дамуда. Мұндай тәсілді қолдану ақшалай қаржыларды және жобаны қаржыландыру мәселесін шешуге көмектеседі.

Ал шектеулі регреспен жобаны қаржыландыру жобалау өткізумен байланысты барлық тәуекелдерді бағалауға мүмкіндік береді. Ірі масштабы жобаларды өткізуге қатысатын қатысушылар келесілер бола алады:

• Жобаның демеушілері;

• Жобалы компаниялар;

• Қарызгерлер (коммерциялық банктер):

• Мердігерлер;

• Жеткіщушілер;

• Сақтандыру компаниялары;:

• Бағалы қағаздар мен акцияларды иемденетін институтционалдық инвесторлар;

• Инвестициялық қызмет объектілерін басқаратын оператор- компания;

• Тауарларды сатып алушылар;

Жобаны қаржыландырудың әртүрлі тәсілдерін қолдану компаниялар үшін қаржы нарығында керкеті қаржыларды жинауға өте қолайлы болып табылады.

Қазақстанда ұзақ мерзімді жобаларды қаржыландыратын ұйымдар бірлескен жобаларды қаржымен қамтамасыз етудің перспивті тәсілі болып тыбылады. Тәртіп бойынша, жобаларды қаржыландыруға федералдық бюджеті мен қаржы бөлінеді (бюджеттік несие түрде), инвесторлардың меншік қаражаттары 20% құру керек. Мұндай кезде мемлекет тарапынан қаржылық көмек жобаның жалпы құның 40% құру керек. Басқа қаражаттар 40% несиелік және қор нарығынан тартылуы мүмкін.

Инвестициялық жобалар түрінде берілетін мемлекеттік кепілдік тек қана федералдық бюждеттік және бюджеттік емес қорлардың алдындағы міндеттемелері орындалып жатса және ұзартылған несиелік қарыз болмаса беріледі. Мемлекеттік кепілдіктің қызмет етуі 5 жылдан аспауы керек. Бекітілген мерзім Қаржы министірлігінен берілген шартта көрсетіледі және қайта қарастырылуға берілмеиді.

Өнімдібөлу келісімі негізінде капиталдық салымдарды қаржыландыру

Көп өндіру өндірісіндегі инвестициялық қызметтердің маңызды рөлін өтімді бөлу келісімі атқарады. ҚР-ның заңдылықтары бойынша міндетті салық төлемдерінің орнына басқа жүйе ұсынылады. Бұл жүйе бойынша мемлекет тен инвестор арасында төлемдер туралы келісім-шарт жасалады. Ал шығарылған өнім бірдей мөлшерде бөлінеді.

Өнімді бөлісу туралы келісімге сәйкес ҚР үкімімен белгілі бір мерзімге орын толтыру түрінде жер қойнауларын қолдануға айрықша құқықтар беріледі. Жер қойнауларын пйдалану үшін инвесторларға сәйкесінше лицензия беріледі.

Жер қойнауларын пайдалану құқықтары келесілері:

-объективті факторлармен шарттастырылған жер қойнауларын пайдалану залалдығы, мемлекет тарапынан паидалы қазба кеніштерін әзірлеу, минералды шикізат басының ұлғаюы, әзірлеуді тоқтату жағымсыз әлеуметтік зардаптарға әкелуі мүмкін;

-жаңа ірі пайдалы қазба кеніштерін игеруге техникалық және қаржылық ресурстардың жетіспеуі;

-арнайы жоғары шығынды технологияларды тарту және әзірлеу;

-белгілі бір аймақтарды энергетикалық-отын шикізаттармен қамтамасыз ету, жаңа жұмыс орындарын құру. Жұмыспен нашар қамтылған халық аймақтары мен региондарын қолайлы әлеуметтік жағдаймен қамтамасыз ету.

-Жер қойнауларын пайдалануға беру туралы конкурс және аукциондар өткізу. Конкурс және аукцион шарттарының алғашқы тәртіптері техникалық-экономикалық есептеулер негізінде әзірленеді. Конкурс және аукцион жеңімпазымен ҚР үкіміті келісімшартқа отырады. Мемлкеттік органдардың басқаруымен конкурстың алғашқы шарттары техникалық-экономикалық есептеулер негізінде өткізіледі.

Табысқа салынатын салық және жер қойнауларын пайдалану үшін төленетін төлемдер саналғанда, келісімшарттың пайдалану күші басталған күннен бастап инвестор басқа да салықтардан, алымдардан, акциздерден және де бюджеттік жұмыс төленетін міндеттерден босатылады.

Табысқа салынатын салықтың ерекшеліктері:

1. Салық салудың объектісі табыс әкелетін өнімнің құны

2. Басқа да қызмет түрлері бойынша табысқа салынатын салық

3. Есеп алу мөлшерлемелері бойынша төленетін табысқа салынатын салық

4. Екі жақты келісім бойынша табысқа төленетін салық инвестор тарапынан шынайы және құнды нысанда төленеді.

Жер қойнауларын пайдаланғаны үшін инвестор мемлекетке келесілерді аударады:

1. Белгілі бір нәтижеге жеткендегі бір жолғы төлемдер.

2. Барлау және іздестіру жұмыстарын өткізгені үшін жыл сайынғы төлемдер. Бұл төлемдердің барлық экономикалық-географиялық жағдайларға, жер қойнаулары тенімдерінің төлеміне, пайдалы қазба түрлеріне, жұмыс ұзақтылығына, жер қойнауларының өнімдері және тәуекелділік деңгейіне және геологиялық зерттеудің деңгейіне де байланысты болуы мүмкін.

Өнімді бөлісу туралы келісімнің орындалуына мемлекеттік бақылауды федералдық органдар жүргізеді.

Сонымен қатар өнімді бөлісу келісімі инвестор үшін де қолайлы. Ұзақ мерзімге жұмыс тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Келісімге өзгерістер енгізу тек қана екі жақтың келісумен жүргізіледі.

Қазіргі кезде Қазақстан инвесторлары мен Қазақстандағы шетел инвесторларын мұнай кеніштері қызықтырады. Бірақ, инвестициялаудың мұндай түрі қатты пайдалы қазбаларды әзірлеу кезінде тиімді (алтын, күміс, түсті және сиректі металдар). Өнімді бөлісу туралы келісім Қзақстан экономикасының нақты секторларына шетел инвестицияларын тартуға қолайлы мүмкіншілік туғызады.

Амортизация және оның негізгі капиталды жаңартудағы рөлі

Амортизация ақша түріндегі негізгі қорлардың тозуын көрсетеді. Бұл өндірілген өнімнің құнына кіреді, яғни өнімді өткізуден түскен түсімнен амортизациялақ аударым ретінде шегеріліп, амортизациялық қорда жиналады. Амортизация келесі әдістердің бірімен есептеледі:

1. желілік тәсілі

2. қалдықты азайту тәсілі

3. куммулятивтік әдіс

4. өнімнің (жұмыстың) көлеміне үйлесімді құнды игеру.

Желеілік әдісі- амортизация негізгі қордың бастапқы немесе қалпына келтіру құны және негізгі қордың пайдалы қолдану мерзімінен сапалынған амортизацияның нормасы (NA) арқылы есептелінеді.

Қалдықты азайту әдісі- амортизациялық аударымның жылдық сомасы негізгі қордың қалдық құнымен және пайдалы қолдану мерзімінен саналған амортизацияның нормасымен анықталады.

Амортизациялық тәсіл мына формуламен есептелінеді:

А = негізгі қордың қалдық құны * NA * 2 (прогрессивті тәсіл).

Негізгі қордың бастапқы құны амортизайияланады.

Отандық кәсіпорында амортизациялық тікелей құрал-сайманды қаржыландыру көдері болып амортизациялық аударым мен таза табыс табылады.

Амортизациялық аударым – инвертардың маңызды қаржыландыру көзі болып табылады. Олар тек қана жай ұдайы өндірісті де ұлғайтуды қамтамассыз ету ретінде пайдаланылады.

Амортизациялық аударым нақты құрал-сайманды қаржыландыру үшін пайдаланылады:

-шығып қалған жабдықтың орнынв жаңа құрал-жабдық сатып алу;

-өндірістік процессті автоматтандыру және механткаландыру;

-ғылыми – зерттеу және тәжірибелік – конструкторлық жұмыстарды жүргізу;

-бәсекеге жарамдығын қамтамасыз ету мақсатымен шығарылып жатқан өнімді жаңарту және жаңғырту;

-өңдірісті кеңейту, қайта құру және техникамен қайта жабдықтандыру;

-жаңа құрылысты қамтамасыз ету;

Негізгі капиталды ұдайы өндіру тәсілі ретінде тікелей инвестициял

Барлық шаруашылық салаларына, оның ішінде, әсіресе, өнеркәсіпте инвестициялық қызметтердің активизациясынсыз, Қазақстан экономикасының тұрақты және тез даму мүмкін емес. Өйткені экономика жағдайында маңызды рөл атқарып, инвестициялық саладағы мемлекеттік реттеуге жатқызылады. ҚР- ның халық шаруашылығындағы маңызды мәселерді талдай отырып, келесідегідей қорытынды жасауға болады: олар барлығы инвестициялық салада шоғырланады, сондықтан да инвестициялық құлдыраудың жалғасуы экономикадағы тенденциялардың өсуіне әкеледі.

«Инвестиция» - латын сөзі inwest – «салым» деген мағынаны білдіреді. Үлкен көлемді инвестициялардың трактовкасы – келешекте өсу мақсатымен салынған капитал салымдары. Келешектегі кезеңде инфляция шығындары бойынша өтемақы төлеу үшін инвестициялау кезінде алынған капитал өсімі жеткілікті болуы керек.

Инвестициялық қызмет – табыс алу үшін капиталды салымдар жасау. Кәсіпорынның активтеріне инвестициялар бухгалтерлік баланстық сол жағында, ал қаржыландыру көздері оң жағында (баланс пассивтері). Олар капиталдың, материалдық емес, айналым және қаржылық активтеріне бағытталынады.

Инвестициялық жоба – экономикалық мақсатты негіздеу, Қазақстан стандарттарына сәйкес капиталдық салымдарды көлемі мен мерзіміне қарай өткізу.

Басымдық инвестициялық жоба – ҚР-ның заңды талаптарына сәйкес капиталдық салымдардың жалпы көлемі.

Инвестициялық жобалаудың басқыншылық мерзімі- жобаны алғашқы нақты қаржыландыру көзіндегі ықтималдық кешігуін, мұндай кезде таза табыспен одан алынатын амортизациялақ шегерістерді алғандағы айырмашылықтарын көрсетеді.

Салықтық жинақтық жүктеме – ақшалй құралдардың есеп-айырысу қауымының көлемі, жобаны қаржыландырудың алғышқы құнына,кезеңдік баж түрінде бюджеттік жүйеге инвестормен төленетін төлемдер, мемлекеттік салықтар, мемлекеттік бюджеттік емес салымдар.

Инвестициялау негізін кәсіпорынның негізгі және айналым капиталы, яғни экономиканың нақты секторындағы құралдар салымдары құрайда.

Келесілер инвестициялық тауарлар ретінде танылады:

1. жылжымалы және жылжымайтын мүлік;

2. ақшалай құралдар, мақсатты баніктік салымдар, бағалы қағаздар және басқа да қаржылық активтер;

3. мүліктік құқықтар, лицензиялар, патенттер, Ноу-Хау, бағдарламалық өнімдер, жеке құндылықтар;

4. табиғи ресурстар мен жерді пайдалану мерзімі, басқа да мүліктік құқықтар;

Капиталдық салымдар түрінде іске асатын инвестициялық қызметтердің субъектісі болып, инвесторлар, тапсырушылар және т.б. ҚР- ның аймақтардың тартылған және жеке меншік құралдары қолдана отырып, инвесторлар капиталдық салымдарын іске асыра алады.

Тапсырыс беруші – инвестициялық жобалауды өткізуге заңды тұлғалар мен азаматтар, тапсырыс беруші ретінде инвесторлардың өздері де қатыса алады.

Мердігерлер – мердігермен отырған мемлекеттік контрак бойынша қызмет атқаратын жеке және заңды тұлғалар. Қаржылық жұмыстарды жүргізу үшін лицензиялары болу керек.

Инвестицияның қызмет субъектісі болып, субъектілер арасында мемлекеттік контракт немесе бекітілмеген тәртіп болмаса, ол субъект функцияларын екеу немесе одан да көп түрлерін қоса алады. Инвестициялаудың негізгі топтары келесілер:

1. Капиталдық шығындарға ресурстарды қайта жаңғырту, яғни инвестициялық қызметтің нақты объектілеріне инвестициялаудың трансформация үрдісі.

2. Салынған құралдардың капиталдық құн өсіміне ауысып, жаңа тұтынушылық құнның пайда болуына әкеледі

3. Табыс түрінде капиталдық құнның өсімі, инвестициялаудың соңғы мақсатымен өткізіледі. Сонымен, алдыңғы және соңғы алқалар тобына жататын, жаңа қатынас құрайды: табыс – ресурстар – соңғы нәтиже, яғни қорлану үрдісі қалыптасады.

Инвестицияның қызметіне қатыспай қаржылық ресурстардың қорлану үрдісі, оның қажетті алғы шарты болып табылады. Бұл қызмет – кез келген кәсіпорындағы ауспалы аиналым қорларының жеке арқауы.

Капитал өсімінен инвестициялау мақсатының қайнар көзі, олардан алынатын табыс б.т.

Тәжәрибеде табыс массасы инвестициялық шығыстармен салыстырылады және тиімділігі анықталады.

1

Дм = Т * К

1 + ОС * 1 / (1 + И / К)

Инвестициялық шығыстар мен қаржы нәтижелерін (табыс) салыстыру үрдісі үздіксіз жүріп отырды: инвестициялауға дейін (инвестициялық жобалаудың зерттелу кезендегі), (бизнес – жобалар), инвестициалаудан кеиін (жаңа объектіні қалау кезінде).

Пайда табу және капиталдық салымдар үрдісі әртүрлі мерзімде тізбекше жүруі мүмкін деп жазылыда. Құрылыс пен өндірістік объектілердің жаңартылуымен байланысты капиталдық салымдар ұзақ мерзімді сипатқа ие. Бірақ, олар қысқа мерзімді де бола алады.

Инвестициялардың өсу қарқыны бірнеше факторларға байланысты.

Инвестиция көлемі алынатынтабысқа, тұтыну мен жинауды үлестіруге байланысты. Төмен табыс жағдайындағы негізгі үлес (70-80%) тұтынушыға бағытталған.

Инвестиция көлеміне таза пайданың болжалды мөлшері әсер етеді. Неғұрлым болжалды пайданың мөлшері жоғары болса, соғырлым инвестиция көлемі шаруашылыққа немесе бизнес саласына бағытталады (мысалы, құрылыс және т.б.).

Сонымен қатар, инвестиция көлемі инфляцияның топшылама қарқынымен де байланысты. Неғұрлым қсы көрсеткіш жоғары болса, соғұлым инвестициялаудың бизнес жоспарын құру барысында көрсеткіштермен факторларды еске алу керек.

Кәсіптік қызмет объектілеріне инвестициялар әртүрлі формада жүзеге асады. Талдау, жоспарлау және есептеу үшін олар жеке белгілері бойынша анықталады.

Ақшалай құралдарды салу объектілері бойынша инвестициялардың нақты және қаржылық түрлері ерекшеленеді. Нақты инвестициялар (капиталдык салымдар) – материалды және материалды емес (инновацйялар) активтерге құралдарды авнстау. Капиталдық салымдар келесі бойынша жіктеледі:

1. салық құрылым (транспорт, өндіріс, ауыл шаруашалығы, ссуда және т.б.);

2. ұдайы өндірістік құрылыс (жаңа құрылыс, кәсіпорынның техникалық қарулануы);

3. технологиялық құрылым (құрылыс – монтаждық жұмыстар, басқа да капиталдық шығындар);

4. тағайындау - өндірістік және өндірістік емес объектілер бойынша тағайындау (тұрғын және мәдени құрылыс )

Жалпы Қазақстан бойынша капиталды салымдардың технолгиялық құрылымы келесі кестеде көрсетіледі.

Қаржылық инвестициялар – мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздар (акционерлік қоғамдардаың облигациялары мен акциялары) құралдардың салымы.

Тікелей және жанама инвестициялар инвестициялауға қатысу сипаты бойынша ерекшелінеді. Ақшалай құралдарды салу үшін тікелей инвестициялар инвестор тарпынан объектіні таңдау барысында тікелей қатысып отырады.

Жанама инвестициялар коммерциялық баніктер, инвестициялық компаниялар мен қорлар сияқты қаржылық делделдар арқылы жүзеге асады. Инвестициялар кезеңі бойынша салымдар қысқа (1 жылға) және ұзақ ( 1 жылдан көп) мерзімді болып бөлінеді.

Меншік түрі бойынша инвестициялар меншіктік, мемлекеттік, аралас және шетелдік болып бөлінеді. Мнешікті инвестициялар кәсіптік қызмет объектілеріне заңды және жеке тұлғалар арқылы саланатын құралдар алымы.

Мемлекеттік инвестициялар мемлекеттік біртұтас кәсіпорындардың капиталдық, мемлекеттік және аумақтық бюджет салымдарымен сиптталады. Қазақстан экономикасындағы меншік түрлері бойынша инвестиция құрылымы келесі кестеде көрсетілген. 7.3

Аймақтық белгісі бойынша инвестициялық салымдар ел ішіндегі және шетелдік болып бөлінеді

Инвестициялық тәуекелдік бойынша инвестицияның келесідегідей түрлері бар.

Тәуекелсіз инвестициялар-инвестициялау объектілеріне құралдарды салымға салу кезінде шығындар тәуекелділігі жоқ және инвестициялық пайда алу кепілдігі бар.

Төмен тәуекелдік инвестициялау – объектілерге салынатын капиталдық салымдар, тәуекелдік органдар деңгейінен төмен.

Жоғары тәуекелділік инвестициялар – топтың объектілері бойынша тәуекелдік деңгейі орта нарықтық деңгейден жоғары.

Тікелей құрал-саймандар дегеніміз – негізгі капиталдың жаңа объектілерін құру, негізгі капиталды ұлғайту, реконструкция жасау және техникамен және жарақтандыру шығындары.

Жаңа құрылыс – жаңа аланда жаңа объектіні салу шығындары.

Ұлғайту дегеніміз – екінші және келесі кәсіпорындарды қосымша өндірістік құру, сонымен қатар негізгі тағайындаудағы жұмыс ісиеп тұрған цехтарды ұлғайту немесе жаңадан құру.

Реконструкция – (қайта құру, жаңғырту) дегеніміз – табиғи тозған және сапалы ескерген құралды айырбастаумен кәсіпорынды толық немесе ішінара қайта жабдықтау және қайта жайластыру, өндірісті механикаландыру және автоматтандыру.

Жаңғырту нәтижесінде жаңа техника негізінде өндірістің көлемі жоғарлайды, сапалы өнім шығырылып оның ассортименті көбейеді, өнімнің бәсекеге жарамдылығы жоғарлайды.

Техникамен қайта жарақтандыру - өндірістік процесті механикаландыру және автоматтандыру, жаңғырту және тозған құралды жаңа құралмен айырбастай, жаңа техникамен технологияны енгізу арқылы өндірістің бөлек агрегаттарының техникалық деңгейін қазіргі талаптарға сай жоғарылату шараларының кешені.

Инвестициялар мемлекеттік реттеудің объектісі

Экономикадағы болжалды нарықтық шаруашылық инвестициялар көлемі капиталдық және қаржылық активтердің табыс деңгейімен байланысты.

Табыс мөлшері және акивтер бағасы инвестициялық тауарларға түскен сұраныс арқылы анықталады. Мемлекеттің қаржылық және ақша – несиелік саясатының делдалды ретінде инвестиция сұраныс пен ұсыныстың арасындағы байланысты өзгерте алады.

Қазақстан мемлекеттік инвестициялар бағдарламасында инвестиция саясатын өткізуге арналған басымдық келесі жағдайда қолданады:

- салаларды мемлекеттік көмек

- салалардың экспорттық әлеуметінің дамуы.

- өндіріс пен салаға салынатын салымдар.

Инвестициялық жобаның бизнес-жоспары келесі негізгі бөлімдерді қамтиды:

• іске қосу бөлігі (резюме)

• кәсіпорын жататын саланың жағдайы;

• жобаны өткізудегі өндірістік жоспар;

Қазақстандағы инвестициялық саланы реттеу белгілері мемлекеттік заңмен бекеітіледі және анықталады (Қазақстан Республикасының «инвестициялары туралы», «Тікелей шетел инвестицияларды қолдау туралы», «Бағалы қағаздар нарығы туралы», «Акционерлік қоғам туралы» заңдары).

1. реттеу әрбір нысанда жүзеге асырылады. Осыны толық қарастарсақ.

Бірінші блок – инвестициялық қызметтерді дамытудағы экономикалық жағдайларды жасау үшін салықтық саясатқа байланысты.

Аммортизациялық саясат кәсіпорындардың инвестициялық стратегиясының негізгі бөлігі болып табылады. Аммортизациялық шегерістер негізгі капиталдарға салымдарды қаржыландырудың негізгі бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік есеп ережелерінде сәйкес жанартпалар енгізілген.

1. Бір жылдан аспаитын кәсіпорындарға негізгі қаражаттар объектілерін қайта бағалау құқығы беріледі.

2. Жеке шоттардағы аммортизация есеитері арқылы есепте аммортизацияллық шегерістер көрсетәледі. Олар есеп беру уақытында кәсіпорын қаржылық қызметтерінің нәтижесіне қарамастан шоттарға аударыла береді.

3. «ҚР- ғы кіші кәсіпкелікті мемлекеттік қорғау туралы» мемлекеттік заңға сәйкес кіші кәсіпорындар аммортизацияны есептеуге құқылы. Сонымен қатар олар қосымша аммортизация шегерімдері 50% дейін емептеле алады. Тиімді пайдалану мерзімі 3 жыл.

1. Кәсіпорындарға өз бетінше аммортизация аударымдарын есептеу құқығы берілген:

• қалдық арқылы;

• негізгі қаражаттар арқылы;

• өнім көлеміне қарай негізгі құжаттар құнын есептеу.

• ипотекалық тұрмыс құрылыстарын дамытуға көмектеседі.

Екнші блок – капиталдық салымдар нысандары ретінде жүзеге асырылатын инвестициялық қызметке мемлекеттің тікелей қатысуы.

Үшінші блок – инвестициялық қызметтерді мемлекеттік реттеудің басқа да нысандары өз құрымының жобалар экспертизасын және инвестициялық субъектілерін кіргізеді. Инвестициялық қызметтерді мемлекеттік реттеу тәртібін үкіметімен жүргізеді.

Инвестициялық тәуеклдіктерден капиталдық салымдарды сақтандыру заңына сәйкес іске асады.

Кәсіпорындардың инвестициялық қызметтерн мемлекеттік реттеудің нысандары

%

Реттеу нысындарының түрлері

Инвестициялық қызметтерді дамытудаға жағымды экономикалық жағадайларды құру. Салық саясат (салықтық жеңілдіктер). Аммортизациялық саясат. Құралдарды пайдалануға кеңейту. Инвесторларды несиелеу жөніндегі кепілдікті пайдалануды кеңейту Жылжымала және жылжымайтын мүліктің қаржылық лизингі. Инвестициялық қызмет субъектілеріне қаржының қорларын дамытуға мүмкіндік беру. Инфляция өсіміне байланысты негізгі қорларды қайта бағалау. Инвестициялық қызмет субъектілеріне жерді пайдалану үшін жеңілдіктер береді. Антимонопольдік шараларды қолдану. Мәліметтік-аналитикалық орталаықтарды құру. Инвестициялық қызметте мемлекеттің тікелей қатысуы. Жобаларды қаржыландыру әзірлеу және бекіту. Жобалар жөнінде мемлекеттік кепілдікті ұсыну. Конкурстық негізде мемлекеттік бюджет қаражаттарын орналастыру. Нақты инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшін облигациялық қарыздарды шығару Отандық және шетел инвесторларларына ссуда корытындысы бойынша концессия ұсыну. Инвестициялық үдерістерді қайтадан іске асыру. Инвестициялық қызметті реттеудің нысандары. Инвестициялық жобалардың сараптамасы. Инвестициялық қызметтердің субъектілердің қызығушылықтарын заңды құқықтарын қорғау

Капиталдық салымдарды қаржыландыру көздері

Нарықтық экономикасы дамыған елдерде таза табыс түріндегі меншіктік құралдар және аммортизациялық шегерімдер негізгі капиталдарды инвестициялардың өзіндік қаржыландырудың классикалық нысаны болып табылады.

Қазақстандағы дамыған корпоративтік бағалы қағаздар нарығы қалыптаспаған. Инвестициялық үдеріс, негізгі капиталдық ұдайы өндіріспен шектелген. Келешекте салынған қаражаттар инвесторға қайтарылады. Инвестициялық кезең және құрылып жатқан объектілердің ұзақтылығы арнайы ресурстарды бөлуді қажет етеді.

Сонымен Қазақстан аймақтарындағы капиталдық салымдар арқылы төмендегілер қаржыландырады:

• меншік қаржылық ресурстар (амортизациялық аударым, таза табыс).

• қарыз ресурстары (баніктік несиелер, облигациялық неиелер).

• тартылған ақшалай ресурстар

• ақшалай-қаражаттар

• мемлекеттік бюджет қаражаттары

• бюджеттік емес қорлардың қаражаттары

несие түрінде шетел инвесторлары арқылы берілетін қаражаттар.

Табысқа салынатын салықтары және басқа да төлемдері төмен болған соң, кәсіпорын бюджетінде таза табыс қалады; олардың бір бөлігін өндірістік емес бағытымен капиталдық салымдарға босата алады.

Капиталдық салымдарды қаржыландырудың екінші негізгі кқзі болып аммортизациялық шегерістер табылыды. Табысқа қарағанда, осы көз кәсіпорын қызыметінің қаржылық қызыметінен тәуелсіз.

Негізгі құралдар объектілерін қарау арасында жинақталған аммортизация соииасы осы шоттың кредитінде көрсетіледі.

Аммортизациялық шегерістер қаржылық жоспарлаудың объектісіболып табылады.

Экономикалық тәсілді қолдану кезінде аммортизацияланатын негізгі қаражаттардың орташа құны есептелінеді:

В*К В1(12-К)

Сос = С11

12 12

С11 – кәсіпорынның негізгі қаражаттарының алғашқы құны

В – нарықтық қаражаттардың құны

В1 – бос айналысқа шығатын нарықтық қаражаттардың құны

К – жоспарлы кезеңдегі негізгі қаражаттың орындалу айларының толық саны (10,5 ай-1кв) 2кв-75, 3кв-4.5, 4кв-1.5;

Жоспарлы кезеңдегі негізгі қаражаттардың орташа құны базалық жыл бойынша жиналған аммортизацияның орташа мөлшеріне көбейтілді.

Сос * Нор

А=

Мемлекеттік инвесторлар бюджеттік қаражаттар шоттарымен де қаржыланады (бюджеттік несие түрлерінде).

Капиталдық қаржылырды қаржыландырудың тәртібі мен тәсілдері

Халықтық шаруашылық саласындағы инвестиция қызметі мемлекет мақсатының бағдарламалары арқылы қаржыландырылады.

Капиталдық салымдар түрінде ісе асатын инвестициялар мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады.

Инвестициялық бюджетті әзәрлеу барысында капиталдық салымдарды қаржыландырудың 5 негігі тәсілдері қарастырылады:

• ішкі өзін-өзі қаржыландыру

• акционерлеу(меншік акциялардың эмиссиясы)

• несиелік қаржыландыру

• қаржылық лизинг

• аралас қаржыландыру

Кәсіпорынның инвестициялық бюджеттің мысалы

Көрсеткіштер	Мың теңге
№1 Жоспарлы капиталдық салымдардың барлығы	78048
Оның ішінде: А)құрылыс жұмыстары Б)жабдықтарды иемдену В)басқа да	57600 17280 3168
№2 Қаржыландыру көздері: 1. Меншік қаражаттар бойынша	63474
Оның ішінде: А)таза табыс Б)амортизациялық шегерістер В)меншік қаражаттар	39456 22290 1728
2. Қаражаттар жұмылдырылатын	288
3. Бюджеттік бөлу	-
4. Бөлімдер барлығы 1-3	66354
5. Артық (+), дефицит (-), қаражаттар (66354-78048)	-11694
6. Таратылған қаражаттар	10000
7. Қарыз қаражаттар (ұзақ мерзімді баніктік несие)	1694

Меншік қаржаттарының үлесін анықтау үшін өзін-өзі инвестициялау коэффициентін қолдануға болады (Кон):

МК

К=

КСК

МК – меншік қаражаттар (таза табыс және амортизациялық шегерімдер).

КСК- капиталдық салымдардың көлемі.

(Кои) 0.51 (5%) төмен болмауы керек. Келтірілген мысалда (Кои) жоғарғы ықпалда 81,4% (63474:78048 *100)

Акциялау-капиталдық салымдарды қаржыландыру тәсілі.

Қаржылық лизинг-капиталдық салымдарды қаржыландырудың көзі, ол меншік қаражаттарды жетіспегенде қолданылады.

Лизинг алушы өзіне керекті жабдықтармен тез уақытта қамтамасыз етіледі.

Капиталдық салымдарды қаржыландыру тәсілдері

Ірі меншік капиталы бар коммерциялық баніктер қарызгерлерге 1 жылдан көп мерзімге ұзақ және тәуекелді несиелер бере алады. Ұзақ мерзімді несиелер меншік нысандары әртүрлі кәсіпорындарға өте қолайлы.

Ұзақ мерзімді несиені өтеу мерзімі бойынша:

a) таза табыс арқылы шығыстардың өтемділігі

b) төлем қабілеттілігі

c) несиелік тәуекелділіктің деңгейі

d) неиелік ресурстар айналымдарының тездігі

Алынған несие соммалары есеп айырысу шоттарына, баніктерге арнайы шоттарға және валюталық шоттарға аударылады. Ұзақ мерзімді несие шоттары арқылы құрылысты-монтаждық жұмыстар, құрылысқа қажетті жабдықтар мен ресурстарды қамтамасыз ету жөніндегі барлық төлемдер төленеді.

Қорытынды:

1 Нақты экономика секторындағы инвестицияларды қаржыландыруға меншік ресурстарының жетіспеуі.

2 Өндірісті және Қазақстан шаруашылығының басқа да салаларын ұзақ мерзімді несиелеуге кедергі әкелетін мәселелелрге келесілерді жатқызуға болады: несиенің уақытында өтелмеуі немесе толық қайтарылмауы; ірі несиені беру үшін баніктерге ресурстық базалардың жетіспеуі; баніктердің тұрақсыздығы.

3 Көптеген ресейлік баніктер клиенттермен арақатынастарының шешуші болғанын қалайды, себебі өндірістік инвестициялар тәуеклділігі өте жоғары. [:]

[gl] 4 Корпорациялардың айналым капиталы

Айналым капиталының экономикалық мазмұны және жіктелуі. Айналым капиталын ұйымдастыру принциптері, олардың құрамы мен құрылымы. Компанияның өндірістік запастары: запастағы қаражаттар, өндірістегі қаражаттар.Дебиторлық қарыз: оның көлемінің деңгейі және басқару. Компанияның қаражаттары, олардың түсі мен жүмсалу арналары. Ақша қаражаттары ағымын болжамдау. Қолма-қол ақшаны басқару моделі. Қысқа мерзімді бағалы қағаздардың портфелінің тез өтімді бағалы портфелінің ерекшілігі мен құралу принциптері.

Компанияның айналым капиталындағы тиімді қажеттілікті анықтау және осы қажеттілікті анықтайтын факторлар. Айналым қаражаттарының құрылу әдістері. Айналым капиталының құрылу көздері, кредиторлық қарыз, оның айналым капиталының құрылуындағы қажеттілігі.

Меншікті айналым капиталы. Айналым капиталының өсімі, оны қаржыландыру қөздері. Меншікті айналым қаражаттарының жетіспеушілігі, оның пайда болу себебі. Толысу көздері. Ағымдағы қаржылық қажеттіліктерді үлгілеу. Айналым капиталын қолданудың экономикалық тиімділігі, оның компанияның қаржылық жағдайына әсері және жоғарылату жолдары.

Айналым капиталының мәні және жіктелуі. Корпорацияның қысқа мерзімді стратегиясының ішіндегі ең маңызды мәселелердің бірі – сол клорпорациядағы айналым активтерінің жеткілікті болуы, оларды толтыру, жоспарлау механизмдері, оларды тиімді пайдалануды талдау болып табылады.

Корпорациядағы айналым активтерін қаоржыландыру үшін келесі шарттар қалыптасуы қажет:

-оларға капитал салымы алдын-ала, яғни кіріс алғанға дейін авансылануы қажет;

-кез-келген корпорацияда айналым капиталына абсолютті қажеттілік сол корпорацияның шаруашылық қызметінің көлеміне, қажеттілігіне байланысты болады;

Айналым активтері жетіспеген жағдайда немесе тиімсіз болса, корпорацияның қаржылық жағдайы төмендейді немесе оның төлемқабілеттілігі нашарлайды. Сонымен қатар, бұл процесске келесі себептер әсер етеді:

1/ болашақ кірістерді құнсыздандыратын жоғарғы деңгейлі инфляция;

2/ айналым құралдарын толықтырудың тиімді механизмінің болмауы;

3/ тауар өндірушілерге жоғарғы салық деңгейінің болуы және тағы басқалары.

Корпорациядағы айналым активтерінің толық айналым циклі құралдарының қозғалыс уақытын сипаттайды және ол циклдің ұзақтығы өнім өндіру немесе өндіріс жылдамдығына байланысты болып табылады.

Корпорациядағы айналым активтерінің қозғалыс формуласы келесідегідей:

А – МӨБ – АӨ - ДӨ - А^І

Мұндағы: А – айналым активтерін авансылайтын ақша қаражаттары;

МӨБ – материалдық өндірістік босалқылар;

АӨ - аяталмаған өндіріс;

А^і – тауарды сатудан түскен түсім түріндегі ақша құралдары;

А^і = А + А

Мұндағы А – айналым активтерінің көлемінің өзгерісі

Егер А 0 –көп зиянды болып табылады.

Егер А  0 – айналым активтер пайдалы болып табылады.

Корпорациядағы айналым активтерінің жалпы жағдайына және оның жеке элементтеріне /шикізат, материалдар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, дебиторлоық қарыздар/ срондай-ақ, олардың айналымдылық көрсеткіштерін зерттеу және аналитиктер арқылы талдау келесілерге мүмкіндік береді:

1/ ағымды қызметтегі ақша ресурстварын қолданудың тиімділігін жоғарлатуға;

2/ оның баланс ликвидтілігін анықтауға, яғни уақытылы қысқа мерзімді қарыздарды өтеуге мүмкіндік береді;

қаржылық цикл мерзімінде таза айналым капиталының неге салынуын анықтайды /меншікті айналым капиталы/.

Корпорациядағы айналым капиталының құрамы келесідегідей көрінеді:

-өндіріс саласындағы айналым құралы /босалқыларға салынған құралдар/;

-айналымдылық саласындағы айналым құралы;

Өндіріс саласындағы айналым құралдарына келесілер кіреді:

• материалдық өндірістік босалқылар;

• аяқталмаған өндіріс;

• болашақ кезең шығындары;

Айналымдылық саласындағы айналым құралдарына келесілер кіреді:

• дайын өнім, тиелген және қайта сатуға арналған тауарлар

• дебиторлармен есеп айырысу

• қаржылық салымдар

• ақша құралдары

Жалпы айналым құралдарының құрылымы салалық және тағы басқа факторларға байланысты болады. Мысалы:

1/ өндірістік - өндірістегі шығындардың құрамы мен құрылымы, өндіріс типі, өндірілетін өнімнің сипаты, технологиялық процесстің ұзақтығы және т.б.

2/ материалдық ресурстарды сату ерекшеліктері – кезектілігі, тиеу, жүргізу іс-әрекеттері, көлік түрлері және т.б.

3/ тауарды сатып алушылар мен жабдықтаушылармен есеп айырысу түрлері.

4/ сол корпорация немесе кәсіпорынның өніміне сұраныс деңгейі;

Нарықтық жағдайда кез-келген корпорация тиімді қызмет ету үшін айналым құралдарының айналымдылығының жылдамдығын тездету керек және әрбір корпорация оларды тиімді қолдануды қамтамасыз етуі қажет.

Корпорациядағы айналым активтер мен қысқа мерзімді міндеттемелерді оперативті басқару келесі жағдайлардың орындалуына әсер етеді:

• ағымды қаржылық қажеттіліктің көлемін және оған әсер етуші факторларды модельдеу/жоспарлау/;

• айналым активтеріне жоспарлы қажеттіліктерді анықтау;

• олардың қаржылық стратегиясын анықтау;

• айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттерді оперативті басқарудың комплекстік саясатын анықтау;

• айналым активтерінің айналымдылық жылдамдығын тездету жолдарын анықтау;

Корпорациялар өздерінің ағымды шаруашылық қызметтерінде шикізат, материалдар сатып алады, транспорт және тағы басқа қызметтерді төлейді, яғни ол үшін корпорацияның өз ликвидті ақша қорлары немесе меншікті айналым құралдарының болуы қажет.

Меншікті айналым құралдары дегеніміз – корпорацияның айналымында үнемі болуға тиісті еркін ақша құралдары. Меншікті айналым құралдарын басқаша таза айналым капиталы деп атауға болады.

Таза айналым капиталының көлемі бухгалтерлік баланс бойынша екі әдіспен жоғарғы және төменгі әдістермен анықталады.

Жоғарғы әдіс бойынша меншікті капиталдың, ұзақ мерзімді міндеттемелердің, айналымнан тыс активтердің жалпы сомасымен анықталады.

Төменгі әдіс бойынша айналым активтері мен қысқа мерзімді активтердің сомасымен анықталады.

Егер корпорацияда таза айналым капиталы жеткіліксіз болса, онда корпорациядағы қысқа мерзімді банк несиелері мен кредиторлық қарыздар есебінен жабылып отырады. Корпорациядағы ағымды қаржылық қажеттілік келесі түрде анықталады:

АҚҚ = АА – АҚ – КҚ

АА – айналым активтері

АҚ – айналым құрал-жабдығы

КҚ – кредиторлық қарыздар

Корпорациядағы ағымдағы қаржылық қажеттіліктің көлеміне келесі негізгі факторлар әсер етеді:

• инфляция темпі;

• өндірістік цикл ұзақтығы;

• тауарды сату және және өндіріс көлемінің өсу темпі;

• өнімді сату және өндірістің мерзімділігі;

• нарықтық конъюктура жағдайлары;

• маржиналды кіріс көлемі;

Маржиналды табыс көлемі корпорацияларда сатудан түскен түсімнен мерзімдік шығындарды алып тастау арқылы анықталады.

Дебиторлық қарыздардың қалыптасуы. Дебиторлық қарыздар дегеніміз – белгілі бір қарым-қатынасқа байланысты заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған тауарлары субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ, жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті борыштарын айтады. Осы субъектіге берешек борышы бар кәсіпорындар мен корпорациялар, сондай-ақ, жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.

Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын /өтелінетін/ дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептелінеді. Олардың қатаврына жататындар:

• ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық /алдын-ала төленген/;

• тапсырылған /берілген/ шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;

• вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;

• негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;

• акционерлік қоғамның лдауазымды адамдардың борышы;

• басқа да дебиторлық корпорация борыштары;

Сонымен, дебиторлық қарыз дегеніміз – бұл иелік ету құқын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған болашақтағы экономикалық тиімділік болып табылады.

Айналым капиталын пайдалану жағдайының компания қаржылық жағдайына әсері. Сонымен, айналым капиталы дегеніміз - өндіріс процесі кезінде немесе өнімді өткізу кезінде бір ақ рет қатынасады. Айналым қорлары өндіріс процесіне қатыса отырып, өзінің құнын өндірілген өнімге толық аударады. Корпорацияда жекеменшік айналым капиталының болуы, оның құрамы мен құрылымы, айналым жылдамдығы және айналым капиталын қолдану тиімділігі көбінесе корпорацияның қаржылық жағдайын және қаржылық нарықтық жағдайдағы қаржы тұрақтылығын сипаттайды. Атап айтқанда:

• төлемқабілеттілік көрсеткіштері, яғни міндеттемелерін уақытында төлей алу мүмкіндігі;

• ликвидтілік көрсеткіштері, яғни кез-келген уақытта қажетті шығындарды көтере алу мүмкіншілігі;

• қаржы ресурстарын ары қарай мобилизациялау мүмкіншілігі;

Айналым капиталын тиімді қолдану үшін оларды тиімді басқару қажет. Оларды тиімді қолдану өндірістік рентабельділік деңгейдің жоғарлауына, корпорация жұмысының дұрысталуына үлкен әсер етеді. Қазіргі кезде айналым құралдарын тиімсіз басқару экономикалық жағдайдың дағдарыстық факторларының пайда болуына әсер етеді:

• өндірістік көлемнің төмендеуі және тұтынушы сұранымының төмендеуі;

• инфляцияның жоғарғы темпі;

• шаруашылық байланыстарының үзілуі және тағы басқа.

Айналым капиталдарын корпорацияда тиімді басқару үшін келесі көрсеткіштерді анықтау қажет: айналым капиталының рентабельділік дәрежесі:

Р_{айн. кап.} = Өнімді өткізуден түскен пайда *100/айналым капиталы көлеміндегі басқа да қаржылық нәтиже;

Бұл көрсеткіш айналым капиталының әрбір теңгесіне шаққандағы алынған пайданы сипаттайды және корпорация жұмысының қаржылық тиімділігін сипаттайды. Өйткені : айналым капиталы осылайша өзінің алғашқы түрін өзгертеді.

Айналым қорларын басқарудың маңызы оның корпорацияда жеткілікті болуымен сипатталады. Қаржы менеджері корпорацияда айналым капиталы үнемі айналымда жүруін қалыптастыруы қажет. Ол үшін олар:

• айналым қорының құрамы және құрылымын анықтау қажет;

• айналым қорының түріне қажетіліктерді қамтамасыз ету;

• айналым қорын табу қайнар көздерін іздестіру;

• айналым қорын бөлу, басқару және тиімді қолдануды басқару;

Корпорациядағы айналым құралының құрамы оның қандай жеке элементтерден және бөлімдерден тұратынын көрсетеді. Ал айналым құралының құрылымы корпорациядағы олардың үлесін, яғни пайыз түрінде көрсетіледі.

Айналым құралдарын басқару корпорацияның соңғы нәтижесінің қорытындысы болып табылады. Корпорацияда айналым қорының айналымдылығы неғұрлым тез, әрі көп болса, соғұрлым корпорация тиімді. Ол үшін айналым активтерін қолдану тиімділігінің көрсеткіштерін қарастырады. [:]

[gl] 5 Корпорация өнімін өндіруге және өткізуге шығындар және оларды қаржыландыру

Корпорация шығындардарының экономикалық жіктелуі. Баптарымен элементтер бойынша өніс,, жұмыс, қызмет қөрсетулердің өз құынының құрылымы. Өзіндік құнның құрамы мен құрылымының салалық ерекшеліктері. Шығындар деңгейінің қөрсеткіштері, олардың төмендетужолдары мен резертері. Өнімді өндіру мен өткізуге шығындары сметасы. Өнімді өндіру мен өткізуге шығындарады жоспарлау. Өнімді өндіру мен өткізуге шығындарды бағылау бюджеттеу. Өнімді өндіру мен өткізуге шығындарды қаржыландыру шығындар құрылымын ың компания қызметінің түпкі нәтижелеріне әсері.

Шығындар және олардың жіктелуінің жалпы түсінігі

Шығандарды жіктеудің осы немесе басқа жүйелерін таңдауда, алдымен „шығын" деген ұғымның өзін жете түсіну кажет, яғни оның терминологиялық мәнін, шығындарды топтастырудың қағидаларын кәне есебін түсіндіру керек.

„Шығындар, деп жазады Лисович Г. М., Ткаченко И.Ю - бұл қолдағы бардын сатып алуға жүмсалғанын және- оны шаруашылық субъекгінің балансында актив ретінде көрсетілетін, келешекте табыс әкелуге кабілетгі қаражатгтар" . Бірақта, кәсіби әдебиеттерде осы үғымның баскалай да трактовкасы (немесе түсіндірулері) кездеседі. Мәселен, проф. Хорнгрен Ч. Т., Фостер Дж. оны келесідей түрде тұжырымдайды: „Әдетте, шығындар — тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын, тұтынатын ресурстар (ақшалар) деп

түсіндіреді".

Тура осындай мазмұндағы анықгаманы сәл кейінірек проф. Шеремет А. Д. және басқа да авторлар берді .

Осы ұғымдардан „шығындар" тұжырымдамасының абстрактілі деңгейде екегіі көрініп тұр. Дәл сондықган, осы күнге дейін экономи-калық әдебиетгерде осы мәселе бойынша көзкарастардың біртүтастығы жоқ. Отандық тәжірибеде, „шығындар", „шығыстар", „жұмсалған кара-жат" үғымдары бірдей деп тендестіріледі немесе ұқсас болып келеді және „өндіріс шығындары", не „өндіріске жұмсалған шығын" термин-дері қолданылады. Біздің пікірімізше, „шығын" деген сөздің табиғаты, әр қилы ахуалға байланысты әр түрлі мәндерге ие болып келетін сияқгы. Басқару есебінде (БЕ) шығындар әр түрлі мақсаттар үшін әр түрлі әдістермен жіктеледі, яғни ол бір мағыналы емес. Шығың факторы - бұл шығындардың пайда болуына әкелетін кез келген оқиғалар немесе жағдайлар.

Сондықтан, мұндағы шығындардын ой өзегі, „әр түрлі мақсаттағы

шығындар әр түрлі топтастырылуы" мүмкін.

„Шығындар" үғымына өндіріс шығындарының пайда болуымен байланысты активтердің азаюы (материалдар, ақшалай қаражаттар) немесе міндеттемелердің артуы (әсіресе, кредиторлық қарыз) енеді. Бухгалтерлік есептің стандарттары бойынша „актив" келешекте одан табыс әкелінеді деп күтілетін және өткен оқиғалар нәтижесі ретінде, субъект бақылайтын ресурстар тұрғысынан карастырылады. „Шығын-дар" мен „шығыстар" үғымдарын толық деңгейде ұқсас деуге болмайды. „Шығыстар" — бұл ағымдағы есептік кезеңге жатқызылатын шығындар баптары. Шығыстар ағымдағы кезең бойында табыс табу үшін пайдаланылған ресурстарды көрсетеді.

Бухгалтерік есептің стандарттары бойынша „Шығыстар" есепті кезеңде активтерді пайдалану немесе есептен шығару жағдайында табыстын азаюын, сондай-ақ капиталдың азаюына әкелетін және соған сәйкес міндеттемелердің пайда болуы мүмкін.

Енді біз «шығындардың» мәнін түсіну үшін, оны үш жақты қарастыру керек. Біріншіден, шығындар ресурстарды пайдаланумен анықталады. Екіншіден, шығындар ақшалай өлшеммен көрсетілген пайдаланылған ресурстардың санын көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез келген бөлімшенің қызметі, өнімді өндіруді, яғни олардың іске асырылу жайын салыстырады.

Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда едәуір кең және бір мезгілде белгілі мақсаттарға ақшалай көріністе ресурстарды пайдалану деңгейін көрсетеді.

Осыдан барып, есептің мақаты, атқаратын қыметі және мазмұндарды згерді. Осыдан «шығындарды» өздігінше есепте көрсету, оның соңғы өнім болып табылады, ал ол мақсатқа жетудің құралы ретінде көрінеді. Икемді шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде әр түрлі «өздерін алып жүреді», ал жекелеген тұрғысынан қарасақ, ол: «Шығынның» мұндай әрекетін көре тұра, шетелдік әдебиеттерде, әсіресе бухгалтерлік есеп бойынша теориялық еңбектерінде «шығындардың әрекетті» деген терминді өте жиі қолданады. Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы туралы айту қабылданғанмен, бірақта «шығындардың әрекетті» термині, біздің пікірімізше, тек қарқынды ғана емес, сондай-ақ осы немесе бақса шығыстардың мүмкін болатын статистикалық жағдайын көрсететін, өте ауқымды ұғым болып көрінеді. Шешім қаьылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірітік қызметтің деңгейлерінен тәуелді «шығындардың әрекетті» қалай өзгеретінін көрсету өте маңызды роль атқарады. Сондықтан осыдан мынадай мәселелер туады:

-келесі жылға өндірістік қызметтің қандай көлемін жоспарлау қажет?

-сатылатын тауарлардың көлемі өсуіне байланысты сату бағасын азайту керек пе?

-өнімді атумен айналысатн қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай нысанда болу керек: тек комиссиондық сыйақы, тек жалақы немесе олардың комбинациялары?

-өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып алу керек пе?

Бұндай құбылыстарды ұғыну үшін осы немесе басқа белгілері бойнша шығындарды топтастыру жүргізіледі. Объектілерді жіктеу белгілері көп болған сайын, оның зерттеліну деңгейі де жоғары болады,. Бұл, з кезегінде объектінің бақарушылық деңгейін арттырады.

Одан бақа, бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да ажыратылып көрсетіледі.

Демек, бідің пікірімізше, шығындардың жітемісі басқару мәселелерінің шешу үшін құал ретінде, яғни шешімді қабылдайтын және оның зардаптарын анықтайтын процесіне қатысды. Дұрыс шешім қабылдау үшін оның қандай шығындар мен олжаға жетелейтінін білуі керек. Релевантты шығындар деп тек шешімді қабылдау барысында ғана өзгеретін, болашақ шығындарды еептеуге болады.

Шығындарды жіктеудің негізгі бағыттары.

Шыпындарды жіктеудің мақсаты - ждипы массадан тек релевантгы шығындарды бөліп көрсету (оның өзгеруіне ықпал етуге болатын бөлігіне қатысты).

Сондықтан, жіктеудің әдістері (немесе жіктеу багаттары) басшьшың алдыңда турған нақгы мәселелерден тәуелді болып кёледі. Басқарушы есебінің осындай негізгі мәселелеріне (неіііесе баіъптарына) мыналар жатады:

1) Бірінші бағыт - жай өндірістік есеп, оньвд негізгі міндеті: өнімді сатудан күтілетін табыс (қызметгерден, тасымалдаудан, сатудан) және өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар (тікелей және жанама) туралы есептік, мәліметтерді алу болып табылады;

2) Екінші бағыт - өзіндік күн туралы есеп берулер мен нақгы шығындар туралы алынған ақпараттарды болашақ өндірістік шығындар

мақсатында пайдалану және дұрыс шешімдер кабылдау үшін барлық деңгейдегі басшыларды (цехтардың, өндірістің; ШС) осы ақпараттармен қамтамасыз ету;

3) Үшінші бағыт — шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу мақсатында шығындар орталықтары бойынша да, жауапкершілік орталықтары бойынша да есепті ұйымдастыру.

Карастырылып отырған жіктемемен сәйкес есепті жұргізу — отандық өндірістік шығындар есебінде жаңа құбылыс. Нарықгық катынатарды жоспарлауда, нормалауда, болжауда және жалпы өндірісті басқару жүйесінде басқарушы есебінің (оның, ішінде өндірістік есепте) ролі күшейіп отыр.

Баптар (статьялар) бойынша щығындарды топтау „Негізгі өндіріс" шотында аяқталған көрінісі бойынша бейкеленеді, бірақта осы мәліметтер бойынша ШС әрбір өнім (қызмет пен жұмыс) турлерінін өтелуі жөнінде, оларда қабылданған шешімнің тиімділігі және қабылданатын шешімнің табыспен шығыс йёңгейіне әсері туралы қорытынды жасауға болмайды.

Осы келтірілген мәселенің әрқайсысын шешуде шығындардың өзіңдік жіктелуі жасалады

Кесте. Басқару есебінің мақсатына сай жасалған шығындардың жіктемесі (мүмкін болатын варианттар

Міндеттері	Шығындардың жіктелуі.
Өндірілген өнімнің өзіндік кұнын есептеу, корлардың құнын жене алынган табыстарды бағалау	Қіретін және шығатын; ткелей және жанама; негізгі және үстеме; өзіндік кұнға кіретін (өндірістік) және есепті ■ кезең щығындары; бір элементік және кешенді; ағымдағы және бір жолғы -
Шешім кабылдау және жоспарлау	Түракты (шартгы-тұрақты) және айнымалы; бағалау кезінде есепке ; Бағалау кезінде есепке алынатын және алынбайтын; қайтарымы жоқ шығындар; ескёрілмеген ситуациялық шығындар; шекті және өсімді; жоспарлы және жоспарланбаған
Бақылау жөне реттеу	Реттелетін және реттелмейтін

Қөп жағдайдаіосы мәселелерді шешу қолданылатын шығындар топтастырылумен анықталады. Басқару мақсаттарын қанаттавдыратан щығындардың жіктемесі, өндірістік шығындар туралы ақпараттарды таддау және өндеу әдісі, өндірістік қызметінде басқарушы есепті үйымдастырудың басты қағидасы болып табылады.

Басқарушы есептің аясында шығындарды жіктеудің көптеген белгілері туралы қызу пікірталастың арқасында, шығындарды анықтаумен қатар, оның болашақтағы тенденцияларын да анықтайды.

Осыдан келіп, ееп тәжірибесінде ШС-нің шығындарын тиімді басқаруға жаңа тәсілдерді дайындау және пайдлану мәселелері отандық және шетелдік экономикалық әдебиеттерде кеңінен талқыланып жатыр. Шығындар еебінің жалпықабылданған мәнін анықтау деп, бұл “шығындар еебі – белгілі бір уақытта кезеңде оларды сандық өлшеу арқылы жабдықтау, өндіру, олардың еңбегінің өнімін сату, дайын өнімдердің өзіндік құндарын қалыптастыру, тіркеу, топтастыру және жіктеп талдау бойынша ШС-гі өтіп жатқан процестерді көрсетуге бағытталған саналы іс-әрекеттердің жиынтығы”. Мұндай көрініс ШС басқару қажет толық ақпаратты алуды және қаржылық нәтижелерді шығару арқылы оның қызметін бағалауды қаматамасыз етеді.

Бірақта, дамыған өндірістік есеп теориясы мен бақару еебінің бастапқы даму жағдайында мұндай тәсілдің пайдалану бағыттары бойнша шектелген. Біздің пікіріміше, техникалық жағынан басқа өндіріс шығындарының еептік мәнін анықтау, өндірістік қызметтің бақарушы есебін ұйымдастыруға немесе өндіріс шығындары есебін трансформациялауға әдістің әр түрлі тәсілдерін қамтуы қажет. Сайып келгенде, шығындар есебінің мазмұнын анықтау, ШС-де оны ұйымдастыру моделдерінің нақты алғы шарттарын жасайды. Дәл, басқару процесіне кері ақапараттық ағын ретінде, есеп тек шындықты ғана көрсетіп қоймай, сондай-ақ ШС-тісінің болашақтағы экономикасын модельдеу үшін ақпаратты дайындайды, демек мұндай есеп жүйесі зіндік құнды бақарудың жоғарыда аталған негізгі мәселелеріне сәйкес келеді.

Калькуляциялау баптары және олардың сипаттамасы

Шаруашылық субъектісінің өндірістік қызметін басқарудың жүйесін қайта ұйымдастыру немесе құру отандық өндірістік есебіне, яғни "өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндіріске кеткен шығындар есебіне" ұғымдық жағынан принципиальды жаңа талаптар қояды.

Өнімнің өзіндік құннын калькуляциялаумен өндіріс шығындарынның есебі бойынша нормативтік құжаттар, сондай-ақ арнайы әдебиеттер, калькуляциялау мен шығындар есебінің әдістеріне жеткілікті және анық ұғымды бермейді, ал көптеген танымал авторлардың берген ұғымы бір-біріне өте ұқсас болып келеді. Ол өндірісте шығындардың басқарушы (бұрынғы аналитикалық) есебін құрудан, шығындардың жіктеу қағидаларын таңдаудан, шығындар есебінің номенклатуралық объектісінен (бұйым, тапсырыс, өңдеу, шығындардың пайда болу орны т.б.), сатылған мен дайын өнімнің және аяқталмаған өнімнің өзіндік құнын тарату әдістерінен, шығындарды тікелей қаржылық нәтижелерге жатқызу жолымен өтеуден тұрады.

Басқарушы есеп жүйесінен бсқа да маңызды жағы болып, ол өндіріс шығындарының есебін және калькуляциялау процесін өнімді шығарумен байланысты екенін ескеретін біртұтас есептік процесі ретінде қарастырылады. Бұл кезде шығындар есебінің объектісін таңдау ішкі есеп беру көрсеткіштерінің жүйесін, басқарудың әр түрлі мақсаттар үшін калькуляциялық есеп берудің кезеңділігін анықтайды.

Есеп берудің жұйесі келесідей кезеңдерден тұрады:

1. Өндірістік қызмет процесінде олардың пайда болуына қарай, өндіріске жұмсалған ресурстарды алғашқы құжатта көрсету.

2. Қызмет түрлері, өндірістер, құрылымдық бөлімшелер, шығындардың пайда болу орындары, жауапкершілік орталықтары, өнімдер, жұмыстар және т.б. өндірістік шығындар туралы мәліметтерді локализациялау (тараптау).

3. Өндірістік шығындарды олардың пайда болу уақыттары: "тарихи", өткен шығындар, есеп беру кезіндегі шығындар және болашақ кезең шығындары бойынша локализацияланады;

4. ШС жалпы шығындарын өндірістік бөлімшелер арасында тарату; жалпы өндірістік шығындарды аяқталмаған, дайын және сатылған өнімнің өзіндік құнына енгізу арқылы өтеу;

5. Қызмет көрсетуші өндірістің өндірістік шығындарын олардың аяқталмаған және дайын өнімдерінің (орындалған жұмыстарының мен қызметтерінің ) арасына таратады және қызмет көрсетуші өндірістің өнімін, жұмысын және қызметін тұтынушылары бойынша, яғни өндірістік бөлімшелері бойынша шығындарды қайта таратады;

6. Өндіріс процесінде алынған қалдықтар, аяқталмаған өндірістерді анықтау және бағалау, және өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнын, сосын барлық тауарлы өнімнің көлемін анықтау.

Сонымен, өндірістік есеп өзіне өндіріс шығындарының есебін, яғни 1-5 кезеңін енгізеді, ал калькуляциялық есебі ол 4-6 кезеңдерін қамтиды да, осы соңғы кезең интегралданған есеп жүйесі ретінде, өзіндік құнды басқару үшін ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Өзіндік құнды басқару - бұл кез-келген шаруашылық субъектілеріндегі басқарушылық қызметтің едәуір күрділі және ең маңызды бөлігі, өйткені ол өтіп жатқан өндірістік процестерінің барлық жақтарын қамтиды. Сайып келгенде, өндірістің қызметін басқарудың жүйесінің қайта ұйымдастыру, ол өндіріс шығындарының трансформациялауына әкелді және ШС - ң ұйымдастырудың нақты және модельдерін жасауға көмектеседі.

Егер негізгі мақсатты орындауға бағытталған, басқару модельдеріне сәйкес келетін өндірістік қызметтің өткен, қазіргі және болашақтағы нәтижелері мен шығындарын пайдаланатын болса, онда мұндай есеп жүйесі өзіндік құнды басқарудың негізгі міндеттеріне сәйкес келеді.

• Одан басқа, калькуляция тек дәстүрлі мәселелер бойынша негізделген шешімдерді қабылдауға көмектесіп қана қоймай, сондай-ақ мынадай жағдайлардың экономикалық зардаптарын болжайды:

• өнім өндірудің бұдан былайғы мақсатқа лайықтылығы;

• өнімге оптималды баға белгілеу;

• өндірілетін өнімнің ассортиментін оптималдандыру ;

• әрекет етуші технологияларды және парк станоктарын жаңартудың бүгінгі күннің талабына лайықтылығы;

• басқарушы персоналдың жұмыстарының сапасын бағалау.

Калькуляцияның мәнін сипаттауды аяқтай келе, біз оның негізгі аранлымын тағы бір атап өтсек - табыс алуға басшының бағдарламасын дайындау мен жетілдіру, және де қолданыстағы калькуляциялау процесін барынша мақсатына бағыттау және оны сынақтан өткізу болып табылады.

Қазіргі кезде калькуляциялаудың негізі, ШС -де немесе жауапкершілік орталықтарында қабылданған жоспарлардың орындалуын бағалауда жатыр. Ол өзіндік құн бойынша жоспарлы тапсырмалардан ауытқулардың себептерін талдау үшін қажет. Нақты калькуляцияның мәліметтері негізінен өзіндік құнды келесі кезектегі жоспарлау үшін, жаңа техниканы енгізудің экономикалық тиімділігін негіздеу, қазіргі кездегі технологиялық процестерді таңдау, өнімнің сапасын арттырудың шараларын жүргізу, кәсіпорынның реконструкциясын және құрылыс жобасын тексеруде қолданылады. Калькуляциялау нәтижесі жөндеу жұмыстары бойынша дербес жүргізу немесе басқа да ұйымдардың қызметтерін пайдалану туралы шешім қабылдауға болады.

Сайып келгенде, калькуляциялау трансфеттік бағаны жасаудың негізі болып табылады. Трансферттік бағаны қалыптастыру мәселесінің айрықша актуалды екендігі жөнінде баршаға белгілі, ол тек ШС бөлімшесінің өз бетімен сыртқы ортаға шығу құқығы бар болса ғана іске асады. Бұл жағдайда дұрыс трансферттік бағаны қалыптастыру ұйымның жалпы қаржылық жағдайына тәуелді болып келеді. Егер де өнім ШС ішінде толығымен өз қажеттілігіне жұмсалса, онда трансферттік баға ШС ішкі бөлімшелерінің арасындағы шыраушылық байланыстарын қамтамасыз ету үшін қажетті есептік баға категориясы болып табылады, демек бұл кезде ол ұйымның түпкі нәтижелеріне әсер етпейді.

Өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнын калькуляциялауды шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде жалпы барлық шығарылған өнімнің өзіндік құны есептелінеді, екіншіде - әрбір өнім бойынша нақты өзіндік құны (немесе "шығындарды тарату"), үшіншіде - өнім (орындалған жұмыс немесе көрсетілген қызметтің) бірлгінің өзіндік құны. Осыдан, өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялау деді Васин Ф.П. - ол жалпы шаруашылық субъектісі бойынша да, өнім түрлері мен оның бірліктері бойынша да, өндіріспенжәне оны сатуға байланысты шығындарды есептеп шығару деп түсіндіреді..

Шын мәнінде, калькуляциялау процесі күрделі болып табылады және шығындардың есеп процесімен алмасады. Осыдан келіп, шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдісін бөлінбейтіндігін және ажырамайтындығын айтуға болады. Бірінші кезекте негізгі өндірістің шығындары таратылады, содан соң көмекші өндірістің өнімдері калькуляцияланады. Бұл кезеңде калькуляциялау қиындай түседі, өйткені өзара көрсеткен қызметтерді ескере отырып есептеу қажет.

Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау негізгі өндірісте де алмасуы мүмкін. Мысалы, қайта өңдеу (попередельный) әдісі жағдайында, алдымен бірнеше бөліністі жартылай фабрикаттардың өзіндік құны калькуляцияланады, сосын бұл екінші бөліністің шығындарына жатқызылып, біріншісінен есебі шығарылады және осыдан кейін екінші бөліністе жартылай фабрикаттардың өзіндік құны калькуляциялануы мүмкін.

Сайып келгенде, калькуляция шығындарды топтастыру мен құжаттаудан басталады, бұл кезде өндірістік есептің мәліметтері қолданылады, сосын алынған өнімнің саны, содан соң ғана өнімді нақты өзіндік құны бойынша бағалау аяқталады, яғни калькуляциялаудың, өнідірістік шығындар есебі мен тығыз байланыста болатындығы алдын-ала анықталып қойылған шаралары бойынша жүргізіледі.

Өнімнің жоспарлы өзіндік құнын сақтауға және өндіріс рентабельділігіне, шаруашылық есепті нығайтуға, резервтерді анықтауға және материалдық ресурстар мен еңбек шығындарын бұдан былай төмендетуге және бақылау жасауға, сондай-ақ өндірісті басқаруға аясын кеңейтуге септігін тигізеді.

Өндірістік есептің шоттар жүйесі, олардың сипаттамасы

Бүгінгі күні өндірістік есеп өндіріс шығындарын бақылуа, артық шығындардың есептерін алдағы кезеңдермен, сметалармен, болжамдармен салыстыра отырып талдау жасау, сондай-ақ үнемдеудің мүмкін резервтерін анықтауды талап етеді. Ол шаруашылық субъектінің өнімін өндіру және өткізумен байланысты баролық процестері анық және толық көрсетуі керек. Қазіргі кездегі өндірістік есептің негізгі тараулары болып мыналар табылады:

-Шығындардың түрлері бойынша есебі;

-Шығындардың шығу орындарына байланысты есебі;

-Шығындардың иеленушісі (тасымалдаушысы) бойынша есебі.

Шығындардың түрлері бойынша есебі есепті кезеңде өнімді өндіру (жұмыс жасау, қызмет көрсету) процесінде шаруашылық субъектіде қандай шығындар топтарының орын алғанын көрсетеді.

Олардың шығу орындарына байланысты шығындар есебі, қажетіне жұмсалған шығындардың мөлешерін арасында, оларды бөлуге мүмкінді береді.

Тұрақты иеленушілер (тасымалдаушылар) бойынша шығындар есебі қандай да бір нақты өнім бірлігін өндіру немесе белгілі бір тапсырысты орындаумен байланысты барлық шығындарды анықтауды жорамалдайды.

Сөйтіп, тек қана ндірістік есептің аясында өнім бірілігінің өзіндік құнын, оған келетін табыс пен рентабельділік деңгйеін есептеудің түседі.

Шаруашылық қызметті басқарудың күрделі және кещенді процесс болып табылатындығына тоқтала жөн.

Басқару талаптарына жауап беретін есеп жүйесі өте күрделі (қиын) және де көптеген процедуралардан тұрады. Оған қоса басқарушы есеп жүйесінің элементтерінің құрамы басқару мақсаттарына тәуелді болып келеді. Бұл арада, жалпы қабылданған қағидаларға, шаруашылық субъектісінде ұйымдастырылған кез келген есептің жүйесі, (оның ішінде басқарушы есепте) жауап керек.

Басқарушы есептің қағидаларының қатарына мыналар жатады: шаруашылық субъектінің үздіәксіз қызметі; жоспарлау мен есептеуде (жоспарлы-есептік) біртұтас өлшем бірлікті пайдалану; шаруашылық бөлімшелерінің қызметінің нәтижесін бағалау; басқару мақсатында алғашқы және аралық ақпараттардың сабақтастығын сақтап және бірнеше рет қайталап пайдалану; басқару деңгейілерінің арасында коммуникациялық байланыстың негізі ретінде ішкі есеп беру көрсеткіштерін қалыптастыру; шығындарды, қаржыны, коммерциялық қызметтерді басқарудың бюджеттік (сметалық) әдісін қолдану; есептің объектілері жнінде толық ақпараттарды камтитын толықтылық пен аналитикалығын арттыру; есептік саясатта белгіленген шаруашылық субъектілердің ндірстік және коммерциялық циклдарын көрсететін мерзімділігі және т.б. осы сияқтылар. Аталған қағидалар жиынтығы басқарушы есеп жүйесінің әрекеттілігін қамтиды, бірақ ол оның есептік процесін үйлестірмейді.

Басқарушы есетің мәні оның экономикалық табиғатын ашатын және басқару процесіне категоиялардың ролдерін көрсететәін, олардың атқаратын қызметтерінен көрінеді. Басқарушы есептің маңызды қызметі болып калькуляциялау болып табылады. Жаслған есеп айырысулар негізінде басқарушы есепжүйесінде бір есепті шешудің әр түрлі баламалы варианттарын есептеу керек, олардың ішінен оңтайлысын (оптимальдысын) таңдап және жедел тиімді басқару шешімдерін қабылдауға болады. Осы туралы Касьянова Г.Ю., Колесникова С.Н., «шешім қабылдау үшін барлық деңгейдегі басшыларды дер кезінде және дұрыс ақпараттармен қамтамасыз ету – бұл басқарушы есептің негізгі атқаратын қыметінің бірі», деп жазды.

Бұл атқырылатын қыметтің материалдық көрінісі болып, кәсіпорынның жалпы басқару жүйесінің бір бөлігі болатын: жоспарлау, бақылау, ынталандыру сияқты экономикалық есеп айырысулар жүйесі жатады. Негізінен бұл қызметтерді бухгалтер-талдаушы (бухгалтерлер-менеджер) орындайды.

Жоспарлау сатысында бухгалтер-талдаушы басшының бекітуіне ұсынылатын, жалпы (бас) бюджетке көшірілетін, шаруашылық субъектілердің жеке бюджеттерін дайындауға қатысады. Өндірістік бюджетті (шаруашылық субъектінің өндірістік бағдарламасы) дайындау кезінде бухгалетр-талдаушының қызметіні арқасында жекелеген цехтар, бөлімшелер және бригадалар жұмыстарын – іске асырылуын қамтиды, өндірістік поцесте олқы жерлері деп аталатын құбылысты болдырмайды. Ол шаруашылық субъектінің өндірістік бағдарламасын талқылауға, күрделі жұмсалымдар бойынша ұсыныстарды бағалауға, өнімнің тиімді түрлерін анықтауға, өнімді өткізу нарығын табуға және оңтайлы (оптималды) бағаларға нұсқау жасауға қатысады. Қаіргі кедегі бухгалтер-талдаушы: жедел бухгалтерлік есептің, қаржылық талдаудың және қаржылық жоспарлаудың әдістерін тең дәрежеде меңгеруі қажет. Өзі жүргізген зерттеулер негізінде бухгалтер-талдаушы есепті кезең мәліметтерін талдайды және жинақтайды, сосын алдағы жоспарлау мен болжауда қолдану үшін қорытынды шығарады.

Бухгалтер-талдашы есепті кезең аяқталғаннан кейін, ол әрбір жауапкершілік орталықтары бойынша бюджеттерінің (жоспардың) орындалуы туралы есепті жасайды, осы есепте жоспарланған және қол жеткізген нәтижелердің салыстырмалы талдауын келтіреді. Сйтіп нақты және жоспарлы көрсеткіштер арасындағы орынсыз алшақтықтар анықталады, одан кейінгі жұмыс барысында олардың әсерін болдырмау мақсатында себептері анықталады. Бухгалтер-талдаушы дайындаған қорытынды есеп берулер (отчеттар), бір жағынан, жауапркешілік орталықтары бойынша басшыларының қызметтерін объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді, ал басқа жағынан-менеджерлер мен басшыларға қандай бөлімшелерде жоспарлы көрсеткіштерге қол жеткізілгені жөнінде ақпарат береді.

Шаруашылық субъектілеріндегі бухгалтер-талдаушының кәсіптік қызметтерінің арқасында, жекелеген службалар арасында есеп беру мен ақпараттардың айырбасталуы, олардың жұмысының жөнге салынғандығын байқатады. Оның көмегімен менеджерлер өздері үшін жасалған жоспарлармен танысады, өздерінің алдына қойылған мәселелерді айқындайды.

Өзінің қызметінде бухгалтер-талдаушы кәсіпорынды басқарудың тиімділігін арттыру үшін негіз қалыптастырады, кейде ол қорабыл штурманфымен өзін салыстырады, өйткені штурман капитанға алынған бағыттың қаншалықты тиімді іске асып жатқаны туралы хабарлап отырады. Штурман капитанға көмек бергенімен, команда беру құқына капитанның өзі ие болады.

Сөйтіп, бухгалтер-талдаушы біріншіден, бөлімшінің бухгалтерлік есеп беруінің нақтылығына басшы алдында жауапкершілікте болады, екіншіден, жауапкершілік орталықтарындағы басқарушыларға жұмыстарын жоспарлау мен қорытындылар шығаруда көмек көрсетеді. Сондықтан ол шаруашылық субъектісін басқаруда менеджерге көмек беруде өзінің объективтігін және тәуелсіздігін байланыстыруы қажет. Ол өндірістің мәңгі қозғаушы күш ретінде, басқарушы есеп жүйесіндегі ролі туралы, біз кейінірек толық қарастырамыз.

Шығындардың пайда болуы орындары, калькуляциялау объектілері, жауапкершілік орталықтары бойынша талдамалық есепті ұйымдастыру

Шығындарды жинақтаудың процестік калькуляциясының жобасын талдай келе есептік процесті үш кезенге бөлуге болады.

а. Өндірістің шартты көлемін есептеу.

б. Өнім бірлігірің өзіндік құнын есептеу.

в. Өзіндік құнның жиынтық кестесі.

Бірінші кезең. Өндірістік процесті натуралды бірлікте,ал қалған екеуі –құндық көрскткіште беріледі.осы аналитикалық кестедегі ақпараттарды пайдалана отырып, дайын өнімге жатқызылатын шығынның бөлігін ,сосын есепті кезең аяғында аяталмаған өндіріске жатқызыла-

Тын бөлігін анықтауға болады.

Бірақта Шеремет А Д ұсынған аналитикалық кестесін жасау теория тұрғысынан орынды болғанымен бірақ ол тәжірибе талабына сай емес Бұл мыналармен байланысты: біріншіден материалдар шығындары бір процесстің аясында жасалады және барлық процесс бойында теңдейбөлінбейді;

Екеншіден ағымдағы сатып алу бағалары пайдаланбайды демек оның баламалы шығындары көрсетімейді; үшіншіден аяқталмаған өндіріс тұрақты түрде ынталандырушы қоры болғандықтан қондырғылардыпайдаланғанның есебінен тұрақты шығындардың бір бөлігін қалыптастырады; төртіншіден тұтас барлық есептеулер біздінше шартты сипаттағы есептеуді береді Сондықтан бұл анықтама даулы Отандық өндірісте өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндіріс шығындарын есептеу үшін жартылай фабрикатсыз және жартылай фабрикатты құрама варианттарын қолданады Өндіріс шығындарының құрама есебі бірінші не екінші варианттарын тек негізгі өндірісте аяқталмаған өнім болған жағдайда ғана қолданады яғни кейбір фабрикаттардың өзіндік құнын аяқтаудың қажеттілігінен туындайды Бұл жартылай фабрикаттардың бір бөлігін ыртқа өткізумен байланысты болуы мүмкін Ол кезде бухгалтерияғажартылай фабрикаттарды өндірудің құрама шығындарын жасау қажет және оның да өзіндік құны аяқталуы тиіс

Жартылай фабрикатсыз вариянты кезінде өндіріс шығындарының есебі өз өндірісінде өндірілген жартылай фабрикаттардың өзіндік құнын бір құрылымдық бөлімнен келесі бөліміне жасалатын аударылымдар бухгалтерлік шоттарға жазбай-ақ жүзеге асырылады Ал олардың қозғалысын бақылау жасау үшін бухгалтерия жедел түрде тек натуралдықкөрсеткіштерін пайдаланады Жартылай фабрикаттарды бөлшектер детальдар мен тораптарды узелдерді дайындау шығындары цехтар бойынша шығыстар баптарында есепке алынады Қосылған шығындар жеке әрбір цехтар бөлістер бойынша бейнеленеді ал шикізаттың бастапқы құны тек бірінші бөлістің өнімнің өзіндік құнынажатқызылады Бұл вариянт кезінде дайын өнім бірлігінің өзіндік құны цехтардың бөлістердің шығындарынан тұрады және олардың әрбіреуінің дайындау процесіне қатысу үлесі ескеріледі содан соң олардың қосу жолымен өндіріске кеткен шығындардың құрама есебі қалыптастырылады.

Процестік әдістің мынадай ерекшеліктері бар.

жекелеген тапсырыстарға қарағанда бөлімшілер бойынша өндірістік шығындарды қуаттайды

тапырысты орындау үшін қажет болатын уақытты емес жылдық есептік кезеңнің бойында есептеп шығарылатын шығынды есептеуді көздейді

Әрбір бөлімшелер үшін жеке аналитикалық аяқталмаған өндіріс шоттарын ашады .

Калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындардың есебі.

Материалдық қорлар есебі. Өндірістегі өнім шығындарының басты үш негізгі элементтері бар: негізгі (тікелей) матералдар; тікелей енбек ақы шығындары (бүдан былай тексте өндірістік жүмысшыларының негізгі еңбек ақылары ретінде көрсетіледі); жанама шығындар (бүдан кейін жалпыөндірістік шығындар, кейде оны үстеме шығындар деп те атайды)..

Енді осы аталған элементтердің әр қайсысын қарастырайық. Алдымен материалдар есебіне көңіл бөлеміз, сосын жүмыс күшіне. Демек, бізге осы кезенде біршама процедуралармен және оған сәйкес құжаттармен толықтанысьш алуымыз керек, содан соң, материал есебі мен бақылау процедурасын зерттейміз.

Қазіргі кездегі ендірістік ортада шаруашьшық етуші субъектілер көп бөлшектер мен өлшеуіштерді қажет ететін, кең ассортиментті енімдер өндіреді. Сондықтан, мүндай ШС-де материалдарды басқару және жоспарлау мәселелері кешенді мәселелер болып табылады.

Ол үшін алдымен ШС-де материалдарды босату және алу, тапсырыстардын типтік процедурасын қарастырамыз. Материалдарды басқару және жоспарлаудың бірінші сатысы - қорлардың оптимальды деңгейін анықгау.

Қорларды басқарудың басты мақсаты: шикізаттан дайын өнімге дейін — қорлардың барлық түрлеріне капиталды жұмсаудың оптимальды деңгейін анықтау және шаруашылыққа қажет деңгейдегі мөлшерін ұстау болып табылады. Қорлардың оптимальды деңгейін белгілеу кезінде тұтынушылар сұраныс пен өндіріс мұқтаждарын жеткілікті дәрежеде қанағаттандыру үшін, аталған деңгейді тұрақты түрде қадағалап отыру керек.

Осымен қатар, онда шамадан тыс қорларды болдырмауын, әр заматта қорларға жұмсалған қаражаттардын тиімділігін және олардың басқа да тиімді пайдалану жолдарын іздестірген жөн.

Қорлардың оптимальды деңгейін белгілеу, сол қорларды бақылау үшін керек, бірақ біздің басты мақсатымыз - шикізат пен материаддар есебінің процедурасын карастыру: сондықтан бұл арада біз қорлардың оптимальды деңгейін қалай белгілеуге болатындығы жөніндегі мәселені қозғамаймыз.

Бәрімізге белгілі, материаддардың қорлану деңгейі олардың кірісімен тәуелді болады. Сақгауда жатқан материалдардың әрқайсысы бойынша оптимальды қорды қамтамасыз етуге қойма меңгерушісі жауапты. Ол қойма есебі (форма М-15) карточкасында қолдағы бар материалдар санының оперативтік немесе жедел есебін жүргізеді. Егер оның есебі компьютерде жасалатын болса, онда есеп карточкасының орнына тапсырыс орындары мен материалдардың қалдықтары жазылған дисплейі жеткілікті болады. Өндіріс сұранысы мен қойма ұсынысы арасындағы сәйкессіздік жабдықтау бөліміне белгілі бір мөлшерде кайтадан тапсырыс беру арқылы жойылады. Егер компьютерленген жүйе әрекет етсе, онда компьютер, қор деңгейін тапсырыс орнына (нүктесіне) жеткенде, тапсырысты автоматты түрде басады. Тәжірибе көрсеткендей, қоймаларда тапсырыстың көлемі және нүктесіне әсер ететін қателер жіберіледі.

Дұрыс емес жазуларды анықгау үшінЖәне басқа қателерді анықгауда қорды бақылау және өндірісті бақылау функцияларын біріктіретін есеп жүйесі керек.

Біздің пікірімізше, бүл көрсетілген қателер үздіксіз (сондай-ақ басқа да) өндірістерде мүмкін болады, себебі онда үсталмайтын қорлардын корын жасаумен, сондай-ақ ТМҚ-ның ішінде үсталмайтын қорды (ҮҚ) сақгауымен байланысты ескерілмеген шығыңдардың арту мәселесі пайда болады. Дербес қүқылы қорлар (үсталмайтын қорлар) негізгі қорлар сакталатьщ жерде сақталады, бірақ оларды негізгі қор толығымен таусылмайынша пайдалануға болмайды. Бірақдербес кұқылы қорларды паидаланса, онда олар жаңа тапсырыстарды қажет етеді, яғни бүл, кезең қажеттілігін ескергеңцігін керсетеді, бірақ сонымен қоса жаңа партияға тапсырыс берілмесе, онда өнімнің жаңа партиясы даиындалмайды. Мүнда жаңа тапсырыстың карточкасының орын аыстыруы, яғни үсталмайтын қорлардың өндірісте бақыланатын қорға өтуі орын алады. Бүл жағдай, ішкі есеп жүйесінің көпшілігінде ресми түрде ескерілмеген шығындар ретінде тіркелмейді.

Қоймада жатқан қорлар әр түрлі арналымға ие болғандықтан, ол өздерін осы әр-түрлі арналымға қарап пайдаланады. Одан басқа, қорладың әрекетті (қылығы) танымал постулаттардан, әсіресе оның ішіңце екі карама-қарсы талаптардан тәуедді:

біріншіден, өнімді сату мен өндіру үшін жеткілікті қорлардың болуын қамтамасыз етуі керек;

екіншіден, ескіру тәуекелділігін арттыратын, артық қорлардан бас тартуы керек.

Қорлардың оптимальды деңгейі, осы қойылған екі шек нүктелерінің арасында болады, яғни керекті кезде керекті материалдың, керекті мөлшерінде болғанын мақсат түтады, бірақ оның да барынша ең аз шығынмен қамтамасыз етілгені жөн. Ол үшін әр түрлі материалдар бойынша қодда бар мөлшерінің (санының) нақты (дәлме-дәл) есебі жүргізіледі. Бүл есептік ақпарат материалдардың қоймалық есебі карточ-касында (М-17), ал шағын ШС-де сүрыптау есеп кітабында немесе қорлар есеп кітабында жинақталады

Сонымен бірге, материалдарды қабылдау барысында, оның материалдық қор бөлімі (сақтау бөлімі, қойма) тиісті есебін жүргізеді, және оларды қарап, содан соң жабдықтаушы рәсімдеген, қүжатпен, яғни алынған (немесе жіберілген) жүк накладнойының мәліметтерімен, демек тапсырысты жеткізіп берушінің кешірмесімен салыстырып тексереді.

Материаддық қор бөлімі сосын алынған тауарларды тауарды алу туралы хабарламасына (ТАХ) енгізеді және қойма карточкасының графасына „қабылданды" деген жеріне сәйкес қажетті жазуларды жазады. Тауарды алу туралы хабарламаның көшірмесі сатып алулар бөлімі мен бухгалтерияға жіберіледі. Сатып алу бөлімінде тапсырыс орындалды деп белгі соғылады, ал бухгалтерияда тауарды алу туралы хабарлама нақты алынған тауарларға төлем жасау үшін жабдық-таушылардың шотымен салыстырып тексереді. Жабдықгаушыдан шот әдетте тауарды алғаннан кейін бірнеше күннен соң келеді және бухгалтерия осы шоттың мәліметтерін ТАХ-на енгізілген материалдардың әрбір түрлерін бағалауда пайдаланады. Сосын ТАХ-

Ескерілмейтін шығындарға сатып алынған қорлардың санын бұйым бірлігіне шаққандағы езгеретін шығындар, яғни айырмасы жатады.

на аударылған тауарлар туралы жазулар, Бас кітаптың сәйкес графасына енгізіледі, онда жазулар туралы мәліметтер көрсетіледі. Осы құжатта тек қолдағы бар материаддардың әрбір жекелеген түрлерінің саны мен қүны жазылып қояды. ШС-де мұндай есепті жүргізу ушін қазіргі кезде компьютерлер пайдаланады.

Одан басқа, жоспарлы-өндірістік бөлімі де нарядты орындау үшін қажет материаддар санын анықгайды және өндіріс нарядына тіркелетін материаддардың тізімі көрсетіледі, бірақ ол "қоймадан босату талаптары" (ҚБТ) деген алғашқы құжаттарынан алынады.

Цехтың мастері осы нарядты алады да, оны қойма меңгерушісіне (ҚБТ) сәйкес материаддарды алуға немесе айырбастауға жібереді. Қойма меңгерушісі осыдан кейін ҚБТ-дағы мәліметтеріне сәйкес қоймалык карточкаларға Босатылды деген колонкасына енгізеді. (Қоймадағы материалдардың әрбір түрлері үшін жеке қоймалық карточка жүргізіледі). Сосын ҚБТ бухгалтерияға жіберіледі. ҚБТ бухгалтерия алғаннан кейін, онда тізімделген материалдардың әрбір түрлері бойынша сомасы мен бағасы қойылады. Босатылған материалдардың әрбір түрі бойынша осы мәліметтер, қорларды көрсететін Бас кітаптың сәйкес шотының „Алынды" деген белгісі бар колонкасынан алынады. ҚБТ-ғы ақпараттар, Бас кітаптың әр түрлі шоттарынан, олардың Мөлшерін, Бағасын, Сомасын тиісті колонкаларына көшіріледі және материалдарының нақты түрлері бойышна әркайсысының қорытындысы және сандарының балансы есептелінеді. Көптеген ШС-де бүл операциялар компьютердің көмегімен орындалады. Тандап алынған бағалау әдісіне байланысты босатылған материалдың әрқайсысының қүнына не тапсырыс нөмері бойынша тиісті шығындарына енгізілуі керек, не тиісті үстеме шығыстарына жатқызылады, бүл кезде қажетті ақпараттар бастапқы құжаттардан алынады. 8 кестеден көріп отырғанымыздай, тапсырыс нөмірі немесе үстеме шығыстар туралы мәліметтерін цех мастері алдын-ала толтырып қояды. Келесі кезең бухгалтерияда жүргізілетін болғандықтан, ол мындай операциялардан түрады:

• шикізат қорларының азайғанын қүндылықтардың босатылғаны туралы жазуларды жиынтық немесе айналым ведомостарына көшіріп жазу арқылы көрсетіледі;

• босатылған материалдар санын тіркеу, мүңда тапсырыс туралы немесе үстеме шығыстарының мәліметтері көрсетіледі.

Материалдық қорларды бағалау. Осы мәселеге жауап бермес бүрын, босатылған қорлардың бағалаудың анықтамасы екі мақсатқа қызмет ететіндігіне көңіл бөлу керек:

1. Қорларды бағалау мен табысты есептен шығару үшін каржылық есеп беруінде материалдардың өткен жылғы шығындарына, олардың жүмсалған бағыггарына шолу (яғни талдау) жасалады. Сосын олар сатылған өнімнің өзіндік қүнына енеді, ал сатылмаған өнімнің корлары да бағалаудың бір бөлігін құрайды (қоймадағы, жоддағы).

2. Өнімге баға белгілеу және шешім қабылдау үшін болашақ кезеңдегі материалдар шығындары болжанады.

Сыртқа есеп берулердің мақсатын өткен кезең негізіндегі шығындар әдісі қанағаттандырады. БЕ үшін болашақ шығындар туралы акдарат қажет. ШС-де материаддың дәлме-дәл және уақтылы есебіне өте үлкен мән беріледі. Материалдардың есептік процедурасы 23 суретте сызбамен көрсетілген. Бәрімізге белгілі, материалдар есебі екі өлшеммен жүргізіледі: ақшалай жөне заттай (саңдық мөлшері).

Сандық есеп осы материалдарға тиесілі өлшем бірлігінде жүргізіледі (дана, метр, литр және т. б.)- Қоймадағы карточка жазулары бойынша материалдардың есебін жүргізуге болады, яғни (инвентарлық карточка) каншасы босатылғанын және қаншасы қалғанын, демек түгендеу жүргізбей-ақ көруге болады. Бұл жағдайда түгендеу тек нақгы қаддыкгы есеп мәліметтерімен салыстыру үшін қажет.

Сомалық есеп біртұтас ақіііа өлшемінде — валюта есебінде жүргізіледі. Сомалық есеп әр түрлі әдістемелермен жүзеге асырылуы мүмкін. Қандай нақты әдістемелер бойынша жүргізілетіні туралы аддын ала ШС-нің есептік саясатында анықгалады. Бүл кезде есеп әдістемесін тавдау қаржылық нәтижелерге мәнді ықпал етуі керек. Бүл материалдар қозғалысының нақты (дәлденген) есебін үйымдастыру мүмкін болмағанда, онда бухгалтерия қызметкері жуық нәтиже беретін әдістемелерге сүйенуге мәжбүр болатынымен байланысты. Материалдардың қозғалысы жүйелі түрде бірдей жүргізілгенімен (көлемі де бірдей болғанымен), олардың сомалық есептелуінде әр түрлі әдістеме қолданса, онда олар қарама-қарсы нәтиже беруі мүмкін. Бүл, инфляция кезінде бір әдістемелер компенсацияланса, ал ол басқаларының әсерімен шиеленісуі мүмкін.

Бүл арада, есеп әдістерінің көптігін, бірақ оларды шартты түрд& екі топқа біріктіруге болатындығын атап өткен жөн: дәлденген (жекеленген) есеп" және жуык. есеп.

Материалдар есебінің процедурасы

Дәлденген есеп (нақты баға әдісі) — материалдар қозғалысының абсолютті дәл есеп әдісі болып табылады. Бұл кезде сомалық есептің нәтижесіне әр түрлі партияда келіп түскен материалдардьщ көлемі де (параметрі бірдей), сақтау орны да, әр түрлі болса да әсер етпейді. ШС-не келіп түскен материалдардың әрбір партиясына жеке инвентарлық карточка жүргізіледі. Бұл жағдайда есептік баға — сатып алудың да нақты бағасы болып танылады. Жеке әрбір материалға (яғни олардың бірлігіне) инвентарлық нөмер беріледі, ал бүл бір мағыналы материалды ажыратуға мүмкіндік береді. Материалды босату кезінде бухгалтерлер қандай инвентарлық нөмір және қай бөлімшеден өндіріске босатылғаны туралы арнайы есептік регистрде белгі соғады. Бүл кезде ол өз құнын дайын өнімге берген материалдар құнымен сәйкес келуі мүмкін, бірақ ол сатылған кезде, аталған сәйкестік сақталмайды.

Өкінішке орай, бүндай дәлденген есеп жүйесі ешбір елде, таза күйінде кездеспейді, ал бүл үлкен салалы кәсіпорындарда күрделі мәселенщ бірі ретінде саналады. Бүның әр түрлі себептері бар, онын басты себептеріне біз келесі тарауда кеңірек тоқталамыз.

һсепп кезеңдегі жеткізіліп берілген шикізат пен материалдардың әркайсысының жеке-дара бағалары, есептеу процесінде өте сирек колданьшады. Оларды пайдалану тек сатып алынған материалдар бірден өндіріске жіберілсе, сондай-ақ кейбір сатып алынған партиялар мен материалдар тұрлерін бөлек сақтау мұмкін болса ғана. Бұл жағдайда материалдарды өзшің алынған бағасы бойынша бағалауға болады. Көптеген жағдайда кезеңдегі нақты дайындалған бағаның орташа өлшенген деңгейі алынады. Олардың екі түрі бар:

• үнемі әрбір түскен материалдар бойынша қайта есептеліп отыратын орташа өлшенген баға;

• тек кезендер бойынша есептелінетін орташа өлшенген баға. Өндіріске босатылған материалдардың есептеу жолымен

шығарылатын есептік бағалау әдісі — жуық есеп әдісі болып табылады. Бүгінде бүндай әдістің кең тараған үш түрі бар, олар әр қайсысы өз кезегінде оперативтік және жиынтыққа бөлінеді (орташа баға, ФИФО, ЛИФО)¹²

Есептің оперативті әдісі кезінде барлық есептеулер кіріс пен шығыс операцияларын жасаудың нақты уақытывда жүргізіледі.

Орташа баға әдісі — материалды кіріске алғанда егер оның параметры бірдей болса, онда ол бір ғана инвентарлық карточкада есепке алынады. Партиялар бойынша есеп жүргізілмейді. Жаңадан келіп түскен материалдар бүрындары келіп түскендермен біріктіріліп ортақ бағасы алынады. Нәтижесіңде материалдарды өндіріске жібер-генде бір есептік бағада бір партия болады — материалдардың жалпы құнын жалпы мөлшеріне (санына) бөлумен анықгалады, бірақ сақгау орыны ескеріледі, есептік формулада болған әрбір өзгеріс міндетті түрде сақтау индексімен толықтырылады.

Қоймадан өндіріске босатылған материалдар қорларға қарағанда ФИФО әдісі бойынша өте төмен бағамен бағаланады. Әдіс жоғары деңгейдегі табыс пен сатылған өнімнің өте төмен өзіндік құнының есебіне әкеледі. Ал, ЛИФО әдісі іс жүзінде инфляцияның шамадан тыс жоғары болған жағдайында өте қолайлы әдіс екендігін көрсетті, өйткені шығынға жазылған материалдардың ағымдағы құны нарықгық бағаға барынша жақыңдатылған — бірінші кезекте соңғы сатып алынған

ҒІҒО және LIҒО (Ьазі іп - Ғігеі оиі) әдістерін пайдаланудың өте ескі тарихы бар. ЛИФО әдісі бастапкыда пішен есебі үшін пайдаланды. Өйткені, пішен маясынан тек маянын жоғаргы бетін алуға ғана болады, онда бірінші келіп тускен пішен ең соңғы кезекте пайдаланадьі. Керісінше, жүмыртканы ФИФО әдісі бойынша есептейді, өйткені сатуға бірінші түскен жүмырткалар, сол заматта сатылуы керек. Карсы жағдайда олар бүзылады. Казіргі кезде осы әдістер ШС-нің есептік саясатыньщ бір бөлігі боп табылады. ШС кез келген әдісті таңдай алады, бірақ тек біреуін ғана және оны материалдар есебінен бастап багалы кдғаздар есебімен аяқгап, барлық есептік процедураларда колданылуы керек.

материалдар шығынға жазылды және оның есептік бағасы бірінші партиялардың бағасына қарағанда нарықтық бағаға жақын. Бұл әдісте материалдық қалдықтардың құны төмендейді, нәтижесінде табыстың есептік деңгейі төмендетіледі. Халықаралық стандарттарында қорлар мен аяқталмаған өндіріс есебінің әдістері есепке алынған шығындар (1) мен есепті кезеңнің нақты шығындарының (2) арасында тұрақты түрде тиімсіз (қолайсыз) шығындардың болатындығын ескертеді. Инфляция жағдайында не ФИФО әдісін, не орташа өлшенген бағаларын қолдануды жақгайды.

Бірақта, біз өзіміздің тәжірибемізге сүйене отырып, оны керісінше санаймыз, яғни инфляция деңгейі жоғары болған сайын, инфляцияның жағымсыз зардаптарын жұмсартуға мүмкіндік беретін ЛИФО әдісі басымды болатын сияқты.

Егер инфляция деңгейі болжанған сипатта болса, онда орташа бағалар әдісі жақсы нәтиже береді — қазіргі кездегі Қазақстанның тәжірибесінде осы әдістің кең таралғаны байқалады.

Есепті бағалар бойынша шикізат пен материалдарды бағалайтын болсақ, онда міндетті түрде олардың — баға айырмасы айқындала түседі, сондықтан осы айырманы не қоймаға келіп түскен материалдарға, не ерекше шоттарға жатқызады (бірақ бүндай ерекше шоттар Қазақстанньщ 1997 жыддан бастап енгізілген шоттар жоспарында карастырылмаған). Сондықтан бүл кезде пайда болатын есептік бағалардын накты сатып алынған бағалардан ауыткуын әр тоқсанның соңында жауапкершілік орталықтарының шығындарына жатқызады.

Осындай мәселелерге көңіл бөлмеудің саддарынан, оларда салық жүйесінің үйлесімділігі бүзылады, нәтижесінде айыппүл төлеуіне тура келеді.

Егер ШС өзіне келіп түскен материалдардың сақтау және жеткізу бойынша шығындарын, жеткізіп берушіге, яғни сыртқы субъектінін шығындарына жатқызса және бүдан былай аталған шығындарды сатудың дебет шоттарына шығынға жазса, бірақ бұл заматта материалдардың өздері әлі өндіріске босатылмаса, яғни коймада түрса, онда бүндай шығындардың есебі 201 шотта жалғаса береді. Нәтижесінде, сату шоттарының дебепік айнальшы артады, (занды түлғадан табыс салығьша салық салу базасы төмендетілді) және 201 шоты бойыңша дебеттік айналымы да азайады (ШС мүлк салығының деңгейін төмендетеді). Егер де материалдар бойынша орын алған қателіктер, өзінің есептік кезеңінде есептен шығысқа шығарылса, ол қаржылық нәтижеге әсер етпесе де, бәрібір түзету жазбаларын, жазуға тура келеді.

Материалдардық қорларды бағалау кезівде, жабдықтаушылар мен сатып алушылардың арасындағы келісім-щарт кезінде төденетін көлік шығыңдарының деңгейін анықтауға көмек беретін „Франк-бағалар" деп аталатын көлік шығынындарының жігін ажыратудың үлкен мәні бар. Бүгінгі күні экономикалық әдебиеттерде оның төрт негізгі варианттары белгілі болса, нақты өмірде олардьщ саны одан да көп болуы мүмкін:

• Франк-жабдықтаушы жағдайында, ол қоймадан бастап түтынушыға дейінгі барлық шығынды түтынушы өзіне алады;

• Франк-жөнелтуші вагон станция жағдайында, ол қоймадан сатыпадущының вагон станциясына дейінгі жерге дейін жеткізіп беру шығындарын жабдықгаушы өзіне алады, одан әрі кдрай жеткізіп алуды сатып алушы төлейді;

• Франк-белгіленген (келіскен) жағдайында, ол вагон станциясына дейінгі, яғни, келісім шартта көрсетілген жерге дейін жүкті жеткізіп беруді жабдықгаушы көтереді, одан әрі қарай түтынушы өзі төлейді;

• Франк-сатып алушының қоймасына дейінгі жағдайында: барлық шығындарды жабдықтаушы көтетерді. Бүдан баскд да сыртк£>і сауда операциясында әр түрлі қосымша шығындар қосьшады, атап айтсақ: баждар, салық пен алымдар, сақтандыру төлемдері сияқты т. б. Сондықган, кэржылық есепті жүргізуші бухгалтерлер үшін, аталған шығьшдардың әрекеті (қылығы) ерекше мүддені туғызады, әсіресе есептік және сатып алу бағаларын калыптастыру барысында:

• есептік баға — яғни, бухгалтерлік регистрлерде көрсетілген баға бойынша материалдарды есепке алады;

• сатып алу бағасы — материалдарды сатып алу барысында кдлыптасқан баға.

Бірақга, зерттеулер көрсеткендей, өндірістік (басқарушы) есепте қорлар күнын бағалау өте маңызды, өйткені одан сатылған тауарлардың өзіндік қүндары және сондай-ақ есепті кезең табыстары тәуелді. Бизнестің әрекет етіп түрған кезінде болатын, қорлар құнының өзгерісі, жалпы табыстың сомасында көрсетілмеуі мүмкін (жалпы сатылған өнімнен түскен олжадан барлық шығыстарды шегергевде табысқа тең болады). Одан басқа, баланста көрсетілген барлық қорлар қүны, айналымдық (мобильдік) ресурстарының сомасына да әсер етуі мүмкін.

Әңгіме өндірістік қорлар туралы болғандықган, екі басқа қорлар: аяқгалмаған өндіріс және дайын өнім — құнын бағалауды қалай ескеру керек деген мәселе туады. Біз алдымен олардың өзара бйаланысын 24 суретге көрсетеміз.

Мүнда материалдар (шикізат) пен дайын өнім қорлары және олармен бірге „тірі" еңбек құны және үстеме шығындар өндіріс процесіне келіп түссе, овда ШС-де ТМҚ-дың физикалық және қүндык, ағындарының біртұтастығын қамтамасыз ету мүмкіндігі қиындайды, ал тап осы қиындық, онын жалпы құнын бағалауға да қатысты болады.

Сондыктан халықаралық есептік тәжірибеде ШС-нің айналы-мындағы тауарлы-материалдық ресурстарды сатып алу ~ өңдеу -сату сатылары бойынша бағалау кезінде, оньщ нақты физикалық түрғысындагы қозғалысы бойынша абсолюттік сәйкестігі сащпалады.

Бұл жағдайда, ен бір қолайлы вариант ретінде қорлардың құндарын тәптіштелген нысанында, яғни шаруашылық жағдайының аяқгалғанын толық көрсететін есептеу тәсілін пайдаланған абзал.

Сатылған тауарлардың өзіндік құны шикізатты сатып алуға жұмсалған шығындар, „тірі" еңбекжәне үстеме шығындарын жинақтап, сосын оған бастапқы қорды қосып, есептік кезең соңындағы қорды алып тастағаннан кейін шығады. Сөйтіп, кезең бойында қорлардың өсуі, сатылатын тауарлардың кұнын төмендетуге әкеледі, ал керісінше қорлардың төмендеуі, олардың күнын өсіруге әкеледі, яғни біз кезендегі корларды азайту үшін соңғы корлардың мәнін ескеруіміз керек, немесе кезендегі қорларды өсіру үшін бастапкы қорлардың не барын, не жоғын анықтауымыз керек, осылайша зерттеуіміздің арқасында біз қорлардың әрекетін (қылығын) белгілей аламыз. Өйткені, қорлардың әрекеті (қылығы) тек дүрыс бағалаудан ғана емес, сондай-ак ШС ез ішіндегі ресурстардын дүрыс теңгермешіддігінен тәуелді болады. Демек, тек барлық факторлардың жиынтығынан шыққан кешенді есебін және тауарлы-материалдық ресурстарды бағалаудың тиімді әдісін пайдаланғанда, басқарудың жоғарғы тиімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік туады. Кешенді есептің құрамына, жоғарыда айтылғандардан баска: ысыраптың есебі, тасымалдау шығысының есебі, материаддарды алмастыру шығысының есебі және сонымен қоса ТМҚ-на жүмсалатын күрделі жүмсалымдардың оптимальды деңгейі кіреді.

Егер ТМҚ-на таратылған түрақты шығындарды басқаруға кететін жүмыс уақытының көмегімен жорамалданса, онда бүл ізденіс тура басқару қызметінің шығындарын бақылауға арналғаңцығын көрсетеді.

Мүнда өндірістік есептің дәстүрлі әдістері бүрынғысынша сақга-лады, бірақга шығындарды бақылау және сол бақылаудың ерекше-ліктеріне назарды аударғанның орнына, басқарушы есептің басты екі типтік ақпаратына назарды аударған жөн. Атап айтсақ:

1. түтынушыға арналған бүйымдардың бағаларын белгілейтін механизмін, яғни оған жүмсалған бүкіл шығьіндардың қандай деңгейде өтелетіндігін көрсететін акдаратқа;

2. ШС-нің үзақ мерзімді рентабельді өяімінің номанклатурасын және оның өндірістік мүмкіндіктерін көрсететін тиісті стратегиялық ақпаратқа.

Бүл екі аталған ақпараттардың екі типі ШС-сі үшін үлкен мәні бар, өйткені олар нарыкдық қатынаста болатын бәсекелестік күреске қарсы түруына көмектесе алады.

Еңбекке ақы төлеу шығындары есебінің мақсаты.

Өндірістік қызметте жүмыс күші негізінен қозғаушы күш ретінде таналады және ол өндіріс элементтерінің бірі болып саналады. Тек жұмыс күші, тірі еңбек (еңбекгің өзі) ғана косымша қүнды жасайды. Сондықган, көптеген авторлардың пікірі бойынша еңбек ресурстары өндіргіш күштердің маңызды элементі және экономикалық потенциалды көрсеткіштер ретінде ескеру керек деп санайды.

Еңбек ресурстары деп тек ШС-гі жүмысшылар саны емес, және олардың жалпы білімі мен кәсіби дайындЫҚ деңгейлері, сондай-ақ ездерінщ службалық міндеттеріне қатысы түсіндіріледі.

Еңбек ресурстарын бағалау қажеттілігі туралы экономикалық әдебиеттерде бүрыннан зерттеліп келеді. Бүндай зерттеулерде бағалау тәсілдерінің ортақмағыналы емес екендігін ейбек ресурстарына арналған ғылыми еңбектерден көруге болады.

Дегенмен, еңбектің сапасы қызметкерлердің біліктілік деңгейімен, жалпы деңгеймен және арнайы бшімімен тікелей байланысты. Еңбек ресурстарын бағалаудың осы қырынай дәлелдеуге тырысқан экономистер аз емес. Дәл осы жағдай еңбеК ресурстарын рационалды пайдалануға қатынасты алдын ала анықтайды, демек, адамдарсыз, үжымсыз: ШС-де жоқ және қажетті адамдарсыз бірде бір ІПС-сі өз мақсаттарына. жете алмайды.

Жүмыс күшіне жүмсалған шығындардый басқарушы есебі басқару жүйесінде басты орын алады және ол өндіріс шығындарына кіретін есептің бір бөлігі ретінде көрсетілген.

Бастапқыда өндірістік есеп шеңберінде шығындарың түрлері бойынша еңбек ақы мен окладтардың ақідалай сомасының деңгейі анықгалады, сондай-ақ шығындардың пайда болу орындары бойынша олардың таратылуы жүргізіледі. Шегерулерге дейін еңбек ақыньщ жалпы сомасы: тарифтік мөлшерлемеден, тарифтен тыс қосымшалардан, өнімділікке төленетін сыйақьщан, белгіленген сағаттан тыс төлемдерден, мейрам және демалыс күндеріндегі жүмыстардан, түнгі алмасу (сменалық) жұмыстарынан қалыптасады. Окладтың деңгейі тарифтік мөлшерлемеден (немесе ШС өздері дербес белгілеген мөлшерлемеден) және оларға қосымшалардан (сыйақы, комиссиондық ақы, т. б.) калыптасады. Бірақга еңбек ақы немесе окладтың нақгы сомаларын анықгау БЕ-тің міндеті болып табылмайды.

Сондықтан жүмыс күшіне байланысты шығындар есебін мына төмендегі бағытта жүргізеді:

• жіктеме топтары бойынша жүмыс күшіне арналған шығындар есебі — технологиялық операциялармен айналысатын өндірістік жүмысшылардың негізгі еңбек ақьшары; үстеме шығындар құрамына кіретін еңбек ақы;

• әрбір қызметкерге тиесілі еңбек ақыдан шегеру мен есептеулер есебі; жекелеген қорлар мен бюджеттен тыс ұйымдарға тиесілі әр түрлі аударьшымдардың есебі.

Жұмыс күшіне арналған шығындардың есебі мынадай мақсаттан тұрады - кызметтің түрлері бойынша жүмыс уақытына кететін шығындарын анықтау; шығарылған өнім деңгейі немесе ауысымы (сменасы) бойынша тапсырмалардың орындалу деңгейі; еңбек ақынының есептелуінің айқындығы, жүмыс істеп жүрген қызметкерлердің еңбек ақысы бойынша есеп айырысу; жалақы қорының пайдалануьш бақылау т. б..

Еңбек ақы шығындары бірщғай болып келмейді, сондықтан басқарудың талаптарын қанағаттандыру үшін оларды жіктейді. Кез келген жіктеменің негізінде біртектес күбылыстарды сипаттайтын қағидалар жату керек. ШС тәжірибесівде жүмыс күшінің шығындарын есептеу үшін келесі топтамасы қолданады:

• жалақының түрлері бойынша — негізгі және қосымша;

• элементтері бойынша — кесімді істелген жүмысына карап төленетін, сыйақылар, сыртқы себептердің салдарынан болған еріксіз тоқтауларға төлеу, т. б.;

• кызметкерлердің қүрамы бойынша — тізімді-штаттық, келісім- шарт бойынша жүмыс істейтінтіндер және т.б.;

• қызметкерлердің категориялары бойынша — жүмысшылар, қызметкерлер, оның ішіндегі басшылар, бас мамандар, яғни ИТЖ .

Жоғарыда келтірілген шығындар жіктемесі отандық кәсіби әдебиеттерде бүрыннан жақсы зерттелген, бірақ ол басқару үшін қолайсыз бодцы, өйткені онда: жүмысқа алу; қызметкерлерді іріктеу және қысқарту; еңбек ресурстарын басқарумен тікелей байланысты еңбек және қызметкерлер санын нормалау және жоспарлау туралы ақпарттар жоқ . Нарық жағдайында басқарудың акдараттык жүйелік типтерін тавңдап алу оңай емес, өйткені овда үнемі еңбек аіфіның көлемі және оның есептелу тәртібі, сондай-ақ компенсациялық және ынталандыру сипатында болатын әр түрлі төлемдердің колдануы, қосымша еңбектік пен әлеуметтік жеңілдіктердің берілуі (шаруашылықгың тарапынан да, мемлекеттің тарапынан да) жиі өзгеріс-терге үшырап отырады. Бүл аз болғандай, жүмыс беруші кәсіпорындар (әсіресе шетелдік) тең күнды, тең сапалы жүмысқа әр қилы еңбек ақы төлейді. Олар бүндай келенсіз жайды өздерінің ішкі есеп беру саясатымен байланыстырады. Бүл жағдайда жүмыс күшіне жүмсалатын шығындардың дифференциалдық шектеулері басқарудың талаптарына сай келе бермейді.

Болашақта еңбек шығынын анық анықгауға үмтылсақ, ШС-нің ағымдағы есебіне өнімнің өзіндік қүнына кіретін еңбек ақы қорларын дүрыс бағаласақ, шығындарды таратуда, болашақ шығындардың ара жігін ажырата аласақ, және т.б. осы сияқты мәселелерді шешуде белсенділік көрсетсек, онда басқарушы есептің күрделі экономикалық есептеулерін біршама жеңілдетеміз.

Шығындар сомасын тарату кезінде оның екі белгісіне: яғни тікелей мен үстеме шығындарына көңіл белу керек. Шешімді қабылдаудың белгілері бойынша, енімнің өзіндік күнына кіретін еңбек ақының үлкен көлемі тікелей болып келуі мүмкін, ал басқа жағдайда, оның біршама бөлігі үстеме болып табылады. Демек бүл, „негізгі" еңбек ақының қүрамында тікелей де, үстеме шығынның да бар екенін көрсетеді. Осыған үқсас пікірталас „қосымша" еңбек ақы кезінде де пайда болады. Бүл мәселелерге экономикалық әдебиеттерде бір мағыналы жауаптар әлі табылған жоқ.

Осыған байланысты келесі баптарға көңіл бөлу керек сияқты:

• өнімді өндіру процесінде тікелей қатысатын, өндірістік жүмысшылардың еңбек ақы шығындары. Бүған келісімді норма және бағалау (расценка) бойынша жүмыстар, істеген жүмыс күніне карай төленетін жүмыстар кіреді;

• жүмыс сапасына, жоғары шеберлігіне, шығындарды төмендетуге, графикті орындағаны үшін ынталандыру сипатында төленетін қосымша төлем;

• жалдау шығындары, жұмыс күшін іріктеу (өндірістік жүмысшы- ларына кдтысты ғана, қалғандары үстеме шығыстарына жатады);

• өндірістік емес төлемге басты назар аудару керек — өндірістің еріксіз тоқгап қалуына, заңға сәйкес келетін жұмыс істемеген уақыт- тарына, қалыпты жүмыс жағдайынан тыс ауыткуларына төленетін қосымша төлемдерге; жүмысшылардың кінәсінен емес жіберілген ақауларға төленген төлемнің зандылығына.

Барлық осы аталған шығындардың 80% жуығы енімнің өзіндік құнына кіреді, яғни олар тікелей шығындар қатарына жатқызылады (немесе бірінші қатардағы шығындар деп атайды).

• Өндірістік бөлімшелерін басқарумен байланысты қызметкерлердің еңбек ақы шығыңцары үстеме шығындар қатарына кіреді.

• ШС басқарумен айналысатын мамандар мен басшылардың еңбек ақы шығындары жалпы әкімшілік шығындарының құрамына кіреді.

Соңғы екеуі, сондай-ақ басқа да қосымша шығындар (әлеуметтік сақтандыру, демалыс төлемдері, ауырғаны туралы бюллетень, т. б.) үстеме чиығындарының қатарына жатқызылады және олар өнімнің өзіндік қүнына кірмейді, сондықтан аталған шығындарды жанама деп атайды (немесе екінші қатардағы шығындар болып саналады).

Жұмыс күшінің шығындары тап осындай болып топтастырылса, онда ол көп деңгейде өзіндік қүнның есебі мен табысты есептеудің, сондай-ақ ішінара шығыстарды бақылау және реттеудің мақсаттарына жауап береді. Шешім қабылдауға келсек, онда есепте жүмыс күшінің болашақ шығындарын бөлу мәселесін қарастыру керек.

Жүмыс күшіне арналған шығындарды есептеу процедурасы жүйелі түрде еңбек ресурстарын басқару процесін және жүмыс күшіне жүмсалған шығындарын көрсетеді.

Келісімді еңбек ақы жекелеген тапсырыстар мен процестердің өзіндік құнына шығындарды тікелей енгізуді қарастырады. Бірақта жүмыс күшіне жүмсалған шығындардың кейбір бөлігі жанама сипатқа ие. Бүл жағдайда істеген жүмыс күніне қарай төленетін ендірістік жүмысшьшардың еңбек ақы шығындарын, т. б. жекелеген тапсырыстар мен процестердің өзіндік қүнына жатқызудың мүмкіндігі бола бер-мейді.

Мүндай шығындардың бір бөлігін үстеме мен жалпы-әкімшілік шығыстарына жатқызылады, бұл кезде ол кәсіпорында қабылданған әдістеме бойынша аратылады. Ал шығындардың қалған бөлігін жекелеген топқа бөліп алып, сосын оларды: нақты өнім түрлерінің

Сурет. Жүмыс күшіне арналған шығындарды есептеу процедурасы

арасына, яғни дайын өнім мен аяқталмаған өндірістің үлес салмағына қарап таратады. Осы түрғыдан бүйымның түрлері бойынша сметалық (нормативтік) мөлшерлемелері дайындалады. Мелшерлеменің есептік деңгейінің базасына жоспарланған өндірістік бағдарламалардың көлемі, тарифтік мөлшерлемесі және сыйақьшары, қызмет көрсету нормасы мен жүмыс уақытының бюджеті, істеген жүмыс күніне қарай төленетін еңбеккерлердің саны (жүмыс орыны) алынады. Мөлшерлеменің есептік деңгейінің базасы жиі өзгеріп отыруына байланысты көптеген ШС есепті айда калыптаскан пайыз бойынша жүмысшының істеген жүмысына қарай есептелген еңбек ақыларына тікелей пропорционалды түрде шығындарды таратады.

Бақылау мақсатында өндірістік бухгалтерияда нақты шығындар сметалықпен салыстырылатын, шығындар сметаларын орындау жөніндегі жиындық ведомосттарын жасайды. Жекеленген мәліметтер бойынша ақау, тоқтатулар, жұмыс күшінің қозғалысы, жұмыс уақытын пай далану туралы ақпараттарды шолып, жалпылама қортынды жасалады.

Өндірістегі ақаулар есебі.

Өндірілген өнімнің сапасы әрбір еңбек ұжымы бойынша олардың қызметінің нәтижесін бағалауда айқындаушы болып табылады. Әрбір кәсіпорын өзінің абыройын, бәсекелестік қабілеттілігін, ұжымның кәсіби және патриоттық мақтанышын ақатағаны абзал. Кәсіпорын өнімнің сапасына бақылау жасап, техникалық-бақылау бөлімінің жұмысына жәрдемдесіп отыруға тиіс. Сапасыз өнім шығару ұжымның шаруашылық еебінде, жалақысында және әлеуметтік игіліктерінде сөзсіз шығынға әкеп соғады.

Сапасы жағынан белгіленген немесе техникалық шарттарға сәйкес келмейтін және өзінің тікелей мақсатына пайдалануға жарамайтын бұйымдар өнім ақауы болып есептелінеді. Ақау бойынша жіктеледі:

• ақау байқалған орны бойынша – ішкі (өнім сатып алушыға жіберілгенге дейін анықталған) және сыртқы (сатып алушыда анықталған) ақау;

• анықталған ақаулардың сипаты бойынша – түзету мүмкіндігі жоқ немесе экономикалық жағынан алғанда түзетуі түпкілікті (жөндеуге келмейтін) және жөндеуге болатын ақаулар;

• пайда болу себептері бойынша - өндіріс технологиясының бұзылуы, сапасыз шалафабрикаттар және т.б.

Өндірістегі ақау 930 шотта есепке алынады. Ақауды жөндеу жөніндегі шығындар «Цехтар бойынша шығындар» ведомосында көрсетіледі. Түзету болатын және түзетуге болмайтын ақаудан болған шығындар «Өндірістегі шығынды есепке алу» ведомосында айқындалады. Оған жазу үшін №12 ведомостағы ақау туралы хабарламалары негіз болады.

Ақаудың есебін жүргізу үшін 93 шоттар бөлімшесі арналған.

Ішкі түпкілікті ақаудың зіндік құнын мынадай шығындар бойынша анықтайды: ақау болған өнімді жөндеу кезінде жұмсалған шикізаттар, матералдар, шалафабрикаттар шығындары; өндіріс жұмысшыларының жалақысы; жалақыдан еептелген аударымдар; үстеме шығыстар.

Сыртқы ақаудың құны тұтынушылардың біржола ақау деп танылға өнімнің өзіндік құнынан, осы німді сатып алуға байланысты атып алушыға өтелген шығындарынан, ақауға шығарылған бұйымдарды бөлшектеуге жұмсалға шығындарынан, сондай-ақ ақаулы өнімді ауыстыруға байланысты туындаға көлік шығындардан немесе егер өнім жөнделетін ақауға жататын болса, тұтынушыдағы ақаулы өнімді түзетуге жұмсалған шығындардан тұрады.

Өнімнің өзіндік құнына жатқызылған сыртқы және ішкі ақаудан болатын шығынды анықтау үшін түпкілікті ішкі және сыртқы ақаудың құнына ақауды түзетуге жұмсалған шығындары қосылады және ақаулы өнімнің пайдалынылуы мүмкін болатын бағасы бойнша оның құны, ақауды өнімнің жіберген кінәлілерден нақты сомасы ұсталынады, ал егер ол өнімді жеткізіп берушілердің кінәсінен болса, онда оның құны бүкіл сатып алынған нім құнынан шегеріліп тасталады.

Ішкі ақаудан болған шығындар ақау анықталған айдағы өндіріс шығындарында, ал сыртқы ақаудан болған шығындар ақауды өнімді сатып алушылардан келіп түскен талап қабылдаған айдағы өндіріс шығындарында көрсетіледі.

Бухгалтериялық есепті және ақаудан болған шығынды анықтауды кәсіпорынның техникалық-бақылау бөлімі жүеге асырылады.

Анықталған түпкілікті немесе түзетуге болатын ақау үшін ТББ «Ақау туралы актісі» жасайды. Жұмысшының кінәсінен жіберілген ақауды түзету наряд жазылмай жүргізіледі. Егер осы ақаудың жіберілуііне кінәлі болып табылмайтын жұмысшы ақауды жөндесе, онда мұндай жұмысқа жалпы тіртіп бойынша наряд жазылып, оған «Ақауды қайта жасау» деген мөртаңбасы қойылады.

Ақаудан болған шығындарды тиісті дәрежеде есепке алуды және кәсіпорындардағы ақау туралымәліметтерді жүйелеудегі ұйымдастыру ақау себептерінің тізбесі және оған кінәлілер анықталғанға дейін жүреді.

Ақаудың себептері мен кінәлілергешифр қойылып, осы мәселелер туралы мәліметтер барлық цехтардың және олардың бөлімшелерінің басшыларына дейін жеткізіледі, сосын олар құжаттарда көрініс табады.

Ақаудан болған шығын ай сайын өндіріс шоттарынан көшіріліп алынып, өнімнің тиісті түрлерінің өзіндік құнына енгізіледі. Жеке және ұсақ сериялы өндірістерде ақаудан болған шығындар толық бітпеген белгілі бір тапсырысқа қатысты болған жағдайда аяқталмаған өндірістің құнына жатқызылады. Одан бақа жағдайлардың бәрінде ақаудан болған шығындар, әдеттегідей, тауар өнімнің өзіндік құнына енгізіледі.

Өткен есепті кезеңде өндірілген негізгі өнімге жататын сыртқы ақаудан болған шығындар ағымдағы еептік кезеңде жасалған осындай бұйымдардың өзіндік құнына көшіріліп жазылады. Мұндай өнім ағымдағы айда дайындалмаған жағдайда, сыртқа ақаудан болған шығындар үстеме шығындар үшін белгіленген тәртіп бойынша тауарлы өнім түрлерінен бөлінеді.

Анықталған ақуды ақау туралы хабарламамен рәсімдейді. Онда бұйымның атауы, ақау байқалған операциясы, кінәлілер және ақаудың туындау себептері, жарамай қалған бөлшектерге жатқызылған тікелей шығындарының сомасы көрсетіледі. Осы арада түзетуге келмейтін ақау бойынша кіріске алынуға жататын сынықтар мен бағалы қалдықтардың құны айқындалады.Сыртқы ақау бойынша операциялардың есебі. Сыртқы ақау – жоғарыда атап ткеніміздей, тұтынушылардың тапқан ақауды.

Алдағы кезең шығындарының еебі мен таратылуы.

Шарушылық қызметінің барысында кәсіпорындарда келесі есепті кезеңнің өндіріс шығындарына немесе айнлымына жатқызылатын шығндар туындайды, яғни пайда болады Мұндай шығындарға мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркәсіп саласында ндірісті дайындау бойынша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегаттарды құрау және жаңа кәсіпорындарды игеру бойынша; өнімнің жаңа түрін өндіруді игеру мен дайындау және технологиялық процесстер бойыша; тау-кен жұмыстарын жүргізуге даярлық жасау бойынша; егістік жерлерді қайта өңдеу; өндірісті ұлғайтқан немесе ұйымдастарған жағдайда жұмысшыларды жаппай жұмысқа қабылдаған кезде; жалға алушының қаржысының еебінен жасалатын жалға берілген негізгі құралдарды күрделі жөндеуден өткізген кезде; техникалық әдебиетке, газеттерге және журналдарға жазылған кезде; алдағы есепті кезең үшін төленген жалдау ақысы; алдын ала төленген сақтандыру төлемдері және бақа да шығындары жатады.

Келешек кезең шығындарын есепке алу «Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Олар,ға мына шоттар кіреді.: «Сақтандыру полисі»; «Жалгерлік төлемдері»«Болашақ кезеңнің есебінен жататын бақа да шығыстар».

Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындардың аналитикалық есебі шығынның әр түрі бойынш келешек кезең шығындарын еепке алу тізімдемесінде немесе тиісті машинорграммада жүргізіледі.

Тізімдемеге жазбалар бөлімшенің шоттарының дебеті бойынша өңдеу кестелерінен «Еңбек ақыны бөлу», «Негізгі құралдардың амортизациясы», «Қосалқы өндіріс пен шарушылықтардың қызметін бөлу» және басқа да бастапқы құжаттар бойынша жазылады.

Нәтижесінде тізімдемеде немесе машинограммаларда бөлімшенің шоттарының дебеті бойынша түрлі шоттардың кредитінен айналым жинақталады.

Болашақ кезеңнің есебіне жататын шығындар жыл сайын түгенделуі қажет. Бұл түгендеу осы шоттың келесі жылға ауысатын қалдықтарының айқындалығын және олардың жыл ішіндегі өндіріс шығындарына немесе айналым шығындарына жататындығын қамтамасыз етеді.

Аяқталмаған өндірістің бағалануы, түгенделуі және есебі. Аяқталмаған өндірістің мәні. Бухгалтерлік есеп стандарттары бухгалтерлік есепті қаржылық және басқару деп бөлуді және осыған сәйкес орталық бухгалтерияның құрамында екі бухгалтерия: қаржылық және басқару бухгалтериясын құруды көздейді.

Басқару бухгалтериясы «Негізгі өндіріс»“Меншікті өндірістің шала фабрикаттары”,“Көмекші өндірістер”, «Қосымша шығындар», “Әлеуметтік сала», «Өндірістегі ақаулар» бөлімшелерінің шоттарында жүргізіледі. Қалған шоттар қаржылық бухгалтерияда жүргізіледі.

Баланстық және басқа да есеп беруді жасау үшін әрбір есепті кезеңнің аяғында басқару бухгалтериясынан қаржы бухгалтериясына аяқталмаған өндірістің қалдықтары беріледі. Аяқталмаған өндірістің құнын есепке алу үшін қаржылық бухгалтерияда «Аяқталмаған өндіріс» бөлімшесінің мынадай шоттары көзделген: «Негізгі өндіріс», «Меншікті өндірістің шала фабрикаттары», «Қосалқы (көмекші) өндірістер», «Басқалар» шоттар.

Аяқталмаған өндірістің қалдықтарын басқару бухгалтериясынан қаржы бухгалтериясына берушоттардың дебеті бойынша «Негізгі өндіріс», «Меншікті өндірістің шала фабрикаттары», «Көмекші өндірістер», «Өндірістегі ақаулар» шоттарының кредитінен /ақауды өндірісте жөндеу немесе түпкілікті ақауды талдау аяқталмаған жағдайда/ бейнеленеді.

Келесі есепті жылдың басында аяқталмаған өндірістің шотетарында есепке алынған құны басқару бухгалтериясына беріледі. Ол операция жоғарыда аталған шоттардың кредиті,шоттардың дебеті бойынша көрсетіледі.

Олар аяқталмаған өндірістің құнын қаржы бухгалтериясында есепке алуға және оньің қалдықтары туралы деректерді баланста көрсетуге арналған. болып табылады, олар өнім түрлері, тапсырыстар, қайта жасаулар мен өндіріс сатылары бойынша талдамалық есеп жүргізуді талап етпей шоттарда есепке алынған аяқталмаған өндірісті талдамалық еепке алу толық көлемінде және шоттарда басқару бухгалтериясында жүргізіледі.

Аяқталмаған өндірістің бағалануы: орташа есеп әдісі, Фифо әдісі, Лифо әдісі, арнайы әдісі.

Бухгалтерлік есеп стандарттарында материалдық құндылықтарды бағалаудың келесі әдістері ұсынылған: арнайы (жалпылама) ұқсастыру әдісі, орташа құн әдісі, алғашқы сатып алынған босалқылардың бағалары бойынша («ФИФО») бағалау әдісі, соңғы сатып алынған босалқылардың бағалары бойынша бағалау әдісі ЛИФО әдісі.

Арнайы (жалпылама) ұқсастыру әдісі. Бұл әдіс босалқылардың партиялық есебін дәл үйымдастыру мүмкіндігі болған жағдайда қолданылады.

Орташа құн әдісі. Бұл әдіс материалдық құндылықтардың құны ай (кезең) басындағы қорлардың қалдығы мен осы ай (кезең) барысындағы түскен босалқы қорлардьщ құнының орташа қосындысы деп түсіндіріледі.

ФИФО әдісі. Босалқыларды алғашқы сатып алу бағалары бойынша бағалау әдісі. Бірінші кезекте сатып алынған құндылықтардың нақты өзіндік құны жұмсалған материалдарға жатқызылады деп есептеледі. Ай соңындагы қорлардың өзіндік құны соңғы жеткізілгендерге жатқызылады, ол олардың шығарылуы бастапқы әкелінгендерге жатқызылады.

ЛИФО әдісі. Босалқыларды соңғы сатып алынғандардың бағасы бойынша бағалау әдісі. Соңғы алынған қорлардың өзіндік құны , бірінші кезекте жұмсалғандардың құнын анықтау үшін қолданылады, ал ай (кезең) соңындағы қорлардың өзіндік құны, бірінші сатып алынған қорлардың өзіндік құнымен есептеледі деген тұжырымға негізделген әдіс.

Материалдық қорлар мен КДШ сомасын бағалау тікелей сатылған өнімнің өзіндік құны арқылы жалпы табыс мөлшеріне әсер етеді, олай болса, заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы көлеміне де әсерін тигізеді. Сондықтан материалдық қорларды бағалаудың дұрыстығын салық органдары тексеріп отырады.

Аяқталмаған өндірісті түгендеу.

Аяқталмаған өндірісті түгелдеудің мақсаты өнімнің өзіндік құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі ережелер мен тиісті салалық нұсқауларына сәйкес оның көлемін және іс жүзіндегі бағасын анықтау болып табылады.

Өнеркәсіп орындарында бөлшектердің, тораптардың, агрегаттардың артық жиналып, құрастырылып бітпеген бұйымдардың іс жүзінде бар-жоғын анықтау; есепке алынбаған ақауды табу; аяқталмған өндірістің іс жүзінде комплектілігін және құрастыру ісінің бөлшектермен қамтамасыз етілуін анықтау; күші жойылған тапсырыстар бойынша аяқталмаған өндіріс қалдығын табу; өндірісте артық жиналып қалған бөлшектердің, тораптар мен агрегаттардың және т.б. іс жүзіндегі өзіндік құнын анықтау қажет.

Түгендеуді бастар алдында цехтаға қажет емес барлық материалдар, сондай-ақ бұл кезеңде өңделіп бітпеген барлық бөлшектер және тораптар мен агрегаттарды қоймаларға тапсыру қажет. Аяқталмаған өндірістің цехтарда жиналып қалған артық бөлшектер мен шалафабрикаттардың оларды ждұрыс санауға қолайлы болатындай тәртіпке келтіру керек. Аяқталмаған өндіріс қалдықтары тексеру, оларды нақты санау, таразыға тарту, өлшеу арқылы жүргізіледі.

Түгелдеу тізімдері артыұ бөлшектердәің атауы, олардың дайын болу сатысы немесе дәрежесі, саны немесе көлемі көрсетіле отырып, әрбір цех бойынша бөлек жасалады.

Жұмыс орындарында тұрған өңдеуге ұшырамаған шикізаттар, материалдар мен сатып алынған шалафабрикаттар аяқталмаған өндіріс тізімінен енгізілмейді, олар жекелеген бөлек тізімдерге енгізіледі. Түпкілікті ақауға шығарылған блшектер аяқталмаған өндіріс құрамына енгізілмейді.

Біртекті емес массадан немесе әртүрлі қоспадан тұратын аяқталмаған өндіріс бойынша түгелдеу тізімдерінде, сондай-ақ салыстырмалы ведомостарында екі сандық көрсеткіш: осы массаның немесе қоспаның саны және оның құрмына кіретін шикізаттар мен материалдардың саны келтіріледі. Шикізаттардың немесе материалдардың саны алалық нұсқаулада белгілдеген тәртіп бойынша есепке алынады.

Сонымен қатар, болашақ кезеңдердің шығындары да түгелденеді. Түгелдеу комиссиясы құжаттар бойынша 34 «Болашақ кезеңдердің шығындары» бөлімшесінің шоттарыдан көретілуге тиісті соманы анықтап, тізімдемеге енгізеді. Бұл бөлімшенің шоттарында шығындар қалдырылуы мүмкін, олар кәсіпорында әзірленген сметаларға сәйкес құжатпен негізделген мерзімінде өндіріс шығындарына, не кәсіпорын қаржысын тиісті көздеріне жатқызылуы мүмкін. [:]

[gl] 6 Корпорациялар табысының құралуы, бөлінуі және қолдану тиімділігі.

Корпорация қызметін қаржылық ресурстарымен қамтамасыз ету дамытудағы табыстардың рөлі. Табыстардың жіктелуі және қызметі. Табыс корпорацияның негізгі бағалаушы көрсеткіші ретінде. Корпорациның жиынтық жалпы табысы, оның құрамы мен құрылымы. Өнім, жұмыс және қызмет қөрсетуді сатудан түсетін табыс- корпорацияны қаржыландырудың негізгі көзі. Қосылған құн түсінігі және оның құрамы. Нарықтық қосылған құн және экономикалық қосылған құн. Мүлікті сатудан түсетін табыс: оның пайда болу және қолданылуының себептері. Компанияның сатудан тыс қызметіне түсетін табыстардың с ипаты. Компанияның қаржылық және инвестициялық қызметінің түсетін табыстар. Өнімді сатудан түсетін табысты жоспарлау әдістері мен оның қөлеміне әсер ететін факторлар. Өнімді сатудан түсетін табысты, жиынтық табысты болу және қолдану механизмі. Маржиналдық табыс. Несиеге пайыздарды және корпорациялық табыс салығын төлегенгше дейнгі табыс. Рентабельділік табалдырығы және тқаржылық беріктілік запасы. Таза табыс компанияның қаржылық нәтижесі, негізгі экономикалық қөрсеткіші ретінде. Таза табысты жоспарлау мен оның өсуінің факторлары. Таза табысты бөлу мен пайдаланудың казіргі жүйесі. Корпорация рентабельділігі-пайдалылығы.

Корпорацияның даму жағдайындағы табыстың ролі

Корпорацияның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Корпорацияның табыстылығы абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші – бұл табыстар мен пайдалардың сомасы. Шетелдік арнаулы әдебиеттерде табыстар ұғымы келесідегідей түрде анықталады:

Табыстар – дегеніміз қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.

Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар өнімді /жұмысты, қызметті/ өткізуден алынатын табыс, жалпы табыс, негізгі қызметтен алынған табыс, салық салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс, салық салынғаннан кейінгі табыс, төтенше жағдайлардан алынған табыс, корпорация қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза табыс.

Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, заңды және затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны корпорация жұмысының тиімділігіне жатқызады.

Нарықтық жағдайда табыстың ролі айтарлықтай артты. Жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын. Табыс табу кез-келген корпорацияның мақсатты функциясы ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс, оның яғни корпорацияның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру қажет. Табыс табу кез-келген корпорацияның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика корпорацияның негізгі өндірістік және әлеументтік дамуының көзі болып табылады. Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және корпорацияның өндірістік-техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр корпорация ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде оларға деген қажеттілік егер бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін.

Табыс есебінен сондай-ақ корпорацияның бюджет алдындағы, банктер мен басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен, табыс корпорацияның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі көрсеткіші болып табылады.

Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды. Табыс бойынша авансталған қаржылық қайтарымдылық деңгейі мен осы корпорацияның активтеріне саплынған салымдардың табыстылығы анықталады.

Нарықтық экономика кезеңінде табыстың ролі оның атқаратын функциясымен тығыз байланысты. Ол келесі қызметтерді атқарады:

- Мемлекеттік бюджет табысының көзі;

• Корпорациялардың өндірістік және әлеументтік даму көзі;

Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідегідей негізгі шарттарды орындауы қажет:

1. жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы, еңбектің қоғамдық қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет;

2. бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі ғылыми негізделген болуы қажет.

3. Табысты бөлу механизмі белсенді роль атқаруы керек және өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс;

4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының жүйесінде ғана мүмкін.

Сонымен корпорация табыстарына есепті кезеңдегі активтердің көбеюі /ақша қаражаттарының, басқа да мүліктердің келіп түсуін, кіріске алынуын/ және міндеттемелердің азаюы /өтелінуі/ негізінде капиталдың көбеюін /үлес қосушылардың жарналарынан басқа/ яғни экономикалық пайда табуды айтамыз.

Мұндай табыстарға:

• дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар;

• қызмет көрсетуден алынатын табыстар;

• дивиденттер, роялтилер және пайыз түрінде алынатын және т.б. табыстар жатады.

Бұл жоғарыда аталған табыстар қатарына шаруашылық субъектісіне келіп түскен кіріс етілген және субъектінің төлеген сомалары мына жағдайларда жатқызылмайды:

• алдын-ала аванс ретінде алынған табыстар;

• алынған несиелердің және қарыздардың қайтарылуы;

Сондай-ақ, қызметтер көрсету жөніндегі мәміленің /келісімнің/ нәтижесін барынша дұрыс бағалау мүмкін болмаған уақытта табыс жұмсалған шығындар мөлшерінде ғана танылады.

Алынған табыстар шаруашылық субъектісі қызметі түріне және бағытына байланысты мынадай түрлерге бөлінеді:

• негізгі қызметтен алынған табыстар;

• негізгі емес қызметтен /жанама қызметтен/ алынған табыстар;

Субъектінің негізгі қызметтен алынған табыстары мен негізгі емес қызметтен /жанама қызметтен/ алынған табыстарының қосындысы оның жиынтық табысын құрайды. Ал бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген қызметтен алынған немесе алынуға тиісті өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны корпорациямен активті сатып алушының немесе пайдаланушының арасындағы келісім шарт бойынша анықталады.

Корпорацияның табыстары мынадай шарттар қанағаттандырылған кезде танылады:

• табыс сомасы дұрыс бағаланған жағдайда;

• корпорацияның экономикалық пайдалары алу ықтималдылығы болған жағдайда;

• субъекті сатып алушыға меншік құқығын берген жағдайда;

• мәміле бойынша нақтылы жұмсалған немесе күтіліп отырған шығындар дұрыс бағаланған жағдайда;

Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде мәміле бойыгнша табыс танылмайды. Ұқсас тауарлар мен қызметтерді айырбастау кезінде табыс алынған тауарлар мен қызметтердің өткізу құны бойынша танылады және бағаланады. Егер алынған тауарлар мен қызметтердің өткізу құны дұрыс бағаланбайтын болса, табыс берілген тауарлардың немесе көрсетілген қызметтердің өткізу құны мөлшерінде танылады.

Қаржы есеп беру кезінде шаруашылық субъектісі түсініктеме жазба хатында мыналарды ашып көрсетулері тиіс:

• табысты тану үшін қабылданған есеп жүргізу саясатын, соның ішінде қызметтер көрсету жөнінлдегі келісімдердің аяқталу кезеңдерін айқындау тәсілін;

• есепті кезең үшін танылған табыстарды әрбір маңызды түрінің сомасын, соның ішінде:

1/ тауарлар өткізу;

2/ қызметтер көрсету;

3/ пайыздар;

4/ роялти;

5/ дивиденттер нәтижесінде туындайтын табыстарды, олардың ішіде тауарлар немесе қызметтер алмасу нәтижесінде туындайтын табыстардың әрбір маңызды түріне енгізілген табыстар сомасын;

Корпорация табысының жіктелуі. Корпорация табыстары негізгі қызметтен түскен және негізгі емес қызметтен түскен табыстар болып бөлінеді.

Корпорацияның негізгі қызметтен алынатын табыстары - олардың негізгі өндірісі шығарған тауарларды сатудан, көрсеткен қызметтерден, сондай-ақ орындалған жұмыстардың барысында тапқан табыстары саналады.

Негізгі қызметтен алынған табыстарға корпорация жүйесінде келесілер жатады:

• дайын өнімді /жұмысты, қызметті/ сатудан түскен табыстар;

• сатылып алынған тауарларды сатудан түскен табыстар;

• құрылыс-монтаж, ғылыми-іздестіру, геологиялық барлау және т.б. болған табыстар;

• көлік ұйымдарының жүктер мен жолаушыларды тасымалдау жөніндегі қызметтен түскен табыстар;

• жалға байланысты алынған табыстар;

• байланыс ұйымдарының қызметінен түскен табыстар;

• сақтандыру компанияларының қызметінен түскен табыстар;

• инвестициялық қызметтен түскен табыстар;

Бұл табыстардың барлық түрлері үшін корпорацияның бухгалтериясында жекеленген бухгалтерлік шоттар ашылады.

Ал корпорацияның негізгі емес қызметінен түскен табыстары дегеніміз – субъектінің нақтылы негізгі қызметтерінен басқа жұмыстарды орындауы барысында тапқан табыстарын айтады.

Оларға:

• корпорацияның материалдық емес активтерін сатудан түскен табыстар;

• негізгі құралдарды сатудан түскен табыстар;

• құнды қағаздарды сатудан түскен табыстар;

• акциялар бойынша дивиденттер мен пайыздардан түскен табыстар;

• курстық айырмашылықтан түскен табыстар және т.б.

Сонымен қатар, корпорацияның мұндай табыстарына басқа заңды және жеке тұлғалардан тегін келіп түскен материалдық емес активтер, негізгі құралдавр, материалдар, ақша қаражаттары, айыппұлдар, өсімақылар және т.б. төлемдер жатады.

Жалпы кез-келген корпорацияда пайда көрсеткіштері экономикалық мазмұнына қарай, функционалдық мағынасына қарай келесі көрсеткіштерге бөлінеді: барлық есептеулердің негізгі базасы ретінде – баланстық пайда табылады, яғни корпорацияның өндірістік-шаруашылық қызметінің негізгі қаржылық көрсеткіші.

Жалпы пайда - өнімді өткізуден түскен пайда сомасы, негізгі құралдар және тағы басқа корпорацияның сатудан тыс операцияларынан түскен кіріс болып табылады. Бірақ жалпы пайда корпорацияның бухгалтерлік есеп беруінде көрініс таппайтын болғандықтан, корпорацияның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетіледі. Ол нормативті құжаттарға сәйкес, яғни стандарт бойынша баланстық пайда деп аталады.

Салық салу мақсатына байланысты арналған көрсеткіш – жалпы пайда, ал оның негізінде салық салынатын және салынбайтын пайда болып бөлінеді. Салық салудан кейінгі және басқа да бюджет төлемдерінен кейінгі корпорацияның өзінде қалатын пайда таза пайда болып табылады. Бұл корпорация қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылады.

Корпорация пайдасын жоғарылату. Нарықтық экономика жағдайында кез-келген өндірістің мақсаты пайда табу болып табылады. Пайда корпорацияның ары қарай дамуының негізгі көзі болып табылады.

Пайда нарықтық қатынастар категориясы ретінде келесі функцияларды орындайды:

• корпорацияның шаруашылық нәтижесінен алынған экономикалық тиімділікті сипаттайды;

• корпорацияның қаржылық ресурстарының негізгі элементтері болып табылады;

• әр түрлі деңгейдегі бюджетті өңдеудің қайнар көздері болып табылады.

Жалпы барлық корпорацияда пайда алдын-ала жоспарланады. Жоспарлау процесі кезінде қаржылық нәитижеге әсер ететін барлық факторлар есепке алынады. Жоспарлаудың объектісі баланстық пайданың элементтері болады. Максималды пайда алу мақсатында менеджер пайданы алдын-ала жоспарлап отырады. Осы жоспарлау мақсатында корпорацияда менеджер қаржылық жоспар құрайды. Қаржылық жоспар корпорацияның экономикалық және әлеументтік дамуындағы жоспардың басқа да бөлімшелерінің негізінде өңделеді. Өз кезегінде қаржылық жоспарды өңдеу өнімнің өзіндік құны, материалдарды қолдану және басқа да ресурстарды қолдану жоспарына әсерін тигізеді. Қаржылық жоспарды құру кезінде өндірістегі барлық резервтер есепке алынады, яғни алдын-ала жоспарлау өндіріс рентабелділігіне әсер етеді.

Корпорация пайдасын жоғарылату үшін оны алдын-ала жоспарлау қажет. Пайданы жоспарлау – қаржылық жоспарлаудың белгілі бір бөлігі болып табылады. Ол корпорация қызметінің барлық түрлері бойынша жеке-жеке жүргізіледі. Негізгі істі қаржы менеджері атқарады. Мұның барлығы арнайы әдістерді қажет етеді. Қаржылық жоспарды өңдеу процесі кезінде пайда көлеміне әсер ететін барлық факторлар ескеріледі және әр түрлі басқару шешімдерін қабылдауға байланысты қаржылық нәтижелер қарастырылады.

Жалпы экономикасы дамып келе жатқан елдердің корпорацияларында пайданы 3 жылдан 5 жылға дейін алдын-ала жоспарлап алады. Ал экономикасы тұрақтанбаған елдерде аз уақытқа, яғни жарты жылға жоспарланып отырады.

Пайда жоспары корпорацияның қаржылық моделі ретінде көрінеді. Осы жоспарлаулдың жобасы бойынша әр түрлі басқару шешімдердің тиімділігі қарастыорылады. Мұнда еңбек шығынын азайту ретінде компьютерлік технологияны пайдалану қолданылады.

Пайда көлемін реттеу үшін пайданы жоғарылату қажет. Ол үшін пайданың өндірістік жоспарында қарастырғандай, шығындарды азайту қажет. Ол басқару есебіне байланысты шығындарды басқару әдістерімен өңделеді. Сонымен қатар, өнім тиімділігін, корпорацияның рентабелділігін анықтап, соларды есептеу қажет. Рентабелділік – шығарылған өнімнің табыстылық дәрежесін сипаттайтын өндіріс тиімділігіне қатысты көрсеткіш. Рентабелділік көрсеткіші сауда-өндірістік процесстің табыстылығын, пайдалылығын көрсетеді. Оны келесі формуласымен көрсетуге болады:

Р = Пайда / Өнімнің өзіндік құны * 100

Осыған байланысты әр түрлі дәрежелердің рентабелділігі анықталады:

Капитал рентабелділігі = таза пайда / таза активтер *100

Бұл көрсеткіш корпорацияның барлық салаларындағы жеке және заемддық капиталдарды, яғни ұзақ мерзімді негіздегі жұмылдырылған капиталдардың табыстылығын бағалауға арналған.

Сату рентабелділігі = сатудан түскен пайда / сатудан түскен түсім *100

Сату рентабелділігі корпорация қызметінің негізгі табыстылығын сипаттайды. Менеджерлер бұл көрсеткіштерді баға арасындағы, өткізілген тауар саны және көлемі арасындағы байланысты бақылау үшін қолданылады.

Рентабелділік көрсеткіштері корпорацияның қаржы-шаруашылық қызметін талдау процесінде, қаржылық жоспарлауда, басқару шешімдерін таңдауда және т.с.с. маңызды орын алады.

Өнімнің /жұмыстың, қызметтің/ өзіндік құнының құрамы мен құрылымы. Кез-келген корпорацияда өндірістік шығындар келесі негізгі үш топқа топтастырылады:

• капиталдық сипаттағы шығындар немесе инвестициялық шығындар /негізгі және айналым капиталының өсіміне болған/, яғни өндіріс процесін кеңейтуге бағытталған шығындар;

• өнімнің өзіндік құнына жатқызылатын ағымды қызметпен байланысты шығындар /өнімді өндіруге кеткен шығындар, тауарларды, дайын өнімді сату шығындары/;

• әлеументтік-мәдени іс-шаралар шығындары;

Үшінші топтардағы шығынға корпорациядағы көптеген әлеументтік-мәдени іс-шаралар шығындары, яғни түрлі санаторийлер, мәдениет үйлері, демалыстар, сондай-ақ, жұмыскерлердің квалификацияларын жоғарылату және тағы басқалар жатады. Қаржыландырпу көзі – корпорацияның таза кірісі болып табылады.

Екінші топ шығындары әдетте Қазақстандық корпорациялар үшін келесі ретпен қалыптасады. Егер жалпы шығындардың барлығын 100 пайыз деп алсақ /шамамен/,

Материалдық босалқылар 52,4 пайыз

Еңбек ақы – 19 пайыз

Басқа да шығындар – 17,3 пайыз

Салықтар мен төлемдер – 3 пайыз

Негізгі құралдардың тозуы және материалдық емес активтердің амортизациясы – 8,3 пайыз

Корпорациядағы өнімді өткізу келесі формуламен анықталады:

Өнімді өткізу = жоспарлы жылдың басындағы өткізілмеген өнім қалдығы + алдағы жылда шығаруға жоспарланған тауарлы өнім – жоспарлы жылдың аяғындағы өткізілмеген өнім қалдығы;

Осыған орай, өнімді өткізу көлемі корпорацияда келесі ретпен анықталады:

С_өө = С_қ1 + С_тө - С_қ2

Мұндағы: С_өө - өнімді өткізу көлемі;

С_қ1 – есепті жыл басындағы өткізілмеген өнімнің қалдығының көлемі;

С_тө - тауарлы өнімнің толық жоспарланған өзіндік құны;

С_қ2 – жоспарланған мерзім соңына өтпейтін дайын өнім қалдығының жоспарлы өзіндік құны.

Жоспарлы мерзім соңына өтпейтін өнімнің қалдығының өндірістік өзіндік құны келесі формуламен анықталады:

С_қ = С_тө IV тоқсан/ 90күн * N

С_тө IV тоқсан – төртінші тоқсанның тауарлы өнімінің өндірістік өзіндік құны;

N – артық күндер саны;

Корпорацияда өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың келесі әдістері қолданылады:

1. Абзоршен-костинг - өткізілген өнім мен қоймадағы өнім қалдығы арасындағы барлық шығындарды бөлумен байланысты өнімнің өзіндік құнын есептеу әдісі;

2. Директ-костинг – барлық шығындарды тұрақты және тұрақсыз деп бөлу арқылы өнімнің өзіндік құнын есептеу әдісі.

Бірінші әдіс келесі жағдайда қолданылады:

• корпорацияда тек бір ғана өнім түрі ғана өндірілсе немесе аз көлемде, бірақ бірнеше бірнеше өнім түрі өндірілсе;

Екінші әдіс басқару есебінде қолданылады.

Тұрақты шығындар - өндіріс көлеміне байланысты болмайды. Оған құралдардың құны, корпорацияның міндеттемелері, амортизациялық аударымдар, күзетшілер еңбек ақылары, жал төлемі, басқару персоналының еңбек ақысы және т.б. жатады.

Тұрақсыз шығындар - өндірілетін өнімнің көлеміне байланысты болады, яғни шикізат, материалдар, жұмыскерлердің еңбек ақысы және тағы басқалар.

Тұрақты және тұрақсыз шығындардың сомасы корпорациядағы жалпы шығыындарды құрайды. [:]

[gl] 7 Корпорацияның меншікті капиталы

Корпорация қызметіндегі меншікші капиталдың ролі: корпорацияның меншікті капиталы, оның құрамы мен құрылымы

Жарғылық капитал- корпорациның меншікті қаражаттарының негізгі алғашқы қөзі.

Қосымша капитал негізгі қорларды, компанияның эмиссиялық қызметін және тағы басқаны қайта бағалау нәтижесі ретінде.

Шығарылған капитал.

Корпорацияның қаржылық қорлары /жинақ қоры, тұтыну қоры, компанияның резервтік қоры/, құрылу коздері мен пайдалану бағыттары.

Бөлінген таза табыс/зиян/

Корпорацияның меншікті капиталының құрамы мен құрылымы. Корпорация қорларының, яғни ақша қорларының пайда болуы шаруашылық субъектісі пайда болғаннан бастап іске асады. Осыған сәйкес кәсіпорын өзінің жарғылық капиталын қалыптастырады.

Жарғылық капитал дегеніміз – корпорацияның жекеменшік қорларының негізгі алғашқы қайнар көзі, негізгі және айналым капиталдарының ақшалай көрінісі.

Корпорация қорларының қайнар көзінің біріне қосымша капиталдар кіреді. Бұл қор негізгі қорларды қайта бағалау

Нәтижесінде мүліктің құнының өсуінің есебінен, эмиссиялық кіріс /акцияның номиналды бағасынан сату бағасының жоғарылауы/ және тағы басқалар есебінен құрылады.

Корпорация қорлары жалпы ішкі және сыртқы көздерден құрылуы мүмкін. Корпорация қорларының ішкі көздерден құрылуы корпорация түсіміне, яғни пайдасына байланысты болады. Ал түсім корпорацияның кәсіпкерлік қызметінің нәтижесінде пайда болады:

• өндірілген өнімді өткізуден түскен кіріс;

• қызметтер көрсету мен жұмыстарды орындаудан түскен кірістер;

• мүліктерді қолданудан түскен кірістер;

Бұл кірістер корпорацияның есеп айырысу шотында көрсетіледі. Түсім бұл ең алдымен өндірістегі шығындарды жабудың қайнар көзі болып табылады. Түсімнің пайдадан айырмашылығы ол салық және басқа да шығындарды шегермеген кездегі жалпы пайда. Ал пайда корпорацияның шаруашылық қызметінің соңғы мақсаты және нәтижесі болып табылады.

Пайдадан барлық салықтар ұсталынған соң, ол корпорацияның өзінің игілігіне жұмсалады. Пайдадан резервтік капитал және тағы басқа резервтер мен тұтыну және жинақ қорлары қалыптасады.

Резервтік капитал – бұл кәсіпорынның кейбір жағдайларына байланысты құрылған ақша қорлары. Бұл кәсіпорын банкроттық жағдайға душар болса, немесе төтенше жағдайлар және т.б. жағдайларға арналған капитал. Корпорацияда резервтік капиталдың болуы корпорация қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтудың маңызды шарты болып табылады.

Жинақ қоры - өндірісті дамытуға бағытталған ақша қорлары. Бұл қорларды пайдалану кәсіпорын даму саясатымен тікелей байланысты.

Тұтыну қоры - әлеументтік қажеттілік, өндірістік саладағы емес объектілерді қаржыландыру және т.с.с. бағытталған ақша құралдары.

Валюталық қор – бұл корпорацияның даму саясаты үшін өнімдерді экспортқа шығару нәтижесінде валюталық түсім алу мақсатында корпорацияларда қалыптасады.

Осындай жоғарыда аталған қорлардың нәтижесінде корпорацияның даму саясаты қалыптасады.

Корпорация қорларының, яғни ақша қорларының пайда болуы шаруашылық субъектісі пайда болғаннан бастап іске асады. Осыған сәйкес кәсіпорын өзінің жарғылық капиталын қалыптастырады.

Жарғылық капитал дегеніміз – корпорацияның жекеменшік қорларының негізгі алғашқы қайнар көзі, негізгі және айналым капиталдарының ақшалай көрінісі.

Корпорация қорларының қайнар көзінің біріне қосымша капиталдар кіреді. Бұл қор негізгі қорларды қайта бағалау

Нәтижесінде мүліктің құнының өсуінің есебінен, эмиссиялық кіріс /акцияның номиналды бағасынан сату бағасының жоғарылауы/ және тағы басқалар есебінен құрылады.

Корпорация қорлары жалпы ішкі және сыртқы көздерден құрылуы мүмкін. Корпорация қорларының ішкі көздерден құрылуы корпорация түсіміне, яғни пайдасына байланысты болады. Ал түсім корпорацияның кәсіпкерлік қызметінің нәтижесінде пайда болады:

• өндірілген өнімді өткізуден түскен кіріс;

• қызметтер көрсету мен жұмыстарды орындаудан түскен кірістер;

• мүліктерді қолданудан түскен кірістер;

Бұл кірістер корпорацияның есеп айырысу шотында көрсетіледі. Түсім бұл ең алдымен өндірістегі шығындарды жабудың қайнар көзі болып табылады. Түсімнің пайдадан айырмашылығы ол салық және басқа да шығындарды шегермеген кездегі жалпы пайда. Ал пайда корпорацияның шаруашылық қызметінің соңғы мақсаты және нәтижесі болып табылады.

Пайдадан барлық салықтар ұсталынған соң, ол корпорацияның өзінің игілігіне жұмсалады. Пайдадан резервтік капитал және тағы басқа резервтер мен тұтыну және жинақ қорлары қалыптасады.

Резервтік капитал – бұл кәсіпорынның кейбір жағдайларына байланысты құрылған ақша қорлары. Бұл кәсіпорын банкроттық жағдайға душар болса, немесе төтенше жағдайлар және т.б. жағдайларға арналған капитал. Корпорацияда резервтік капиталдың болуы корпорация қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтудың маңызды шарты болып табылады.

Жинақ қоры - өндірісті дамытуға бағытталған ақша қорлары. Бұл қорларды пайдалану кәсіпорын даму саясатымен тікелей байланысты.

Тұтыну қоры - әлеументтік қажеттілік, өндірістік саладағы емес объектілерді қаржыландыру және т.с.с. бағытталған ақша құралдары.

Валюталық қор – бұл корпорацияның даму саясаты үшін өнімдерді экспортқа шығару нәтижесінде валюталық түсім алу мақсатында корпорацияларда қалыптасады.

Осындай жоғарыда аталған қорлардың нәтижесінде корпорацияның даму саясаты қалыптасады.

Корпорация қызметінің тиімділігі және іскерлік белсенділігі. Корпорацияның қызмет белсенділігі мен қызмет тиімділігін бағалау сол корпорацияның жалпы қаржылық жағдайын бағалаудың қорытынды этапы болып табылады.

Корпорацияның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайда ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау корпорацияның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғанығын анықтауға мүмкіндік береді. Корпорациядағы қаражаттарының айналым жылдамдығының өсуі оның өндірістік-техникалық күшінің артқандығын көрсетеді.

Корпорацияның іскерлік белсенділігінің көрсеткіштеріне келесі коэффициенттер жатады:

1. капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті. Ол жылына қанша рет айналу мен өндірудің толық циклі болатындығын корсетеді. Ол өнімді сатудан түскен табысты авансталған капиталға, яғни есепті кезеңдегі орташа баланес валютасына бөлгенге тең болады.

2. Негізгі құралдардың айналымдылығы – бұл көрсеткіш қор қайтарымдылығын көрсетеді, яғни корпорацияның есепті кезеңдегі негізгі өндірістік қорларын пайдаланудың тиімділігін сипаттайды. Ол келесі негізде анықталады, яғни сатудан түскен түсімді негізгі құралдардың орташа құнына бөлеміз.

Бұл коффициент жоғары болған сайын азая түседі, керісінше төмен болған сайын өнімді сатудан түскен түсімнің жеткіліксіздігін немесе осы активтер түрлеріне көп қаржы бөлінгендігін көрсетеді.

3. Меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті – ол өнімді сатудан түскен табысты баланс бойынша меншікті капиталдың есепті кезеңдегі орташа шамасына бөлгенге тең болады.

Бұл коэффициент корпорациядағы сатудың артықшылығын немесе жетіспеушілігін анықтайды, салынған меншікті капиталдың айналым жылдамдығын, корпорацияның меншік иелері тәуекелділік етіп отырғаен ақша қаражаттарының белсенділігін көрсетеді.

4. Ағымдағы активтер /мобильдік қаржылар/ немесе айналым капиталының айналымдылық көэффициенті. Ол сатудан түскен түсімді ағымдағы активтердің орташа шамасына бөлу арқылы анықталады. Ал ағымдағы активтердің орташа шамасы жыл басы мен жыл соңы мәліметтерін қосып, екіге бөлетіндігі белгілі.

Кез-келген корпорациядағы айналымдылық процесін жылдамдатуға тырысу қажет. Айналым уақытын қысқартуға мамандандыру мен бірлесудің дамуы, тікелей шаруашылық аралық байланыстардың жақсаруы, жүк тасу, өзара есеп айырысу мен құжат айналымын тездетумен қол жеткізуге болады.

5. Материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффициенті – ол сатылған өнімнің толық өзіндік құнын өндірістік қорлардың орташа өзіндік құнына бөлу арқылы анықтаймыз Мұнда неғұрлым айналымдылық көрсеткіші жоғары болған сайын, соғұрлым қорлар тезірек ақшалай қаражатқа айналады. Оның төмендеуі өндірістік қорлар мен аяқталмаған өндірістің ұлғайғандығын көрсетеді немесе дайын өнімге деген сұраныстың төмендегенін көрсетеді.

6. Дайын өнімнің айналымдылық коэффициенті – ол өнімді сатудан түскен табысты баланс бойынша есепті кезеңдегі дайын өнімнің орташа шамасына бөлу арқылы анықталадлы. Бұл дайын өнімнің айналым жылдамдығын көрсетеді.

7. Дебиторлық қарыздардың айналымдылық коэффициенті – ол сатудан түскен түсімді дебиторлық қарыздардың есепті кезеңдегі орташа шамасына бөлгенге тең Бұл көрсеткіш компанияның қойған шоттарын клиенттердің төлеуге қажет уақытын сипаттайды. Ол көрсеткіштің төмендеуі – оң, ал артуы – теріс бағаланады.

8. Кредиторлық қарыздардың айналымдылық коэффициенті – ол сатудан түскен түсімді кредиторлық қарыздардың орташа шамасына бөлу арқылы анықталады.

Бұл коэффициенттің өсуі – корпорацияның борышты төлеу жылдамдығының артқандығын, ал төмендеуі - несиеге тәуелді екендігін көрсетеді.

Корпорацияның нарықтық белсенділігін келесі негізгі көрсеткіштер сипаттайды:

• бір акцияға түскен табыс;

• акция құндылығы;

• дивидентті төлеу көэффициенті;

Бір акцияға түскен табыс – инвестор акция сатып алғанда әрқашан дивиденд түрінде алатын болашақ табысты қарастырып отырады. Себебі, компанияның табысы дивиденттер төлеудің негізгі көзі болып табылатындықтан, және келешекте акцияның нарықтық құнын көтеруге бизнес болғандықтан, инвесторлар әрқашан акцияға табыстылық коэффициенттеріне қызығушылық білдіреді. [:]

Тақырып 8. Корпорайияны қаржыландырудың қарыздық қөздері

Компанияқаржыландыруды ұзақ мерзімді қарыздық көздерін тарту мен қолдану мақсаты. Қаржыландырудың ұзақ мерзімді қарыздық қөздерінің түрлері: ұзақ мерзімді банкттік ссудалар, лизинг, ипотекалық несие, мемлекеттік және жеке инвестициялар, акционерлік капитал. Компанияның эмиссиялық қызметі, қраздық міндеттемелер мен акциялардын түрлі нысандары. Франчайзинг және қаражаттарды тартудың басқа көздері. Қысқа және ұзақ мерзімді қаржыландыру банктік және коммерциялық несие. Несиені беру мен жабу тәртібі. Несиелей әдістері. Несиелік қабілеттілікті бағалау. Қаржыландырудың жаңа құралдары: факторинг, форфейтинг, форвардық және фьючерстік келісімшарттар және т.б.

Ұзақ мерзімді міндеттемелерді қаржыландыру. Қандай да болмасын шаруашылық субъектілерін олардың қандай салада қызмет атқаратындығына қарамастан алып қарайтын болсақ, олардың бапрлығының да міндеттемелері болады. Кез-келген өндіріспен айналысатын субъекті сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар үшін жабдықтаушының алдында міндетті болса, саудамен айналысатын корпорация сол сататын тауарларын жеткізіп беруші, яғни жабдықтаушы субъектінің алдында міндетті болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де, саудамен де айналыспайтын корпорациялардың өз қарамағында жұмыс істейтін жұмысшы қызметкерлерге олардың істеген еңбектері үшін, сонымен қатар бюджетке әр түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі кезде қаржының жетіспеушілігіне байланысты банктер, банктен тыс мекемелерден, шетелдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіндіктері болмай жабылып, аукционға салынып, сатыолып жатқан корпорациялар көптеп кездесетіні белгілі.

Корпорациядағы міндеттемелер жүйесіне келесілер кіреді:

• несиелер;

• алдағы кезең кірістері;

• дивиденттер бойынша есеп айырысулар;

• бюджетпен есеп айырысулар;

• бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысулар;

• жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысулар;

• алынған аванстар;

Несие – бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде процент алу үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты пайда болатын экономикалық қарым-қатынас жүйесі болып табылады.

Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктік болып бөлігнеді.

Коммерциялық несие – бір субъектінің екінші субъектіге сатқан тауарының құнынан алынатын төлемнің кейінге қалдыруына байланысты туындайды.

Банк несиесі – субъектіге ақша қаражаты түріндегі кірісін ұлғайтуға,ғ ағымдағы қызметтеріне байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.

Несие беру және оны қайтару тәртібі тиісті заңдарға сәйкес және субъектінің банкпен немесе басқа да несие берушілермен жасалған келісім шарттарының негізінде реттеліп жүргізіледі. Онда несие берілетін объекті, несие беру шарты мен тәртібі, оның өтелетін мерзімі, міндеттемесі, өзара қамтамасыз ету түрі, проценттік өсім ставкалары мен оның төлем тәртібі екі жақтың жауапкершілігі мен құқығы, толтырылатын және бір-біріне беретін құжаттарының тізімі және тағы басқалары көрсетіледі.

Корпорация банк мекемесінен несие сұрамастан бұрын несие алудың қажеттілігін, оның уақытында қайтарудың мүмкіншілігін, әрбір коммерциялық банктің несие беру, өтеу, өсім проценті ставкаларымен және басқадай талаптарымен танысып және басқа да талаптарды алдын-ала шешіп алуы қажет. Банк мекемелері әдетте несие сұраушы субъектінің өтем қабілеттілігімен өтемпаздығын мұқият тексереді. Ол үшін корпорациядан тиісті бухгалтерлік есеп материалдарын алып танысады. Берілген уақыт аралыға байланысты банк несиесі қысқа мерзімді /бір жылға дейін/ және ұзақ мерзімді /бір жылдан астам уақытқа/ болып бөлінеді.

Несиенің объективті қажеттілігі - бұл корпорацияның өндірістік және сауда айналымы капиталының жетіспеушілігінен туындайды.

Несиелер қайтарымдылық, төлем және мерзімділік шарттары бойынша келісіліп коммерциялық негізде беріледі. Несие алу үшін корпорациялар банк мекемесі атына өтініш жазады. Бұл өтінішке қосымша өзіне қажетті несие сомасы мөлшерін, оның жұмсалынатын мақсаты мен бағытын, өтеліну, яғни қайтару мерзімін, сонымен қатар осы несие сомасы арқылы орындалатын операциялар үшін жасалынған бизнес-жоспар және тағы басқадай құжаттар табысталуы қажет.

Жалпы корпорацияларға берілетін несие сомасы, банк мекемесінің жауапты мамандары субъектінің өткізген құжаттарын тексеріп болғаннан соң несие бойынша борышты және пайызды қайтару, өтеу үшін кепілдікке салынған меншік туралы келісім-шарттың орындалуына сәйкес беріледі.

Банк мекемесі мен несие алушы корпорация арасындағы несиелік қызмет көрсету бойынша келісім шарт бір жылға немесе одан да ұзақ мерзімге жасалынады. Егер келісім шарт бір жылдан артық уақытқа жасалынған жағдайда несие жыл сайын бекітілетін несиелік келісім-шарт негізінде беріледі. Несиелік келісім-шарт банк мекемесі мен әрбір несие алушы субъекті /клиент/ үшін жеке жасалынады.

Қысқа мерзімді банк несиеленрі 12 айдан артық емес мерзімге беріледі /яғни бір жылдан кем уақытқа/. Кейбір жағдайларда түрлі себептерге байланысты мұндай несиенің мерзімі ұзартылуы мүмкін, бірақ ұзартылған мерзімін қоса есептегенде оның мерзімі екі жылдан аспауы керек.

Банк несиесі корпорацияның, яғни несие алушының есеп айырысу шоттарындағы қаражаттарының мөлшеріне /көлеміне/ байланыссыз беріледі және қолма-қолсыз тәртіппен несие алушының қарыз шотынан оның есеп айырысу шотына ақша аудару арқылы жүргізіледі. Несиелік борышты өтеу тәртібі, нақты мерзімі, әдістері несиелік келісім-шартта қарастырылады. Егер несие алушы келісім-шартта белгіленіп көрсетілген мерзімінде несиелік борышын өтей алмайтын болса, банк мекемесі алдын-ала несие алушының рұқсатынсыз кепілдік берушінің шотынан қарыз сомасын қайтару жайлы талап қояды.

Сонымен қатар, ішкі кредиторлық қарыздар қалыптасатындығы белгілі. Ішкі кредиторлық қарыздар корпорацияның заемдық құралдарды пайдалануының ең қысқа бір түрі болып табылады. Кредиторлық қарыздарды қолдану корпорацияда күнделікті болып отырады, ал оларды өтеу белгілі бір уақытта, яғни көбіне бір ай ішінде өтеледі. Ішкі кредиторлық қарыздар корпорацияның өз капиталы түрінде емес қолданылатын заемдық құралдардың бір түрі болып табылады.

Корпорацияның шаруашылық қызметіндегі процессте қолданылатын заемдық капитал түрі ретінде келесі негізгі ерекшеліктерге ие болады:

1. ішкі кредиторлық қарыз корпорация үшін заемдық құралдарды қолданудың уақытша тегін қайнар көзі болып табылады.

2. Ішкі кредиторлық қарыздар көлемінің бір күндегі айналымы корпорацияның қаржылық циклінің жылдамдығы немесе үздіксіздігіне әсер етеді.

3. Корпорациядағы ішкі кредиторлық қарыздарждың сомасы корпорация шаруашылық қызметінің көлеміне, дәлірек айтқанда өндіріс көлемі мен өнімді сату куөлеміне тікелей байланысты болады.

Корпорацияның ішкі кредиторлық қарыздарына кіретіндер: еңбек ақы төлеу бойынша қарыздар, әлеументтік сақтандыру, зейнетақы қорына қарыз, бюджетке салықтар төлеу бойынша қарыздар, корпорация мүлігін сақтандыру бойынша төлемдер аудару, жеке персоналдарды сақтандыру бойынша төлемдер және т.б. ішкі кредиторлық қарыздардың құрамына кіретін төлемдер кіреді.

Ішкі кредиторлық қарыздарды реттеудегі негізгі мақсат – оның құрамына кіретін құралдарды өз уақытында төлеу және аудару болып табылады.

Қаржы мамандары ішкі кредиторлық қарыздарды реттеу үшін келесі этаптарды қарастырады:

• алдағы кезеңдегі ішкі кредиторлық қарыздарды бағалау;

• алдағы кезеңдегі корпорацияның ішкі кредиторлық қарыздарының құрамын анықтау;

• ішкі кредиторлық қарыздардың әр түрі бойынша төлем үздіксіздігін қалыптастыру;

• ішкі кредиторлық қарыздардың әр түрі бойынша аударылған төлемдердің орташа сомасын болжау;

• жалпы корпорация бойынша ішкі кредиторлық қарыздардың әр түрі бойынша орташа сомасын және өсім көлемін анықтау;

• алдағы кезеңдегі корпорацияның ішкі кредиторлық қарыздар өсімінің тиімділігін бағалау;

• ішкі кредиторлық қарыздар бойынша төлемдерді уақытылы аудару бойынша бақылауды уақытылы қамтамасыз ету;

Сонымен жалпы корпорациядағы ішкі шаруашылық кредиторлық қарыздароды өтеу арқылы әр түрлі көздерден жұмылдырылатын заемдық құралдардың жалпы құрылымын өңдейді.

Несиелеулің жаңа әдістері. Көптеген коммерциялық банктер тапсырыс берушілерге бір жылдан астам уақытқа, яғни ұзақ мерзімге несие беру іс-әрекеттерін іске асырады. Мұндай несиелер әдетте корпорацияның капитал салымын қалыптастырумен байланысты, яғни құрылысқа, оны кеңейту, реконструкциялау, өндірістік бағыттағы объектілерді қайта жабдықтау, ғылыми-техникалық өнімдерді қалыптастыру және тағы сол сияқтыларға жұмсалады.

Ұзақ мерзімді несиелер капитал салымын қаржыфландырудың негізгі қайнар көзі және олар корпорацияның барлық меншік түрлеріне ыңғайлы әрі тиімді болып табылады. Ұзақ мерзімді несиені тапсырыс беруші несие ұйымымен белгілі бір келісім-шарт негнізінде ала алады. Несие келісім-шартында келесі шарттар қарастырылады:

• берілетін ссуда көлемі;

• оны қолдану тәртібі және мерзімі;

• екі жақтың экономикалық жауапкершілігі және міндеттері;

• міндеттемелерді қамту формалары /мүліктік кепілдік және т.б./;

• несие алу үшін банкке берілетін құжаттар;

Кез-келген корпорацияға ұзақ мерзімді несие беру үшін банк келесіллерді ескереді:

1. несие алушының баланс ликвиттілігі және төлемқабілеттілігі;

2. несие тәуекелділігінің деңгейі;

Осы мақсатта банк несие алушы корпорациясынан келесі құжаттардың көшірмесін алады:

1. бухгалтерлік баланс /соңғы есепті кезеңге/

2. табыс және зиян туралы есеп беру;

3. техника-экономикалық түсініктемелер;

Несителеудің жаңа бір формасының бірі – лизинг болып табылады.

Лизинг – бұл мүлікті ұзақ мерзімге жалға берумен байланысты экономикалық қатынастар жүйесі. Басқаша айтқанда, лизинг – бұл мүлікті қалыптастыру немесе оны заңды және жеке тұлғаларға лизингтік келісім шарт негізінде, белгілі бір мерзімге, белгілі шарттарға байланысты және келісім шартқа сәйкес ары қарай лизинг алушы мүлікті сатып алуға құқығы болу негізінде берілетін инвесторлық қызметтің бір түрі деп түсіндіреді.

Лизингтік қызмет – лизинг келісім шарты бойынша лизинг берушінің орындалатын функциялары. Лизингтік қызметті лизингттік компаниялар Қ.Р.заңына сай арнайы лицензия негізінде жүзеге асырады. Резидент емес лизингтік компаниялардың қызметін лицензиялау олар салық органдарына есепке тұрғаннан соң қалыптастырады.Лизинг заты ретінде кез-келген жылжитын және жылжымайтын мүлік жатады. Кәсіпорындар мен басқа да мүліктік комплекстер,жер участкілері,табиғи обьектілер және тағы басқалар болып кіреді.

Мүлікті лизингкке беру мерзіне келесілерге бөлінеді:

• ұзақ мерзімді лизинг, 3 жылдан жоғары;

• орта мерзіимді лизинг, 1,5 –3 жыл арасы;

• қысқа мерзімді лизинг, 1,5 жылға дейін;

Қатынасушылардың /субъектінің/ құрамына қарай:

• тікелей қаржылық лизинг, яғни мұнда лизинг беруші алушыға өзі мүлікті өткізеді. Ешқандай делдалсыз /екі жақтық келісім/;

• жанама лизинг – делдалдар арқылы лизингке беру /лизингтік компаниялар, банктер/ яғни үш жақтық келісім туады /жабдықтаушы-делдал-пайдаланушы/.

Лизингтік іс-әрекеттерге үш немесе одан көп заңды тұлғалар қатынасады:

4

Лизинг алушы Лизинг беруші

1

2 3

Кәсіпорындар /лизинг затын

жабдықтаушы/

1 – лизинг келісім шартын бекіту

2 – лизинг затын жеткізу

3 – лизинг затын жеткізгені үшін ақы төлеу

4– мүліктің лизингтік төлемі /жал төлемі/

Лизинг өз кезегінде лизинг берушіге, лизинг алушыға және тиімді әсерін тигізіп отырады.

Факторинг - /ағылшын тілінен аударғанда делдал деген мағынаны білдіреді/ айналым құралдарын несиелеумен байланысты сауда-комиссиондық іс-әрекеттердің көп түрлілігі. Факторинг сатып алушының дебиторлық қарыздарын және делдалдық қызметтерді қысқа мерзімге несиелеудің арнайы түрі болып табылады.

Факторингке келесілер жатады:

• сатып алушының дебиторлық қарыздарын инкассалау;

• қысқа мерзімді несие ұсыну;

Опционның экономикалық мазмұны мен маңызы. Қазақстан қор нарығының қалыптасу жағдайындағы бағалы қағаздармен жасалынатын операциялардың жоғарғы тәуекелділігі өз кезегнінде оларды төмендетуге қолайлы құралдарды іздестіруді қажет етеді. Олардың біріне – опциондық сауданың дамуы жатады.

Опцион - келісім шартта көрсетілген мерзім ішінде ғана әрекет ететін, тұрақты бағада белгілі бір акциялар санын сатып алу немесе сатуға құқық беретін келісім шартты ватайды. Келісім шартта сатып алушы оны сатуға опциондық сый ақы төлейді, яғни ол опцион бағасы болып табылады.

Опционды сатып алушы мен сатушының, өздеріне алған міндеттемелері бірдей емес: егер сатып алушы уақытылы сыйақы төлеуді міндеттемесі ретінде санаса, ал сатушы ақшалай қаражаттары немесе бағалы қағаздардың кепіл түрінде өз міндеттемелерін орындауға белгілі бір кепілдеме беруге тиіс. Ондай кепілдік салу және оның мөлшері нарық экономикасы дамыған барлық елдер үшін іс жүзінде ортақ жүйекмен реттеледі.

Әлемдік тәжірбиеде опциондар орындалу мерзіміне байланысты екі типке бөлінеді: еуропалық, американдық.

Еуропалық опцион – келісім мен уәде бойынша алдағы күнде орындауға жіберілетін опцион.

Американдық опцион – келісім бойынша алдағы күнде де және оған дейін кез-келген уақытта да орындалуға жіберілетін опцион.

Опциондар өздерінің қызмет ету уақытында қайта сатылу негізінде иеленушілерін бірнеше рет ауыстырады. Бұл жерде қайта сату барысындағы баға опционның қызмет ету мерзіміне таянған сайын төмендеп отырады. Опциондармен сауда жүргізгенде, сауда әрекетімен реттеуші жетекшілік етеді. Оның жан-жағына брокерлер мен диллерлер жиналады. Реттеуші әдетте бір акция түрімен жұмыс істейді.

Фъючерс – корпорация жүйесіндегі маңызды келісім-шарт. Фъючерс – тұрақты табысты бағалы қағазды тұрақты бағада алдағы уақытта жабдықтау келісім шартын айтады.

Еркін нарықта нақты атушылар мен сатып алушылар арасында келісім шарт жасауға ешкім тыйым салмаса да, фъючерстік мәмілелер негізіне биржада жасалады. Фъючерстік қатынаста ұйымдық келісімдегідей жүргізіледі: клиент брокерлік кеңсе арқылы бұйрығын береді, ол бұйрық залдағы тұрақты жұмыс жасайтын өкілге жетеді, кейінгі оның орындалуы немесе орындалмауы нарықтағы нақты жағдайға байланысты анықталады.

Фъючерстермен мәмілені жүзеге асырушы клиенттер екі категорияға бөлінеді: алыпсатарлар және сақтандырушылар. Бірінші категория – бұл фъючерсті кейіннен қайта сатып алу мақсатында сатып алушылар, яғни алыпсатарды келісім шарт заты қызықтырмайды. Сақтандырушылар керісінше, өз қызметінің түріне байланысты берілетін тауарлар мен келісім шарт бойынша тікелей байланысты. Мұндағы сатушы жақ бағалы қағаздың эмитентін білдірсе, ал сатып алушы жақ инвесторлар болып табылады. Опционға қарағанда, фъючерстік мәміленің айырмашылығы екі жақты да маржалайды, бірақ сый ақы берілмейді.

Тұрақты табысты бағалы қағаздар фъючерсі – фъючерстің біршама жауапты түріне жатады. Оның заты кепілденген тұрақты табысты қағаздармен алдағы кезеңде жабдықтау болып табылады. Фъючерсті сатушы келісім шартта саны және бағасы көрсетілген белгілі бір бағалы қағазды сатып алуға өзіне міндеттеме алады. Сатып алушы келісім шартта қарастырылған күнге сәйкес келісім шарттың шарттарын сақтай отырып, беруге міндетті. Инвесторлар мұнда бағалы қағаздарды сатып алуға қаражат салуда ешқандай тәуекелге бармайды. Алайда, оның бір кемшілігі бар, мұнда инвестор ондай жұмсалымдардан жоғары табыс ала алмайды. Дегенмен де инвестор мынандай артықшылықтарға ие болады:

• жалпыға ортақ дағдарыс және құлдырау тұсында да оған тұрақты табыс кепілденеді;

• біршама белсенді, бірақ та тұрақты емес нарықта инвестор күтпеген зияндардан сақтандырылады;

• оған қор нарығындағы жағдайларға және инвестициялық портфелдің қалыптасуына тұрақты бақылау жасауға және күш жұмсаудың қажеті жоқ.

Артықшылықтар мен кемшіліктерді салыстыра отырып, әрбір инвестор нарықтағы ағымды есепке алып, өзінің меншікті жоспарын жасайды, ал соның сомасында тұрақты табыстың бағалы қағазға деген сұранысы мен ұсынысы қалыптасады.

Әрбір бағалы қағаздың өзіндік номиналдық құны болады және соған сәйкес қайтару мерзімі өткенше оны өтейді. Фъючерстік келісім шарттар: қысқа, орта және ұзақ мерзімді бағалы қағазға пайдаланылады.

Бағалы қағаздар фъючерсін іске асыру уақытында сатушыдан сатып алушыға биржалық опциондық мәмілелер сирек беріледі. Көбіне мәміле екінші жақтың есебінен бірінші жақтың айырмасына сәйкес төлемдерді төлеумен өтеледі.

Бағалы қағаздар нарығын реттеу. Бағалы қағаздар нарығын құру дамыту шаруашылықты бір орталықтан қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта бөлуді өзгертуге, нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын қанағаттандыруға және бұл нарыққа салааралық капиталдың қайта толтырылуын реттеуші болуға мүмкіндік береді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы экономиканы көтеруге мынандай шараларды іске асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын қалыптастру, монополиясыздандыру, шағын кәсіпорындарды қолдау, ақша айналысын нығайту.

Бағалы қағаздар нарығының негізгі міндеті – бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады.

Қор нарығын мемлекеттік реттеу қажеттілігін әлемдік тәжірбие көрсетіп отыр. Қазақстандағы қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда реттелуде. Оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын және бағалы қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін заңдылықтарды дайындау қажет және ол қазіргі кезде өңделуде.

Бағалы қағаздарп нарығына мемлекеттік ықпал етудің мақсаты :

• макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз ету;

• нарықтық ортаның бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету;

• бағалы қағаздар нарығы агенттерінің мүдделерін құқықтық және экономикалық қорғау.

Құқықтық қорғау – бағалы қағаздарды әкімшілік- мемлекеттік тіркеу, бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатынасушылардың қызметтеріне лицензиялар мен сертификаттар беру. [:]

[gl] 9 Корпорация капиталының құны мен құрамы

Капиталдың бағасы мен құрылымы түсінігі. Капитал құныың тұжырымдамасы-компанияларды қаржыландыру теориясының негізі. Капитал құрылымын анықтайтын факторлары. Капитал құнының түрлері: ішкі, нарықтық, балансттық, шекті, жойылу, инвестициялық. Капитал құнын бағалау әдістері. Капитал левериджі. Компания капиталының құны имен құрамының өзара байланысы. Капиталдың оңтайлы құрылымын анықтау. Қазақстан кәсіпорындары үшін капитал құрылымы теолрисінің мәні.

Капиталдың экономикалық табиғаты

Капитал – қаржылық менеджменттің негізгі көрсеткіштерінің бірі. Осындай көзқараста ол, корпорацияның активтеріне салынған, ақшалай, материалды және материалды емес нысандарындағы қаражаттардың жалпы мөлшерін көрсетеді. Корпорациялық қаржыларына қатысты , капитал, оны қалыптастыру және пайдаланумен байланысты корпорациялық және басқа да шаруашылық субъектілерінің арасындағы ақшалай (қаржылық) қарым- қатынасты білдіреді. Яғни бұл жерде акционерлер, кредиторлар, жеткізушілер, сатушылар, мемлекет арасындағы қарым- қатынас. Капиталды салу нәтижесінде негізгі және айналым капитал пайда болады. Қызмет атқару процесінде негізгі капитал- айналымнан тыс активтер нысанында, ал айналым капитал- айналым нысанында көрінеді. Капиталды салу нысаны бойынша кәсіпкерлік және несиелік (ссудалық) капиталды қарастырады.

Кәсіпкерлік капитал- пайда табу және корпорацияны басқару құқықтарына ие болу мақсатымен нақты, материалдық емес және қаржылық активтерге салым жасауды білдіреді.

Акционерлік капитал үшін, акциялар бойынша дивидендтердің сомасы немесе үлестік жарна және онымен байланысты шығындар бойынша төленетін табыстың сомасы меншік капиталдың бағасын көрсетеді.

Кредиторлық берешектің құны ( кредиторлық берешек үшін айыппұл ықпал шарасының сомасы) толтырған капиталдың бағасын білдіреді. Қорыта отырсақ, капитал ағымындағы және болашақ кезеңдегі оны иемденулердің әл- ауқатының негізгі көзі болып табылады. Сондай- ақ, капитал, фирманың нарықтық бағасының негізгі көрсеткіші. Ең алдымен, ол корпорацияның таза активтерінің мөлшерін анықтайтын меншік капитал. Сонымен қатар, пайдаланатын меншік капиталдың мөлшері қосымша табыс әкелу қабілеті бар қарыз капиталдың көрсеткіштерін сипаттайды.

Капиталды келесі бағыттар бойынша жіктеуге болады:

1. Корпорацияға керек – жарақ бойынша:

а) меншік капитал

в) қарыз капитал

II. Пайдалану мақсаты бойынша:

а) өндірістік капитал

в) несиелік капитал

с) спекулятивтік капитал

III. Инвестициялау нысаны бойынша:

а) ақшалай капитал

в) материалдық капитал

с) материалдық емес капитал

IV. Инвестициялау объектілері бойынша:

а) негізгі капитал

в) айналым капитал

V. Меншік нысаны бойынша:

а) мемлекеттік капитал

в) меншік капитал

с) аралас капитал

VI. Ұйымдастыру – құқықтық нысаны бойынша:

а) акционерлік капитал

в) үлестік капитал

с) жеке капитал

VII. Өндірістік процесске қатысу сипаты бойынша:

а) жұмыс істейтін капитал

в) жұмыс істемейтін капитал

VIII. Иемденушілер мен пайдалану сипаты бойынша:

а) тұтынылатын капитал бойынша

в) қорланатын капитал

IX. Елдің экономикасына тарту көздері бойынша:

а) отандық капитал

в) шетелдік капитал

Меншік капиталдың құрамы мен құрылымы.

Корпорацияның негізгі қаржылық құрылымын өзінің меншік капиталының келесідей элементтерін құрайды:

-жарғылық капитал;

-акционерлік қоғамнан сатып алынғаннан кейін қайта сатуға немесе күшін жоюға құқығы бар меншік акциялары;

-резервтік капитал;

-қосымша капитал;

-бөлінбеген табыс;

-мақсатты қаржыландыру.

Жарғылық капитал кәсіпорындардың әртүрлі ұйымдастыру – құқықтық нысандарында сәйкес қалыптасады.

Мысалы, дүние жүзілік тәжрибеде, ЖАҚ-ның акционері қосымша акция алуға мүліктіку құқық алғанда да, және олардың барлық акцияларын бірігіп иемденуге де құқығы жоқ. Нәтижесінде акция бөлігі – «Бөлшек акциялар» қалыптасады. «Бөлшек акциялар» акционерге, яғни иемденушісіне акцияның категориясына байланысты ол құрайтын жалпы акцияның балама бөлігінің көлеміне сәйкес құқық береді. ҚР-ның заңдарына сәйкес ААҚ-ң жарғылық қорының ең аз мөлшері ЕАК 50000 мәрте көлемінен кем болмауы тиіс.

Қосымша акцияны алу үшін оның номиналдық құқынан 25 пвайыздан кем емес ақша қаражаттарынан төмендеуі тиіс. Акционерлерді акцияға төленетін төлемақыдан босатуға құқығы жоқ. Жарғылық капиталды толық төлемейінше, акцияларға ашық түрде жазылуға мүмкіндік берілмейді.

Ұйымның таза активтері 2 жылда және одан кейінгі жылдарда жарғылық капиталынан кем болатын болса, ұйым оны тиісті органдарға хабарлауы керек. Ал егер де жарғылық капиталдың ең кіші мөлшері заңға сәйкес таза активтерден аз анықталатын болса, онда ұйымды таратуға тура келеді.

Жарғылық капиталды номиналдық құны арқылы немесе жалпы акциялардың санын қысқарту арқылы төмендетуге болады. Егер де жарғылық капиталды төмендететін болсақ, онда заңға сәйкес оның ең кіші мөлшерінен төмен болмауы керек. Тек акционерлердің жалпы жиналысында ғана жарғылық капиталды төмендету туралы шешім қабылданады. Сонымен қатар ұйымның жарғылық ережесіне де ептеген өзгерістер енгізеді.

Жарғылық капиталды төмендету жағдайындағы міндеттер:

Біріншіден, егер де заңға сәйкес 13.05.2003 ж. АҚ туралы акцияларға төлем мерзімінде толық төленбесе, акция ұйымының басқарылуына беріледі. Екіншіден, "Акционерлік қоғам туралы" заңға сәйкес дауыс беретін акцияларды үйымның талабымен сатып алуы айтылған.

Акцияны үйым белгіленген директорлар кеңесімен (бақылау кеңесі) нарық багасын кем емес жағдайда, акцияның сатып алынуы мен бағамын қадагалап, талап ету қүқығы бар тәуелсіз бакалаушымен сатады.

Акционер үйымнан шешім қабылдаған күннен бастап, 45 күн ішінде жазбаша түрде талап ету қажет. Егер дс акционер талап ету қүжатын жазбаса, онда үйым 30 кұн ішінде акцияны қайта сатып алуға мівдетті.

Жарғылық капитал АҚ-ң меншік капиталдыц ішіндегі ең түрақтысы болып саналады. Әдетте кәсіпорын өз меншік формасын өзгертпесе, ол жыл бойы өзгеріссіз түра береді.

АҚ-ң резервтік капиталы оның жарғысында қарасхырылгандай жаркылық капиталдыц 5%-нен твмен болмауы керек. Резервтік капитал жарғыда корсеткендей таза табыстан жыл сайын түсіп отыратын міндетті төлемдерден қүралады. Жыл сайынғы аударымдар жарғыда бекітіледі жәпе ол табыстьщ 5%-нен кем болмауы тиіс.

Акциялар мен облигацияларды сатьш алу үшш үйымііың басқа ақша қаражаттары болмаса, онда ол резервтік капиталды қолданады.

Резервтік капитал аударымында «Резервтік капигал» шоты кредитіне және «Белінбеген табыс» дебетіне жазылады. Мұның жарты сомасы есеп беру жылының шығындарын жабу үшін "Қысқа мерзімді несиемен есептесуге" немесе ұйымның облигацияларына төленетін сома "¥зақ мерзімді несиемен есептссуге" қолданылады.

Қосымша капиталдың негізгі элементіне кіретіндер:

- айналымнан тыс активтердің қосымша бағалауының сомасы;

- акционерлік қоғамның эмиссиялық кірісі (акцияііың номи-налдық құнының жоғарылауыньщ сомасы, яғни сату шығындарын алып тастағанда);

- басқа кәсіпорындардан немесе басқа да түсімдерден түскен

қайтарымсыз мүліктер.

Бөлінбеген табыс АҚ-ң меншік капиталының қалыптасуының негізгі кезі болып табылады. Қазір іс-жүзіндегі заңдар шаруашылық субъектісіне келіп түскен таза табысты жедел қолдануға қүқық береді. Бөлінбеген табысқа жататындар:

- откен жылғы бөлінбеген табыс (шығын);

- есеп беру жылындағы бөлінбеген табыс (өтелмеген шығын); "Өткен жылдың бөлінбеген табысы" бөлімшесі АҚ-ң өткен жылғы жүмысының нәтижесіндегі табыс қалдыгын корсетеді.

Өгкен жылдың бөлінбеген кірісінін сомасын келесі мақсаттарға қолданады:

- резервтік капиталды толтыруға;

- жарғылық капиталды үлғайтуға;

- кұрушылар қүжаттарына сәйкес арнайы қорларды ұлғаіһуға жүмсау;

- акционерлік қоғам құрушылардың табысьш төлеуге.

Бөлінбеген ть^ыстар бухгалтерлік баланстың кәсіпорыннъщ соңғы қаржылық қорытындылары, салыққа төленетін сома және мемлекеттің бюджеттік жүйесіне түсетін (сол сияқты) міндетті толемдер керсетіледі (салық салуды кешіктірген үшін саикцияларда).

Бөлінбеген табыстың аналитикалық есебін үйымдастыру үшін негізгі капигалды қаржыландыру көздерінің пайдаланғанын не пайда-ланбағанын көрсетіп, оны бөледі.

Сонымен, бүлардан келесі қорытынды шығаруға болады:

1) Бөлінбеген табыс — капитадцық салымдардың қаржы-ландыру көзі болып табылады;

2) Есеп беру кезеңінің балансында бөлінбеген табыстың бар болуы, ол кәсіпорынның айналым құрадцары көздеріыің толтырылуын көрсетеді;

3) Меншік капиталы үлесінің жогарыда көрсетілгендей көздерден үлғаюы кәсіпорынның қаржылық нығаюын және де сыртқы қаржыландыру көздерінен тәуелсіздігін көрсетеді.

"Мақсаттық қаржыландыру" шотыныц құрамына мақсаттық шараларға жұмсалатын ақша қаражаттары кіреді (заңды тұлғалардан немесе мемлекеттен түсетін бюджеттік қаржы бөлу ретіндегі ақша қүралдары).

Әрбір бөлімшенің меншікті үлес салмағының жалпы көлемі меншік капиталының қүрылымын көрсетеді. Бүл капитал қүрылымына сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Ішкі факторлар (менсджмент пен маркетинг жағдайы т.б.) корпоррция басшылығының бақылауында болды. Сыртқы факторларды меншік капиталының құрылымының мақсатты қалыптасуында байқаймыз.

Меншік капиталды қалыптастыру саясаты

Бұл саясат корпорацияның жалпы қаржылық стратегиясын және оның өндірістік - коммерциялық қызметінің қалыптасу жағдайын көрсетеді. Меншік капиталының қалыптасу саясатының 2 мақсаты бар:

1) Меншік капиталының көлемінен айналымнан тыс активтерді (негізгі мсншік капиталы - НМК) қалыптастыру. Оның көлемін мына формуладан көреміз:

НМК=АТА - ШМ

мүнда, АТА — айналымнан тыс активтер;

ҮММ — айналымнан тыс активтерді қаржыландыру үшін үзақ мерзімді мівдетгемелер;

меышік капиталынан белгілі - бір айналым активтерінің калыптасуы (меншік айналым капиталы - МАК_айн)

М_айнК=АК-¥ММ'- ҚММ

мүнда, АК— айналым активтері;

ҮММ¹ - айналым активтерін қаржыландыру үшін үзақ мерзімді міндеттер;

ҚММ- қысқа мерзімді міндеттемелер.

Мсншік капиталының айналымнан тыс активтерімен УММ-ден асып түсуі таза айнальш капиталын (ТАК) көрсетеді.

ТАК=МК-(АТА-ҮММ)

МК- меншік капиталы. Ол корпорациялық есеп беру кезеңінде қолданатын уақытша бос ақша қаржылық сомасын сипатгайды. Меншік капиталы қозғалысының коэффициенті (ҚКмк) мына формуламен анықталады:

ҚҚмк=-™.

мк

Көрсеткіштің ұсынылатын мәні -0,2 -0,3 дейін.

Ол меншік капитальшыц қандай болігі өтімді нысанында түрғанын көрсетеді.

МК-ын басқару процессінде ол ішкі жоне сыртқы қалыптасуларға бөлінеді.

Ішкі көздер қүрамына жататындар:

- бөлінбеген табыс;

- нсгізгі құралдарды бағалау кезінде

МК-на қосылатын қүралдар;

- басқа да ішкі көздер (резервтік қор).

Амортизацияны есептен шығару меншік ақша ресурсының ішкі қалыптасу көздеріне жатады, бірақ олар меншік капиталдарын үлғашпайды, тек қайта инвестициялау әдісі ретінде қолданылады.

Сыртқы қүралдар кездері қүрамына кіреді:

- қосымша жарналық капиталды жүмылдыру;

- қосымша акционерлік каииталды тарту;

- мемлскеттен және заңды түлғалардан қайтарымсыз қаржылық комек;

- қарыз қүралдары конверсияларын меншіктеу;

- инвестициялык мақсатта түскен мақсатты қаржыландыру қүраддары;

- басқа да сыртқы көздер (эмиссиялық табыс).

Өзіндік каржылық ресурстарды қальштастыру саясаты (ӨҚР) . корпорацияш.щ өзіндік қаржылануын қамтамасыз етуге багытталған. Бүл саясат келесі нақты кезеңдерді қосады:

1) базистік кезеңде МҚР (меншік қаржылық ресустары) қолдану және білімдевдіру анализі;

2) болашақ кезең МҚР қажеттілігін анықтау (тоқсан, жыл);

3) әр түрлі көздер арқылы меншік капитальш тартудағы қүн бағасы;

4) ішкі және сыртқы көздері негізінде МҚР максималды көшін тартуды кездеу;

5) МҚР сыртқы және ішкі білім беру қатынастарын оңтайландыру.

Әр этаптың мазмүнын ашайық:

Бірінші кезең: базалық кезеңде МҚР қалыптастыру мақсатының талдауыі корпорацияның болашақ дамуындагы қаржылық жағдайы б.т. Талдаудың бірінші сатысында қаржылық ресурстар көші негізінде оқытылуы табыс өсімі типініц жоне меншік капитал типінің актив өсімі және сату кошімен үқсастығы: меншік каііиталдың сыбағалы салмақ динамикасы,.

Талдаудың екінші сатысында МҚР білім берудің сыртқы және ішкі кездері арасында қатынастарды анықгайды. Сонымен қатар меншік капиталын тартудың қүны анықталады.

Үшінші талдау сатысында МҚР-дің базистік кезеңінде қалыптасқан жеткіліктілігі бағаланады. Мүндай бағалау критериі болып, корпорацияда дамудагы өзін-өзі қаржыландыру коэффициенті табылады (Қ_оқ)

МҚР - меншік каражат ресурстары:

Ж(А) - базистікпен салыстыргандағы болжанды кезеңдегі меншікті мүлікесімі.

Екінші кезең: МҚР-дід нақты кезең қажеттіліктерін анықтау. Оны мына формула бойынша қояды:

мұнда, К_ШІ, - МҚР жеке қажеттілік;

К_к - болжамды кезең аяғындағы капиталка деген жеке қажетгілік;

С_АЛ - меншік капиталының сыбағалы сомасы;

СК - бастапқы кезең меншік капиталы соммасы;

Т_к - болжамды кезевдегі қажеттілікке бағытгалған таза табыс сомасы.

Сыртқы және ішкі көздерден құрылған МҚР-ДІҢ кажетті сомасының көлемін қосады.

Үшінші кезең: меншік капиталын тартуда оның әртүрлі элементтері арқылы жүргіземіз (акционерлік капитал, бөлінбеген та-быс т.б.). Мүндай бағалау басқарушылық шешімдер қабыддауда, меншік капиталының өсімі кезінде қолданылады.

Төртінші кезең: Ішкі және сыртқы көздер арқылы МҚР-дің максималды көлемін тарту, болар көздер жөне абсолютгік кезенді қамтамасыз етеді.

Негізгі ішкі көздер: таза табыс, амортизациялық аударымдар б.т. Оларды болжамдау процесінде ішкі резервтер көмегімен берілген көздер көлемін үлғайтуға болады. Айга кету қажет, негізгі қүралдар амортизацияның жеделдегілу тәсілі табыс массасын төмендеуіне өкеледі.

мүндағы, АА және Т_м - болжамды амортизациялық аударымдар және таза табыс көлемі;

МҚР - МҚР максималды көлемі.

МҚР сыртқы кездер көлемін тарту дефицентінің сол бөлігін жа-бу үшін, яғни қайсысын ішкі көздер арқылы құрылымдай алмаған. Есептеуді формула бойынша жүргізеді:

А МҚР_СЫІ,_т,_ы=ЖҚ_МКР- Д МҚР_ІШКІ

мүндағы, МҚР_сщ,_тц,., - меншікті қаражат ресурстарын сыртқы квздер есебінен тарту;

ЖҚ_мкр - болжамды кезеңдегі қаржыландыру көздерінің қажеттіліктері:

МҚР ІШКІ - МҚР көлемі, ішкі көздер есебімеи тарту.

Сыртқы қаржыландыру кездері: шаруашылық бірлестік немесе жауапкершілігі шектеулі қоғамның қатысушыларының қосымша жарнапүл капиталын тарту; акцияның қайта эмиссиясы т.б.

Бесінші кезең: МҚР ішкі және сыртқы қатынастарын оптимиза-циялау процесін құру келесі критерилерден көрінеді:

1) МҚР жиілеудегі минималды қүн. Егер МҚР қүны қарыз қаражатгарын тартуца болжамды көлемінен жоғары болса, онда мүндай қалыптасудан бас тарту қажет:

2) Егер қолайлы болса, онда бастапқы қатысушылардың корпорациялық басқарушылығын сақтап қалу керек.

МҚР қалыптастыру саясатының қолайлыгьш түрақты экономикалық өсім коэффициенті көмегімеи бағалауға болады (Т*):

ок мүндағы, д - дивиденттер сомасы, акционерлермен төленетін;

ӨК - өзіндік капиталдың орта кезеңдегі құны; т; _: үд - қайта инвес-тың таза табыс.

Көрсеткіш корпорацияның түрақтылық жағдайы және даму келешегін сипаттамайды, яғни мүндай қарқынмен орташа экономикалық жағдайы жоғарылайды.

Қорытынды: МҚР қалыптатыру саясатының өткізімі қамтамасыз етеді:

1) болатын қаржылық тәуекелді ескере отырып табыстың мак-сималды көлемін анықтау;

2) таза табыстыц девиденттер және кәсіпорын дамуы үшін төленуі;

3) кәсіпорында қолайлы амортизациялық саясатгы жетілдіру;

4) оңтайлы эмиссиялық саясатты қалъштастыру, несие қосымша пайлық капиталды тарту.

Меншік капиталдың жеке элементтеріне бага беру

Меншік капиталдың құнына жеке баға беру корпорацияның қаржылық түрақтылыгын нығайтуда корінеді. Меншік капитал қунын бағалауда ерешеліктер тізімі баршылық, оның ең қажеттілері несиелері.

1. Салықтық базага қатысты акционерлерге төленетін соммага жататындар, дивиденд түріндегі табыспен азнықталады.

2. Меншік капиталды тарту инвесторлар үшін жоғарғы қаржылық тәуекел б.т. Бүл ереже капиталдын, негізгі бөлігінің иемденушісінің талаптарына акционерлік қоғамның банкрот жағдайында ақырғы кезеңде қанағаттандырылуы расталады.

3. Меншік капиталды жүмылдыру, оның негізгі соммасы бойынша қайта ақшалай ағымымен байланысты емес. Бұл корпорация үшін оның жоғарғы құнына қарамастан қолайлы.

4. Бухгалтерлік баланста көрсетілген меншік капитал көшіне дүркін-дүркін өзгерту жасау қажеттілігі. Бүл жағдайда меншік капиталдың тек қана жұмыс істеп түрған болігі жатады, өйткені оның көлемі ағымдағы нарықтық бағамен бағаланады.

5. Қайта тартылатын мешік капиталды бағалау ықтимал мінез керсетеді, өйткені акцияның ағымдағы нарық қүны қор нарығындағы ауытқуларға соқтығады. Қарыз қаражатгарын тарту проценттік ставкаларға қарасты, олар банктен несиелік келісім шартта көрсетіледі. Жай акцияларда инвестор үшін мүндай келісім шарттық міндеттемелері көрсетілген. Дивиденттік төлемдердің артықшылықты акция эмиссиясындағы нақгы бекітілген процент, айырмашылық болып табылады.

Қарастырылған ерешеліктер есебінде корпорация - эмитентінің меншік капиталына жеке-жеке баға беру механизімін келтіреміз. Оған келесі қүрылымдар кіреді.

Біріншеден, есеп кезеңінде меншік капиталының қолданылған баға есебі. Оны формула бойынша анықтайды:

мұнда, МК - есеп кезеңінде қолданылған меншік капиталы қүны, %;

Т_м - қолданылуы кезінде акционермен төленген таза табыс қүны;

МК - есеп кезеңіндегі меншік капиталының орташа келемі.

Берілген элемент қүны басқару процесі ағымдағы қызмет есебінде жүргізіледі. Болжамалы кезендегі қолданылатын құны келесі формула бойышна қойылады:

МК---МК*Б

мұнда, Б - корпорация бойынша болжамды өсім таза индексі, табыстан,

Алдында айтылғандай орналастырылмаған табыс құнын болашақ кезеңдегі меншік капиталы күнына сәйкестендіріледі:

Б=МК

мұнда, Б - болінбеген табыс қүны, %.

Бүл келесідей шешім жасауға әкеледі; болашақ кезеңде қолданылатын меншік капитал құны және осы кезеңдегі бөлінбеген табыс қүны сәйкес, үқсас.

Екіншіден, қосымша таратылатын акционерлік, капитал қүнын бағалау процесін жай және артықшылықты акционер бойынша бөлек есептейді, өйткені олар бойынша дебеттер әр түрлі болады. Ол жай акцияларда жоғары.

Жай акция эмиссиясы есебіңде қосымша капиталды тарту құны келесі керсеткіштерді қажет етеді:

1) жай акциялар қосымша эмиссияның қүны;

2) бір жай акцияга төленген есепті кезеңдегі дивиденд сомасы;

3) дивиденд түріндегі акционерлерге тиенетін таза табыстың олжамалы өсім индексі;

4) жай акциялар эмиссиясы бойынша болжамданған шығындар.

Берілген меншік капиталы түрін тарту процессінде оның құны қымбат екендігін ескеру қажет, өйткені қызмет көрсету бойынша шығындар оның салық салынатын пайдасын төмендетпейді.

Жай акция эмиссиясы арқылы таратылған капитал құнының есебін мына формула бойынша жүргізу қажет:

мұнда, С - қосымша шығарылатын жай акциялар саны;

Ш - шығындар.

Мысалы: С=1,2 млн. дана; Д-18т; Б==1,05%; =72 млн.т;

Ш=0,03 (3%)

Сонда:

Артықшьшықты акция эмиссиясы көмегімен қосымша капиталды тарту қүнын дивидендтің тіркеген колем есебімен анықтайды. Ол жалпы акционерлер жиналысында немесе акционерлік қоғамның директорлар кеңесінде қойылады. Бұл мына формула бойынша анықталады:

Мысал: Д-2,28 млн.т (360 мың акция *8т) ; млн.т (360 мың *50т);

Ш - 0,02 (2%). Сонда,

Акция эмиссиясы есебінде меншік капиталды тарту қүнын басқару процесі эмитент үшін қиын жәңе тәуекелді.

Корпорацияның эмиссиялық саясаты

Корпорацияның эмиссиялық саясаты үйымдастырушы техникалық, мәліметтік кең өлшемді жүйені қосады. Берген саясат қор нарығында корпорацияның жарғылық капиталын қалыптастыруда акция шығарумен ғана шектеулі. Корпоративті облигация эмиссиясы қарыз капиталын басқаруға жатады. Багалы қағаздар эмиссиясын қаржылық қүқық жайғасымын бойынша эмиссиялы бағалы қағаздар шығару және орналастыру элементтерін қызметін көрсетеді.

Эмиссияның түрақты процедурасы келесі кезеңдерді қосады:

1) акция шығару туралы элемент шешімі;

2) акция шығарылымының тіркелуі;

3) шығарымның қүжаттары қалпы үшін - акция сертификаттарын дайындау;

4) акцияны орналастыру;

5) акция шығарылымы қортындысы бойынша есептік тіркеу.

Шығарылым процедурасы эмиссия анықтамасын тіркеу кезінде келесі кезеңдерді толтырады:

1) акцияның эмиссия анықтамалық дайындыгы;

2) акцияның эмиссия аныктамалық тіркеуімен;

3) барлық мәліметтерді ашу мен эмиссия анықтамасында орналасқан;

4) шығарылған қорытындысы есебінде мәліметтерді ашу берілген есеп тіркеуінен кейін жүргізіледі;

Акцияларды орналастыруды мына жолдар бойынша жүргізеді:

- қалыптасуы бойынша акционерлік қоғам қатысушылары арасындағы орналастырылым;

- акционерлік қоғам арасындағы орналастырылым;

- жазылымдар;

- айырбас.

Эмиссионды бағалы қағаздар акциясын конвертациялау тізімі анықталады:

- қоғам жарысымсн артықшылықты акциялар айырбас қатынасы;

- шығарылым туралы қорытынды - корпорациялык облигация айырбасы қажет.

Қолайлы эмиссиялық саясат әзірлеу келесі кезеңдер тізімін қосады.

Бірінші кезең: акция эмиссиясын қолайлы орналастыру мүмкіндігін қор нарығының жағдаятының алдын ала талдау және өз акцияларының инвестициялық тартылым бағасы арқылы жүргізіледі.

Меншікті акция әлеуетін бағалауда көрсеткіштер құрылымын қолданады:

Бір жай акция жай акциялар бойынша жалпы девиденттер сомасы

үшін есептің = . _______________________________________

дивиденд сомасы акционерлер қолындағы жай акциялар саны

жай акция құны бір жай акцияның нарықтық қүны

және оның табысы = ----------------------------------------------

арасындағы байланыс бір жай акция үшін таза табыс

бір жай акция үшін

бухгалтерлік және бір жай акцияның бухгалтерлік құны

нарықтық баға = ------------------------------------------------------

қатынасы бір жай акцияның нарықтық қүны

Капитализация коэффициентін формула бойынша анықтайды:

Акционерлік меншік жай және артықшылықты акция құны

тің капитализация = -----------------------------------------------------------

коэф. баланс пассиві капитализациясының жалпы көші

үзақ мерзімді

міндеттемелер ұзақ мерзімді міндеттемелер

бойынша капитали = ----------------------------------------------------------

зация коэф. баланс пассиві капитализациясының

жалпы көші

Екінші кезең: эмиссия мақсатын анықтау. Меншік капитал құнының жоғарғы есебінен шыға эмиссия мақсаты элементтің болашақ даму позициясына және оның бағалы қағаздарының курстық күнының жоғарғы өсіміне қатысты болуы қажет. Кілттік мақсаттар болып:

1) Салық және аймақтық өндірістік-коммерциялық қызмет әр тараптандырумен байланысты накты инвестициялау;

2) Капитал құрылымын меншік капиталы есебінен жақсартудың қажеттілігі. Қаржылык тәуелсіздік коэффициенті өсімін және каржылық капитал тартудағы берілген фактор құнын томендетуді камтамасыз ету;

3) Басқа компаниялардың синергизм мақсатын алу үшін белгіленген жүмысын. Синергизм - қосымша экономикалық жетістіктер, ол фирмаларды қолайлы жүмылдыруы кезінде пайда болады.

4) Меншік капиталының көлемін тез жұмылдыруды қажет ететін басқа да мақсаттар.

Үшінші кезең:_ эмиссия көлемін анықтау. Эмиссия көшін бекіткенде ерте есептелген қажеттіліктен көріну негізделген.

Тортінші кезең: айналысқа түсетін акция көлемі, түрі мен номиналын анықтау. Акционерлермен сатып алынатын акция көші мен номиналды құны корпорация жарғысында көрсетіледі. Бұл қүжатта акция номиналы мен саны аныкгалынады.

Бесінші кезең: тартылатын акционерлік капитал қүнын бағалау. Мүндай бағалауды екі параметр арқылы жүргізеді:

- дивидендтің болжамалы деңгейі, дивидендтік саясаттың таңдалған типі бойынша;

- акцияны шығару және орналастыру шығындары. Тартылған акционерлік капиталдың есептік құнын нақты орта өлшемдік қүнымен және қарыз капиталының нарықтағы орташа процент ставкасы деңгейімен салыстырады. Осыдан барып акция эмиссиясы туралы акырғы шешім қабылданады.

Алтыншы кезең: кепілді бағалы қағазды орналастырудың қолайлы қалыптарын жолдау (андеррайтинг). Акцияны ашық орналастыру, қаржылық делдал көмегімен жүргізеді, ол қор нарыгындағы эмитенттің бағасы қағазының бірінші өткізілімін үйымдастырады. Диллер роліңде коммерциялық және инвестициялық банктер, инвестициялық қорлар және компаниялар жүреді. Акция көлемінде айналысқа ақша шығаруды тез және қолайлы жүргізу үшін:

1) қаржылық делдал кұрылымын анықтау;

2) акцияның бастапқы баға белгіленім қүнын анықтау және диллерге комиссионды сыйақы көлемін есептеу;

3) акция сату көлемін тұрақтандыру, реттеу.

Эмимент және андеррайтер арасындағы қатынасты бағалы қағаздарды шығару және орналастыру келісімімен реттейді, көрсетеді. Онда: андеррайтинг түрі: делдалга сыйақы көлемі және т.б. шарттар.

Корпорацияның дивиденттік саясаты

Бұл саясат акционерлік кәсіпорындардың табысын қолданумен байланысты. Дивидендтік саясаттың кілттік мақсаты болып меншік исмденушісінің ағымдағы табысты қолдану және оның болашақ өсімін, стратегиялық дамуын қамтамасыз ету табылады.

Осыдан девидендтік саясат мақсаты болып табысты басқару саясатының сол бөлігі болып табылады.

Негізгі теориялық есептеулерді 1961 ж. Ф. Модельяни және М. Мшілер жүргізді. Олар "клиентура эффекті" атты ойды ұсынды. Бүған байланысты акционерлер көп жағдайда дивидендтік саясат түрақтылығын қажет етеді. Ф. Модельяни жане М.Миллср өзінің теориясында көптеген шектеулерді қосқан: заңды және жеке түлғалар үшін салық жоқ: эмиссия бойынша шығындар жоқ; капиталдан табыстың өсім немесе девидент арасындағы талдау қажет емес; эмиссионды саясат девидендтке тәуелсіз; инвесторлармен менеджерлер бірдей мәліметке ие.

Дивидендтің артықшылықты теориясын М.Гордон және Д. Лантнер жүзеге асырған. Оның авторлары девидендтік саясат акционерлердін байлығына әсер етеді дейді. Гордонның негізгі аргументі, ол инвесторлар ылғи да акцияның курстық құн өсімінен ағымдағы дивидендті болашақ табысты қажет етуінде. Осыдан дивідендтік телем максимилизациясы табыс капитализациясына қарағанда қолайлы.

Дивидендті максимализациялау теориясы дивидендтік саясаттың қолайлылығы салықтық төлем минимизациясы критериімен аныкталады. Дивидендт түріндегі ағымдағы (салыққа) табысқа салық салу жоғары болатындықтан, дивидендтік саясат дивидендтік төлемдер мінимизациясын қамтамасыз етуі қажет.

Дивидендтің табыс теориясы акцияның ағымдағы нарықтың құнын бағалау моделі, олар бойынша толенетін дивидендтер көлемімен, элимент түрінде болады. Осыдан, дивидендтік төлемдер деңгейінің өсімі қор нарығындағы акцияның нарықтық құнынан автоматты түрде жоғары екендігін көрсетеді. Мұндай акцияларды сату кезінде акционерлер қосымша табыс табады.

Корпорацияның девидендтік саясатын анықтайтын басқа да теориялар бар.

Көрсетілген теориялар өзара байланысты және қамтамасыз етуде қорытыңдыланған:

1) акционерлердің жиыитық құндылықтар максимилизациясы;

2) корпорацияның инвестициясының қызметінің және қаржысының жеткіліктілігі, көрсетілген теорияның практикалық колданушы корпорациясының үш дивиденттік саясатын қалыптастыруға әкелді: «басқыншылық» «умеренный» және «сақтанымпаз». Мүның әрқайсысына дивиденттік саясаттың белгілі бір турі жатады.

Дивидеттің саясаты таңдаудағы кілттік тәсілдемелер

Тәсідемелер атауы:

1. Басқыншылық - Акция курсы динамикасынан тәуелсіз ұзак мерзім аралығындағы дивидендтік төлемдер тұрактылығын сақтау

2. Қалыпты – Кәсіпорын дамуы және дивидендтерді төлеуге таза табысты проценттік бөлу методикасы .

3. Сақтанымпаз - Кепілдікті минимум және «экстра» - дивидент методикасы, Ақшалай төлемдердің орнына акция беру.

Дивидендтік саясатты анықтаған кезде, «ақша курсы дивbдентке тікелей пропорционалды салымдардың сандардың проценттік ставкасына қайта пропорционалды» екенін ескеру қажет, ол практикада әр жағдайда қолданыла бермейді, ҚР акционерлік туралы заңына байланысnы 13.05.2003. бекітілген дивидендтер жылына бір рет қана төленеді. Оны қоғамның таза табысынан төлейді, жылдық дивидендтердің толем формасы акцинерлік жиналыста шешіледі. Айта өту кажет, шешім қабылдау корпорацияның цикліне байланысты.

д Тт

К =---------- ; Кдт = --------

Тт Д

Мүнда: К - дивидендтерді төлеу коэффиценті; Д - дивидендт; Тт - таза табыс:

Қорытынды

1 Корпорацияның Қаржылық директоры директорлар кеңесіне таза табысты дивидендті төлеу сұрақтарын береді.

2 Корпорация таза табысты екі бағытта қолдана алады:

- таза табыстың белгісін өндіріске немесе басқа элементтердің бағалы қағаздарына салу:

- таза табыстың үлкен беліісін акционерлерге дивидеңд түрінде төлеу. Бұған қаржының директоры жауапты.

3 Қаржылык директор анықтауы тиіс ;

- корпорацияға ондірісті қаржылық кеңейту үшін керек ақшалай қаражаттарды ;

- қандай көздермен бүл қаражаттарды қолайлы тарту тәсілдері,

- корпорацияның әртүрлі даму кезендеріндегі қаржылық жағдайы болады. Бұл жүмыс саясат жасағанға дейін болуы керек. КорпорациянІың дивиденттік саясаты оның басқа да қаржылық шаруашылық қызметімен байланысты.

Меншік капиталының қолдану қолайлыгын өлшеу критерийлері

Меншік капиталын қолдануды қолайлы бағалау үшін келесі экономикалық корсеткіштер мәнді болын табылады. Қаржының тұрақгылық коэффиценті, мешііік қаражаттарының рентабелділігі және айналымдығы. Қаржылық түрақтылықты өлшеу қүрьшымына кіреді:

КН

Берешек коэффициенті (Кб): Кв = ——;

МН

Мұнда, КН- бухгалтерлік баланс бойынша қарыз каприталы;

МН- осы кезең меншік капиталы;

Көрсеткіштің кепілдеме белгілі - 0,67 (40% /60% /)

Қарыз және меншік капиталы арасындағы қатынасты мінездейді.

МН

Қаржыландыру коэффиценті (К қар) : Ккар =-------

КН

Көрсеткіштің кепілдеме белгісі -- 1 ,5 (60% /40%) МН

Қаржылық тәуелсіздік коэффиценті (Кқт); Кқт =---------;

ВБ

Мұнда, ВБ - бухгалтерлік баланс валютасы. Көрсеткіштің кепілдеме белгісі - 0,5 (50% жоғары).

Тұрақты экономикалық өсім коэффицеиті (Ктэо );

Ктт

Ктэо =--------

МН

Мүнда, Қтг - қайта инвестицияланатын таза табыс;

МН - орташа меншік капиталының қүны.

Меншік капиталының құрылымы коэффиценті (Кқ):

Инвестицияланған капитал

Кқ= ------------------------------------------

Жиналған табыс

Мұнда, инвестициаланған капитал = жарғылық капитал + қосымша капитал+ мақсатқа сай қаржыландыру:

Жинакталған табыс = резервтік капитал + бөлінбеген табыс.

Меншік капиталдың пайдалыльғының көрсеткіштер қүрамына кіреді:

Тт Тт Тт

Рмн =---------х 100; Ран = ---------х 100; Рма = --------х 100;

МН АН ТА

мұнда, Р_мн - есептік кезең меншік капитал рентабельділігі, %;

Тт - есептік кезең таза табыс:

МН - есептік кезең меншік капиталыпың орташа құны;

Р_АІІ - акциоиерлік капитал рентабельділігі,%;

АН -орташа есептік кезсң акционерлік капитал коші;

Рма -таза активтер рентабельділігі, %;

Меншік капиталы пайдалылығын бағалау және факторларын салыстыруда Дюпонның үш факторлық үлгісін қолданады:

Тм ОТ А Тм

Рмн =-------- х ----- х ----- = ------- х 100;

ОТ А МН МН

мұнда, ОТ - тауар өткізімінің табысы,

А - активтің орташа қүны;

Т_м - таза табыс;

МН - меншік капиталының орташа құны.

Берілген формула қандай факторлар меншік капиталы пайдалылығының ауытқуына әсер екендігін анықтауға, сонымен бірге берілген ауытқу себебін анықтауга мүмкіндік береді:

1) сату пайдалылыгының ауытқуы ( Т_Іп ), ( ОТ );

2) активтердің айналым ауытқуы ( ОТ I А );

3) капитал қүнының ауытқуы ( А I МК );

4) берілген факторлардың әсерлері.

Меншік капиталының айналымын бір күндік коэффициент және бір айналымның жалғасымдылығымен көрсетеді.

мүнда, АН_МН АН _АН АН _ш - меншік капиталының айналым коэффициенті, таза актив жөніндегі акционерлік капитал, айналым саны,

АЖ_МК, АЖ_4Н АЖ_Ш - меншік капиталының бір айналымың жалғасындағы, акционерлік капитал және таза активтер, күндер;

ОТ'- нарықтық бағада тауарды өткізуден табыс;

Д - есептік кезең кундері саны (жыл - 365 кун; токсан - 90 күн);

"Меншік капитал" категориясы акционерлік қоғамның "таза активтер" түсінігімен тығыз байланысты. Жоғарыда айтылғандай, қоғамның таза активі жарғысы капиталдан төмен болмауы қажет.

Таза активтер = есепке алынатын активтер - баланс пассиві бойынша міндеттемелер

Корпорация мүлігінің бөлігі ретінде негізгі қорлар

Елдің ұлттық байлығының маңызды және салмақты бөлігін көрсете отырып, негізгі капитал материалдық база мен өндірістің техникалық деңгейін сипаттайды. Негізгі капитал қаржылық (есептемеде) есеп – қисапта негізгі қаражаттар ретінде көрсетіледі. Материалдық- заттай құрамы бойынша негізгі капитал- негізгі қорларды көрсетеді. Пайдалы қорлану мерзіміне тәуелсіз, сатып алу күніне 40 – еселік айлық есеп көрсеткішінің құнынан асатын немесе 12 айдан мерзімде кәсіпорынның басқару мұқтаждары үшін, өнімді өндіру, жұмысты жасау немесе қызметті көрсету кезінде еңбек құралдары ретінде пайдаланылатын материалдық құндылықтар негізгі қорларға жатады. Өндіріске қатысуына қарай негізгі қорлар былай бөлінеді:

1. Өндірістік негізгі қор – материалдық құндылықтарды өндіруде тікелей немесе жанама қатысады (ғимараттар, үймереттер, жұмыс машиналары мен құралдар).

2. Өндірістік емес негізгі қор – материалдық емес санның негізгі қаражаттарынан тұрады: тұрғын үй, театрлар, санаторий, ауруханалар, бала бақшалары және т.б.

3. Активті негізгі қор – олар өндіріске қатысады: машиналар, құралдар, техника, көлік.

4. Пассивті негізгі қор – олар өндірісте қатыспайды, бірақ, өндіру үшін қажетті шарттарды құрайды: ғимараттар, үймереттер.

Негізгі қорды тиімді пайдалану келесі көрсеткіштер арқылы анықталады:

1. Қор қайтарымы – негігі өндірістік қорлардың орта жылдық құнның 1 теңгесіне өткізілетін өнімнің сомасын көрсетеді.

Өнімді өткізуден түскен түсім

ҚҚ =

Негізгі өндірістік қордың орта жылдық құны

2. Қор сыйымдылығы өткізілген өнім құнының 1 теңгесіне жұмсалған негізгі өндірістік қорлардың орта жылдық құнын көрсетеді:

Негізгі өндірістік қордың орта жылдық құны

3 ҚС =

Өнімді өткізуден түскен түсім

Негізгі өндірістік қордың орта жылдық құны

4. ҚЖ =

Жұмысшылардың тізімі бойынша орташа саны

Түсім

Негізгі қорлардың рентабельділігі =

Негізгі өндірістік қорлардың орта жылдық құны

Патенттер мен лицензиялар олардың иелеріне өнімді өндірі жәнеөткізу, дайындаудың айрықша құқықтарын немесе заңдылықпен құрастырылған.

Жер телімін пайдалану құқығы – құрылған кәсіпорынның жарғы капиталына қатысушылардың жарна құнының бөлігі. Осы құқықтың бағасы – жердің бағалауына тәуелді және қатысушылар келісімімен анықталады. Бұл- осы құқықпен паидалану мерзімінің өтуіне дейін аммортизациялық аударыммен толық өтелу керек.

Тауар белгісі – бәсекелестердің құсас өнімнен (жұмысшы қызметін) белгілейді.

«Ноу-Хау» - кәсәпорын арқылы жинақталған, үлкен құндылықтарды ұсынатын ғылыми және техникплық білім, өндірістік тәжірибе. «Ноу-Хау» - кәсіпорынның активтер құрамына осындай қаражаттарды пайдалану құқығы туралы қандай да бір құжаттың сатып алу құны бойынша, кәсірорынның құрылтайшылар арасындаңы келісіміменанықталған құны бойынша кіреді.

«Фирманың бағасы» (Гудвилл) біртұтас кәсіпорынды нарықтық баға бойынша, оның табыстылығын, беделін және т.б. факторларын есептейтін, сатып алған кезде пайда болады. Кәсіпорынды сатып алу құнының оның баланстық құнынан асып түсуі «фирманың бағасын» құрайда (баланстық құн – кәсіпорын мүлігінің құны).

Материалдық емес активтер пайданы қолдану мерзімі ағымында кәсіпорынның активтері құрамында тіркеледі және осы мерзімде оларға амортизация есептелінеді. Есепке алу үшін материалдық емес активтердің құны болып есеп шотқа аударылған қаражат мөлшірі саналады.

Меншік капиталға корпорация меншік құқығы негізінде ие болады және мұндай капитал активтердің негізгі үлесін қалыптастыру үшін пайдаланады. Қарыз капитал – корпорацияны қаржыландыру үшін, төлем және қайтарым негізінде, таратылатын ақша ресурстары. Осыған керісінше спекулятивтік капитал қор нарығында айналыстағы акциялардың нарықтық бағасының өсу нәтижесінде пайда болады. Қорыта айтқанда, спекулятивтік капитал дегеніміз – қаржылық қызметтен түсетін пайда. Айтып кеткеніміз жөн, спекулятивтік операциялардың негізгі мақсаты болып максималды пайда алу табылады.. Материалдық капитал материалдық – заттай нысанын ұсынады, керісінше материалдық емес капитал – материалдық емес активтер, яғни Гудвилл, Ноу- хау, патент, лицензия, тауар белгісі және т.б. нысанына ие болады.

Негізгі капитал – материалдық, және материалдық емес активтерге салынған капитал, оларға: ғимараттар, үймереттер, құрал – жабдықтар, көлік, техника мен технология және т.б.

Айналым капитал тауар – материалдық құндылықтарға, босалқы қорларға, дебиторлық берешекке, қаржылық операцияларға салынған ақшалай ресурстары.

Капиталдың қызмет етуін өндірістік пайдалану процесте жеке айналымдылық процесімен сипаттайды. Оны келесі формула арқылы көрсетуге болады:

А – Т - А

Бұнда:

А – инвестормен салынған ақша қаражаттары.

Т – тауар.

А- өнімді өткізуден инвесторға түскен ақша қаражаттары.

Капитал айналымының орташа ұзақтылығын айналым коэффициентімен және есепті кезеңдегі немесе айларда бір айналымның ұзақтылығымен сипаттайды.

; AY=

Бұл жерде:

R- айналым коэффициенті;

OOT - өнімді өткізуден түсім;

K – капитал;

AY – бір айналымның ұзақтылығы;

365 – 1 жылдағы күндер саны ( 90 күн – квартал үшін; 180 күн – жарты жыл үшін );

Қорыта айтсақ, капитал – бұл оның өзінің өсуіне бағытталған байлық, және өндірістің процесіне салу оның иемденушісіне пайда ретінде қосымша табыс әкеледі, өндіріске салынған қоғамдық капитал осы қоғамның әл – ауқатының негізін құрайды.

Капиталды қалыптастырудың әдістемелік тәсілдемесі

Корпорацияның капиалын нысаналық қалыптастыру және пайдалану оның қаржылық – шаруашылық қызметінің тиімділігін анықтайды. Капиталды қалыптастырудың басты мақсаты – бұл кез келген фирманың қажеттіліктерін қанағаттандыру, яғни оның активтерін қаржыландыру көздерімен қамтамасыз ету. Осы негізгі мақсатқа байланысты капиталды қалыптастыру процесі келесі қағидаларға негізделеді:

Корпорацияның капиталын стратегиялық жоспарлауды келесі кестеден көруге болады.

Корпорацияның қалыптастырылған активтері мен тартылған капиталдың мөлшері арасында сәйкестікке жету. Жаңа кәсіпорынды құру үшін капиталдағы жалпы қажеттілікті екі топқа бөледі:

бастапқы жобалық шығындар, яғни құрылыс құнының жалпы сметалық есептемесінде қарастырылған шығындар.

жобалық шығындар, яғни құрылыс құнның жалпы сметалық есептемесінде қарастырылған.

Бастапқы жобалық шығындар технико – экономикалық дәлелдеуді әзірлеу үшін, бизнес – жоспарды және онымен байланысты әзірлеуді қаржыландыру үшін қажет. Бұндай шығындардың көлемі аз мөлшерде және бір жолғы сипатта болады.

Жобалық шығындар жаңа кәсіпорынның негізгі және айналым капиталын қалыптастыру үшін қажет ( құрал – жабдықты, көлік құралдарын, техника мен технологияны және т.б. сатып алу).

Баланстық пассив жағында, міндеттемелерді өтеу уақыты бойынша, капиталды келесі түрде топтастырады:

қысқа мерзімді пассивтер;

ұзақ мерзімді пассивтер;

меншік капитал.

Қысқа мерзімді пассивтер – бұл айналым активтермен өтелетін немесе жаңа қысқа мерзімді міндеттемелер пайда болу нәтижесіндегі міндеттемелер.Алайда оларды қысқа мерзімді уақыт ( 1 жылға дейін) өтейді. Қысқа мерзімді міндеттемелерді жеке топқа шығару баланстық өтілулігін әзірлеу үшін қажет.

Ұзақ мерзімді пассивтер бұл 1 жылдан асатын уақытта өтелетін міндеттемелер. Бұндай міндеттемелердің негізгі түрлері болып ұзақ мерзімді несие мен қарыз табылады.

Меншік капитал келесі оң белгілермен сипатталады:

Корпорация

Стратегиялық жоспарлау

Ой – пікірді іздеу

Жобаларды дайындау және бастапқы таңдау

Қаржылық талдау және шешімді қабылдау

Жобаны іске асыру

Мониторинг және ақырғы инвестициялық бақылау

Инвестициялық ресурстар ( ақшалай материалдық, еңбек ресурстары)

Тек қана меншік капиталды қолданудың жағымсыз белгілері:

Кәсіпкерлік қызметті кеңейту үшін капиталды тарту көлемінің шектеулігі, себебі максималды пайда алудың мүмкіндіктері өте көп.

Капиталдың баламалы қарыз көздерімен салыстырғанда меншік капиталдың құны жоғары болып табылады. ( Алайда акциялар бойынша дивидендтер корпорациялық облигациялар бойынша проценттерден жоғары болады).

Акцияларды қосымша эмиссиялау қажеттілігі, көбінесе жарғы капиталдың мөлшерін қайта қарастырумен сипатталады.

Қаржылық леверидж ( тұтқа) нәтижесінің көмегімен іске асырылатын, қарыз қаражаттарды тарту есебінен меншік капиталдың пайдалылығын өсіру мүмкіндігінен бас тарту.

Қорыта айтқанда, тек қана меншік капиталды қолданатын корпорация максималды қаржылық тұрақтылыққа ие болады. Бірақ ол болашақта өзінің даму қарқынын азайтады, себебі – жағымды нарық конъюктурасы кезінде қарыз капиталды қолданудан бас тарту, активтер өсіруін қаржыландырудың қосымша көздерінен айырылады.

Қарыз капитал келесі оң белгілерге ие:

Капиталды тартудың үлкен мүмкіндіктері.

Өндірістің және сату көлемінің өсу жағдайында активтерді өсіру үшін корпорацияның қаржылық мүмкіндігін өсіруді қамтамасыз ету.

Қаржылық тұтқа есебінен меншік қаражаттар пайдалылығын өсіру мүмкіндігі. Қажетті шарты: активтердің пайдалылығы несие бойынша орта есептік процент мөлшерлемесінен жоғары болу керек.

Акцияны эмиссиялаумен салыстырғанда несиелердің бағасы төмен болады, себебі, несие бойынша процент операциялық шығындарға жатады және салық салынатын табысты азайтады.

Қарыз капиталды қолданудың жағымсыз белгілері:

Қарыз қаражаттарды тарту корпорация үшін өте қауіпті қаржылық тәуекелділікті тудырады.

Қарыз капитал есебінен қалыптасқан активтер капиталға келетін пайда мөлшерін төмендетеді, себебі кредиторлар алдында берешекті өтеу бойынша қосымша шығындар пайда болады.

Несиелік нарықтағы конъюктурасының құбылмалысына қарыз капитал бағасының тәуелділігі.

Қарыз капиталды тарту тәртібінің қиындылығы, себебі несиелік ресурстарды беру банктердің мүмкіндігіне тәуелді және несие алу үшін кепілдік беру қажет.

Қорыта айтқанда, банк несиелері немесе облигациялық міндеттеме нысанында, қарыз қаражаттарды тарататын корпорация, өзінің экономикалық өсу үшін қаржылық мүмкіндікке ие болады және меншік капиталдың пайдалығын жоғарылатуға мүмкіндігі бар.

Кәсіпорын бағасын анықтау тәсілдері

Маманды бағалаушылар шешетін негізгі мәселе мүліктің нақты бағасын анықтаумен байланысты. Бұл сатып алушы мен сатушы үшін келесі кезде өте маңызды:

• мәміленің бағасын белгілегенде;

• ипотекалық несиені беру туралы шешім қабылдағанда;

• мүлікті сақтандырушыға сақтандыру компаниясының залалын өтегенде;

• жылжымайтын мүлік мәліметтеріне салық салғанда;

• бір компанияның басқа фирмамен жойылу жағдайында;

• мүлікті лизинг шартымен алғанда;

• қарыз алушының несие қабілеттілігін анықтағанда және несиелеу кезіндегі кепіл заттың бағасын анықтағанда;

• қор нарығында эмиссияланған құнды қағаздарды сату- сатып алу жағдайында олардың бағасын белгілегенде;

• инвестициялық жобаны іске асырғанда қажет болатын активтердің және меншік капиталдың болжамды бағасын анықтағанда.

Бағалау процесінде міндетті түрде нарықтық факторларды – уақыт және тәуекел факторы, нарық жағдайы, бәсекенің деңгейі бағаланатын объектінің ерекшелігін – еске алу қажет.

Бағалауға әсер ететін негізгі факторлар- уақст пен тәуекел. Нарықтық экономика өзгеріліп отырады: әрбір уақытта сан қилы экономикалық процестер жүргізіледі, олар объектінің бағасына елеулі әсер етеді. Бағалаушы қолданатын әдістер мен тәсілдер бағалау процесінің ерекшелігінен, экономикалық жағдайдан және бағалаудың мақсаты мен қағидаларынан анықталады.

Бағалаудың қағидаларын келесі 3 топқа бөлуге болады:

• Пайдаланушылардың көзқарасына негізделген

• Мүлікті пайдаланумен байланысты

• Нарықтық саланың әсерімен дәлелденген

Аталған қағидалардың ең маңыздыларын қарастырайық.

Пайдалылық қағидалары – неғұрлым корпорация оның иелерінің қажеттілігін жоғары қанағаттандырса, соғұрлым оның құны жоғары болады. Әрбір пайдаланушы үшін корпорацияның бағалау құны пайдалылығы бірдей осындай кәсіпорынның минималды бағасынан жоғары болмау керек.

Орнына қолдану қағидасы – корпорацияның максималды құны пайдалылығы бірдей әрбір объектіні сатып алу бойынша минималды бағасымен анықталады.

Болжам қағидасы – компанияға ие болудан болжамды кезеңде алынатын табыстың ағымдағы мөлшерін анықтауды ұсынады..

Салым жасау қағидасы - әрбір экономикалық қызметтің пайдалылығы келесі 4 факторды анықтаудан тұрады: жер, еңбек күші, капитал, кәсіпкерлік басқару. Корпорацияның құнын бағалау үшін корпорацияның табысын қалыптастырудағы әрбір фактордың салымын білу керек. Осы қағида корпорацияның мүлігіне қосымша активтер салу экономикалық тиімді екенін көрсетеді.

Қалдық өнімділік қағидасы – қалдық өнімділік жер иемденушіге максималды табыс алуға мүмкіндік берудің немесе жер телімін өңдеу шығындарын минимилизациялаудың нәтижесі болуы мүмкін. Оның қалдық өнімділігін еңбек күшімен байланысты шығындар, негізгі және айналым капиталды пайдалану шығындары өтелгеннен кейін қалатын табыстың негізінде белгілейді.

Теңгерімділік қағидасы – компаниядан максималды табысты өндіріс факторларының минималды мөлшерін сақтаған кезде алуға болады.

Сәйкестік қағидасы - өндірістің қормен жарақтандырылуы, технология, менеджмент, активтердің және меншік капиталдың рентабельділік деңгейі бойынша нарықтық талаптарға сай келмейтін компаниялар орташа деңгейден төмен бағалануы мүмкін.

Корпорацияның мүлік құнын бағалау процесі келесі үш тәсілдеме негізінде жүргізіледі:

- табысты

- шығынды

- нарықты

Табысты тәсілдеме – мүлікті пайдалану және оны сату мүмкіндігі нәтижесінде пайда болатын болжамды табыстың ағымды құнын анықтауды білдіреді. Бұл кезде, болжамды бағалау қағидасымен қолданылады. Табысты тәсілдеме кәсіпкерлік қызметтің негізгі мақсатына жету көзқарасынан ең икемді және ыңғайлы тәсілдеме болып есептелінеді.

Шығынды тәсілдеме арнаулы бағыттардағы объектіні, жаңа құрылысты, жермен пайдаланудың ең жақсы нұсқауын анықтау үшін, сонымен қатар сақтандыру мақсатында ең қолайлы және ыңғайлы.

Нарықты тәсілдеме объектіні алыстыру нарығы болған жағдайда артықшылықты. Бағалаудың дәлділігі ұқсастық объектіні сату туралы жиналған мағлұматтардың сапасына тәуелді.

Бұндай берілгендер келесілерден тұрады:

• физикалық сипаттама;

• сату уақыты және шарттары;

• орналастыру жері;

• мәмілені қаржыландыру шарттары.

Капитализациялау әдісіне сай, бағалау объектісінің құнын келесі формуламен анықтайды:

Қ =

Қ – бағалау объектісінің құны.

Ақша ағымын дисконттау әдісі берілген кәсіпорыннан ( объектіден) осы ағымдарды болжауға негізделген. Болжамды ақша ағымдарының дисконттық мөлшерлеме бойынша қазіргі бағасын есептейді. Дисконттық мөлшерлеме инвестор үшін керек, пайдалылық нормасына сай болу керек.

Ақша ағымының қазіргі бағасы ( құны) келесі формуламен анықталады:

АҚ=;

Бұл жерде :

АҚ – ақша ағымының қазіргі құны.

r – дисконттық мөлшерлеме.

t – уақыт кезеңі.

Таза активтер әдісі арқылы объектінің нарықтық құнын келесі формуламен анықтайды:

ТА= А-М

ТА – корпорацияның таза активтері;

А – активтердің нарықтық құны;

М – корпорацияның міндетемелері.

Фирманың жойылу құны барлық активтердің жалпы құны мен оны жою шығындары арасындағы айырма.

Капитал нарығының әдісі ұқсас компания акцияларының нарықтық бағасына негізделген. Инвестор орнына қолданылу қағидасын еске алады.

Мәміле әдісі – ұқсас компания акцияларының басты пакетін сатып алу бағасын талдауға негізделген. Оны қолдану қор нарығында қалыптасатын кең дәл мағлұматты талап етеді.

Салалық коэффициенттер әдісі салалық статистика негізінде шығарылған, формулалар бойынша, корпорацияның жобалап алған құнын анықтауға мүмкіндік береді.

Капиталдың құрылымы және инвестициялық шешімді қабылдау.

Капиталдың құрылымы корпорацияның иелері мен менеджерлерінің инвестициялық шешім қабылдауына әсер етеді.

Жарғы капиталымен оның мөлшерін көбейту мақсатында, қосымша эмиссиялау шешімдерге байланысты болады.

Бөлінбеген табыспен акционерлік дивидендтерді төлеу үшін, негізгі капиталды ұлғайту үшін, салымдар жасау бойынша шешіледі. Ұзақ мерзімді міндеттемелермен айналымнан тыс активтерді қаржыландыру бойынша, ал қысқа мерзімді міндеттемелермен – айналым активтерді қалыптастыру бойынша шешім қабылдауға байланысты.

Инвестициялық шешім

Ақша нарығы

1. Қысқа мерзімді салым және жинақ ақша сертификаттары.

2. Коммерциялық вексель.

3. Банктік вексель.

4. Коносаменттер.

5. Чектер.

6. Аккредитивтер.

7. Ақша нарығының тұтқалары.

Капитал нарығы

1. Депозиттік және жинақ ақша сертификаттары.

2. Мемлекеттік міндеттемелер.

3. Корпорациялық міндеттемелер.

4. Акциялар.

5. Капитал нарығының басқа да тұтқалары.

Инвестициялық шешімді қабылдау.

Корпорацияның қаржыларын басқару кезде келесі ережелермен қолданған дұрыс.

Инвестициялық шешімдер және корпорацияның қысқа мерзімді қаржыландыру бойынша шешімдер тығыз өзара байланысты және бөлек қабылдана алмайды.

Инвестицияларды ішкі қаржыландыру көздері болып бөлінбеген пайда және аммортизациялық аударым табылады.

Сыртқы көздер болып қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несие мен қарыз, сонымен қатар акцияларды эмиссиялау табылады. Қаржыландыру көздерін таңдау капитал құрылымына және дивидендтерді төлеу коэффициентіне әсер етеді. Корпорацияның инвестициялық мүмкіндігі келесі формуламен анықталады:

Инвестициялар= ( ТТ+АА) + СҚ

Бұнда:

ТТ – таза табыс;

АА – аммортизациялық аударым;

СҚ – қаржыландыру.

Әрбір инвестициялық шешім келесілерден тұрады:

Активтерді ( мүлікті ) бағалау;

Активтер құны мен тәуекел арасындағы байланыс;

Инвестициялық процесті басқару негізі ретінде ақша қаражатттар қозғалысының бюджетін құру.

Нақты инвестицияларды табу мәселесі нарық капиталында жұмыс істейтін қаржылық талдампаз және корпорацияның менеджерлері шешу керек.

Инвестицияларды қаржыландыру бойынша шешім келесіні еске ала отырып қабылдану керек:

ақша қаражаттарды жоспарлау, есептеу және бақылау тәртібі;

дивидендтік саясат, берешекті, тәуекелді және альтернативті шығындарды басқару бойынша саясат.

Қысқа мерзімді активтерге және міндеттемелерге қатысты қаржылық шешім инвестициялық шешім есебінен қабылдану керек.

Капиталдың оңтайлы құрылымын анықтау әдістері.

Капитал құрылымын оңтайландыру, корпорациялық қаржыны басқару процесіндегі ең қиын мәселе. Бұл меншік капиталдың рентабельділігі коэффициенті мен қарыз коэффициенті арасында ең тиімді қарым – қатынас қамтамасыз етілетін, меншік және қарыз капиталды пайдаланудың ара салмағын ұсынады.

Аталған факторларды еске ала отырыпкапитал құрылымын басқару келесі негізгі екі тапсырманы шешуді ұсынады:

А) Меншік және қарыз капиталды пайдаланудың ыңғайлы үйлесімдерді бекіту.

Б) Қажет болған жағдайда қосымша ішкі және сыртқы капитал тартуын қамтамасыз ету.

Сонымен, көпнұсқалық есептемелерді жүзеге асыру меншік капитал рентабельділігі максималды өсуіне әкелетін капиталдың оңтайлы құрылымын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Капитал құрылымын оның құнын минимилизациялау критерийі бойынша оңтайландыру меншік және қарыз капиталды болжамды бағалау негізделінеді. Бұл кезде капиталдың орташа сомасы есептелінетін әр түрлі нұсқауды және қарыз капитал тартылуының әр түрлі шарттарын еске алу керек. [:]

[gl] 10 Корпорацияны қаржылық жоспарлау

Қаржылық жоспарлау міндеті мен кағидалары. Қаржылық жоспарлаудың негізгі әдістері. Қаржылық жоспарлаудың өндірістік жоспар көрсеткіштерімен өзара байланысы. Стратегиялық, ағымдық және оперативті қаржылық жоспар. Қаржылық жоспардың жүйесі мен құрылымы. Қаржылық жоспарды құру, қарау және бекіту тәртібі. Перспективалық қаржылық жоспарлау. Қысқка мерзімді қаржылық жоспарлау. Табыстар мен шығыстар, пайда мен зиян жоспары. Қарыздық негізгі сомасы мен пайыздарын қайтаруды жоспарлау. Табыс пен шығынның шахматтық балансы, оның құрылымы мен арналымы. Ақша қаражаттарының ағымын жоспарлау. Жауапкершілік орталықтары бойынша табыстар мен шығындарды бақылау /бюджеттеу/

Қаржылық жоспарлау мен болжамдаудың мәні

Қаржылық жоспарлау – Бұл қаржы механизмінің (тетіктерінің) қосалқы жүйесі және экономикалық және әлеуметтік жоспарлаудың құрамдас болігі болып табылады.

Қаржылық жоспарлау – бұл қаржылық ресурстардың үйлесімдігі мен теңгерімділігі жайлы қызмет болып табылады. Осы арада теңгерімділік дегеніміз - мемлекет қарамағындағы қаржылық ресурстар арасындағы және кәсіпорынның табыстары арасындағы қолайлы, үйлесімді қатынас болып табылады. Ал үйлесімділік түсінігі кәсіпорындардың және экономиканың басқа да салаларының салық төлегенге дейінгі және төленгеннен кейінгі қалған табыстардың көлемінің арасындағы мақсатты қатынастың қалыптасун айтамыз.

Қаржылық жоспарлаудың объектілеріне ақшалай кірістер мен жинақтардың қалыптасуы, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақшалай қаржаттардың пайдаланылуы жатады. Осыған орай, қаржылық жоспарлау - ақшалай қаражаттарды қалыптастыру, бөлістіру және пайдалану бойынша экономикалық үрдістерді жоспарлы басқару түсінігін береді.

Қаржылық жоспарлаудың мақсатына қаржылық ресурстардың қалыптасу көздерін, олардың көлемін анықтау, тиімді арашамасын бекіту, аймақтар мен салалар арасында тиімді бөлістіру мен резервті қаржы көздерін қалыптастыру жатады.

Қаржылық жоспарлаудың міндеттеріне шаруашылық субъектлерді дамыту мақсатында теңгерімділік пен үйлесімділікке қол жеткізу жатады. Қаржылық жоспарлау - бұл экономиканы басқарудың маңызды функциясына жатады. Ол мемлекеттің билік органдары арқылы сонымен қатар шаруашылық субъектілер арқылы жүзеге асырылады. Нарықтық экономика жағдайында қаржылық жоспарлау көп жағдайда болжамдау негізінде жүзеге асырылады.

Қаржылық жоспарлау жағдайында қаржы жүйесінің барлық органдарының қызметі бірдей қамтылуы тиіс. Осыған байланысты қаржы жүйесінің кейбір буындары әлсіз болған жағдайда қаржылық жоспарлау жүйесін даярлаудың қажеттілігі туындайды. Жоспарларды құру келесі жағдайларға әсер етеді

• Ақша қорларын қалыптастыру мен пайдаланудың әдістері мен нысандарына;

• Қаржылық ресурстарды салалық және аймақтық қайта бөлістіруге;

Нақты ақша қорларының ақшалай қаражаттары сәйкес қаржы жоспарларына сәйкес орналастырылады. Қаржылық жоспарлау жүйесінде ерекше, басты орын алатын бюджеттік жоспарлау болып табылады.

Бюджеттік жоспарлауда бюджетттік қорлардың қозғалысы, қалыптасу әдістері мен көздері, кірістері мен шығыстарының құрылымы айқындалады. Бюджеттен тыс қорлардың қозғалысы: зейнетақы қорының, әлеуметтік сақтандыру қорының, мемлекеттік еңбекпен қамту қорының қаржылық жоспарларының кірістері мен шығыстарына ықпал етеді. Бюджеттен тыс қорлардың қаржылық жоспарлауындағы кіріс бөлігіне заңды және жеке тұлғалардың ерікті және міндетті жарналары бейнеленеді. Сонымен қатар бюджеттен тыс қорларға қаржылары жетіспеген жағдайда бюджеттен займдық қаражат түрінде қаржылар түсуі мүмкін. Осыған сәйкес бюджеттен тыс қорлар бюджеттік қормен және басқа да, бюджеттен тыс қорлармен өзара тығыз байланыста болады.

Қаржылық жоспарлаудың көрсеткіштеріне мемлекеттің қаржылық жағдайын талдауға қажетті бастапқы материалдар жатады. Олар болашақты жоспарлаудың негізін құрайды.

Болжамдау – бұл қандай да бір құбылыстың, объектінің келешекте дамуын алдын -ала көре білу мен бағдарлау. Қаржылық жоспарлау – қаржылық қатынастардың жетілдірілуі.

Қаржылық болжамдау – мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын –ала көре білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу(дәлелдеу)болып табылады. Болжамдар орташа мерзімде (5-10 жыл) және ұзақ мерзімге (10 жылдан аса) дайындалады.

Жоспарлау бұл өзара байланысты қаржы тапсырмаларын әзірлеу, қаралған мерзімде оларды орындау, белгіленген мақсаттарға жетуге бағытталған процесс.

Қаржылық жоспарлаудың әдістері мен қағидалары

Қаржылық жоспарлаудың негізгі ұстанатын қағидаларына келесілер жатады:

- Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған тәсілдердің үйлесуі. Бұл қағида орталықтандырылған қаржылық жопарлау мен жергілікті қаржылық жоспарлаудың үйлесуін сипаттайды. Бұл қағида өз кезегінде мемлекетке біртекті қаржы саясатын жүргізуге мүмкіндік береді.

- Бірлік қағидасы – қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік жоспарлаумен өзара байланысы мен тәуелділігін сипаттайды. Қаржы жоспарының негізінде экономикалық және әлеуметтік даму жоспарлары мен болжамдарының көрсеткіштері жатыр.

- Үздіксіздік қағидасы келешектегі және ағымдық жоспарлау арасындағы тығыз үйлесімділіктің болуын сипаттайды. Қаржылық жоспарлауда келесі әдістер қолданылады:

1.Экстрополяция әдісі. Келешектегі даму көрсеткіштерін нақты көрсеткіштердің динамикасы негізінде анықтау.

2.Сараптық бағалаулар әдісі – жоспарлауда аса білікті мамандардың тәжірибесін пайдалану – сарапшылардың тәжірибесін пайдалану.

3. Нормативтік әдіс – жоспарлы көрсеткіштері бекітілген нормалар мен нормативтер негізінде есептеліп шығарылады.

4.Баланстық әдіс – шығындардың олардың жабу көздерімен үйлесуін қарастырады.

5.Қаржылық бағдарламалау– нақты мақсат пен оған жетудің жолдары анықталған бағдарламалы тәсілдерін қолдану арқылы жүзеге асырылатын әдіс.

6.Экономико-математикалық әдістер – ең тиімді процесс үлгісін құру және оны қаржы саласына көшіру әдісі. Бұл әдіс келесі кезеңдер арқылы жүзеге асырылады:

Жоспарлаудың бірінші кезеңінде есептік жылдағы қаржылық көрсеткіштердің орындалуына экономикалық талдау жасалынады.

Екінші кезеңде жоспарланған кезеңдегі кірістер мен шығыстардың нақты түрлеріне есептеулер жүргізіледі.

Үшінші кезеңде жеке тапсырмалар мен баптар бір арнаға келтіріліп, үйлестіріледі. Егер қаржылық тапсырмалар мен шаралар ақша ресурстарына сәйкес құрылмаса, кірістерді ұлғайтудың көздері анықталып, оларды тиімді пайдаланудың жолдары анықталады.

Қаржылық жоспарлау жүйесі

Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжатына- қаржылық жоспар жатады.

Қаржы жоспары – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, аймақтардың және жалпы мемлекеттің ақшалай қорларын құрудың және пайдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың ресурстармен қамтамасыз етілуін көрсетеді.

Қаржылық жоспарлаудың жүйесіне жоспарлаудың көптеген түрлері (бастапқы, жиынтық қаржылық жоспарлар) кіреді.

Бастапқы қаржылық жоспарларға мемлекеттік ұйымдардың, кәсіпорындардың, ұйымдардың қаржылық жоспарының сметасы кіреді.

Жинақты қаржылық жоспарларға жалпы мемлекеттік, аумақтық, салалық жоспарлар кіреді. Жалпы мемлекеттік жоспарларға: мемлекеттің жиынтық қаржы балансы және мемлекеттік бюджет жатады. Салалық қаржылық жоспарларға: министрліктердің кірістері мен шығыстарының балансы, материалдық өндіріс салаларының балансы, қоғамдық ұйымдардың қаржылық жоспары кіреді.

Аумақтық қаржылық жоспарларға: аймақтардың жиынтық қаржылық жоспары, жергілікті бюджет, сәйкес аумақтардың қоғамдық ұйымдарының жоспарлары жатады.

Уақыт кезеңіне байланысты қаржылық жоспарлау жылдық, орта мерзімдік (үш -бес жылдық) және ұзақ мерзімдік қаржылық жоспарлауға бөлінеді. Бүгінгі таңда жылдық мерзімде аталған жоспарлардың барлығы да дайындалады.

Материалдық өндіріс аясында қаржылық жоспарлар кірістер мен шығыстардың балансы деп аталып, төрт бөлімнен тұрады:

1. Кірістер мен түсімдер

2. Шығындар мен ақшалай аударымдар

3. Бюджеттік төлемдер

4. Бюджеттік аударымдар

Баланстың бірінші бөліміне: таза кіріс, амортизациялық аударымдар, банктердің ұзақ мерзімдік несиелері, жинақ қорларының қаржылары,өнімді өткізуден түскен түсім, салықтық түсімдер, акциздік салықтар көлемі, бағалы қағаздарды сатудан түскен түсім, айналым қаржаттарының өсімі жатады.

«Бюджетке төленетін төлемдер» бөлімінде салықтардың барлық түрлері бойынша түсімдер жатады.

« Бюджеттен аудару» бөлімінде келесі шаралар қарастырылады. Мемслекеттің орталықтандырылған қаржылық салымдары, үкімет пен жергілікті билік органдарының шешімімен қаржыландырылатын жедел шығындар.

Аз көлемдегі айналым қаржылары бар шаруашылық субъектлер екі бөлімді қаржылық жоспарды: кірісті және шығысты дайындайды.

Кәсіпорын деңгейіндегі маңызды қаржылық-экономикалық көрсеткіштерге келесілер жатады:

- өнімді өндіруден түсетін түсім (қызмет, жұмыс). Бұл көрсеткіш ақшалай қаражаттарды пайдалну мен бөлістірудің негізгі мүмкіндіктерін анықтайды.

-өндірілген өнімнің өзіндік құны;

- жалпы шығындарға шаққандағы жеке шығындар элементтерінің үлес салмағы

- табыстардың немесе кірістердің көлемі;

- рентабельділік деңгейі (кірістің);

- амортизациялық аударымдардың көлемі ;

- жинақтаушы, резервтік, тұтыну қорларының көлемі;

- кредиторлық және дебиторлық қарыздардың жағдайы;

- жеке айналым қаржыларының болуы;

- негізгі және айналым қаржыларын пайдалану көрсеткіштері (қор қайтарымы, қор сыйымдылығы, айналым қаражтарының айналымдылық көрсеткіштері, айналым ұзақтығы);

- акционерлік капиталдың көлемі

- кәсіпорын қаржаттарының өтімділік көрсеткіштері.

Кәсіпорынның қызметінде сонымен қатар жалпы экономикалық көрсеткіштер де пайдаланылады:

• шығарылған өнімнің бір бірлігіне кететін шығындар;

• капиталдық салымдардың көлемі (инвестициялардың ).

Салық салуда келесі арнайы көрсеткіштер қолданылады:

- жиынтық жылдық кіріс

- жиынтық жылдық табыстан шегерімдер көрсеткіші, ол жылдық жиынтық кірістен алымдарды шегеру негізінде анықталады;

Жиынтық қаржылық көрсеткіштерге бюджеттің кірістері мен шығыстары, сонымен қатар олардың құрамдас бөліктері, үлес салмақтары мен бюджет тапшылығының көлемі жатады.

Ұлттық шаруашылық деңгейінде қаржылық көрсеткіштер мемлекеттің қаржылық көрсеткіштерінің көлемін, құрылымын сипаттай отырып, мемлекеттік бюджет арқылы аталған қаражаттардың бөлістірілуін және халық шаруашылығының әр түрлі салаларының тиімділігін сипаттайды.

Қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары

Нарықтық экономикадағы мемлекеттік реттеу ең алдымен салықтық, бюджеттік, банктік, кедендік және монополияға қарсы саясаттың жүргізілуімен қамтамасыз етіледі.

Экономиканы мемлекеттік реттеудегі басты ролді қаржылық жоспарлау оның ішінде индикатвті жоспарлау алады. Индикативті қаржылық жоспарлаудың негізгі мақсаты-мемлекеттің қызметін жүзеге асыруға бағытталған қаржы ресурстарының көлемі мен бағыттарын анықтау.

Индикативті қаржылық жоспарлау тек мемлекеттік сектор үшін ғана міндетті болып, ал экономиканың басқа секторлары үшін – ұсыныстар сипатында болады.

Кәсіпкерлік буындар өзінің шаруашылық –коммерциялық қызметінде жоспарлауда биснес - жоспарды пайдаланылады.

Бизнес-жоспар- бұл кәсіпкерлік қызметтің техникалық, экономикалық негізіне сәйкес болатын құжат.

Бизнес жоспарлауда келесі құжаттар дайындалады:

- өнім көлемін болжау

- ақшалай кірістер мен шығыстардың балансы

- кәсіпорынның активтері мен пассивтерінің жиынтық балансы

-шығынсыздық нүктесіне жету графигі

Корпорациядағы бюджетті өңдеу жүйесіне жалпы сипаттама. Корпорация бюджеті - бұл сол шаруашылық субъектінің кірісі мен шығысының сметасы болып табылады. Бюджеттер көбінесе бір жылға немесе тоқсанға жасалады. Корпорацияға бюджеттік жоспарлау қызметінің ұйымдастырылуының тиімді жүйесін қалыптастыру үшін келесі бір-бірімен тығыз байланысты бюджет жүйесін құру керек:

• материалдық шығындарджың бюджеті;

• энергияны тұтыну бюджеті;

• еңбек ақы қорының бюджеті;

• амортизациялық аударымдар бюджеті;

• басқа да шығындар бюджеті;

• банк ссудасын жабу бюджеті;

• салық бюджеті;

Бұл бюджет жүйесі корпорациядағы бүкіл ақша ағымын қамтиды. Үлкен корпорациядағы бюджет жүйесі оның филиалдары, цехтары, бөлімшелерінің бюджеттері біріктіріліп бірден жасалынуы мүмкін, яғни консолидерленген бюджеттік есеп болып табылады.

Бюджеттің кіріс бөлігі шығынына сай келсе, сол бюджет оптималды болып саналады.

Бюджеттік қаржылық жоспарларды құрастыру үшін келесі ақпарат көздері қолданылады:

алдыңғы жылдардағы қаржылық жоспардың орындалу және бухгалтерлік есептерді талдаудың нәтижелері;

• материалдық ресурстарды жабдықтаушылармен және өнімді тұтынушылармен бекітілген келісім шарттар;

• өнімді тұтынушыға сату бойынша болжамдалған есептер, сұраным болжамы, сату бағаларының деңгейі және т.б.

• заң актілерімен бекітілген экономикалық нормативтер /салық ставкалары, мемлекеттік әлеументтік қорларға аударымдар тарифі, амортизациялық аударымдар көлемі, минималды айлық еңбек ақы көлемі және т.б/.

• бекітілген есеп саясаты;

Осы мәліметтер негізінде корпорация басшылығымен ағымдағы қаржы-эксплуатациялық қажеттілігін қанағаттандыру үшін инвестициялық бағдарламалар мен жобаларды қаржыландыру үшін қаржылық бюджет жоспары құрылып, жыл соңында оның орындалуы бағаланып отырады.

Ақша қорларының қозғалысының бюджетін құрудың әдістемелері. Ақша қаражаттарының қозғалысының бюджетінің жоспарын құрудағы негізгі құжат кассадағы және банк шоттарындағы ақша қараджаттарының қозғалысынның жоспары болып табылады. Бұл құжат негізінде корпорациядағы шаруашылық операциялардың қаржылануы қамтамасыз етіледі. Ақша қаражатының қозғалысы бюджетін құруда келесі көрсеткіштер қолданылады:

Түсімдер сомасы = сату сомасы + жыл басындағы дебиторлық қарыздар

Бұл соманы толық анықтау үшін дебиторлық қарыздарды жабу мерзімін анықтау қажет: D_c = AR *Т/ S

D_c – дебиторлық қарыздарды жабу мерзімі /айналымдылық мерзімі/

AR – дебиторлық қөарыздардың орташа қалдығы

Т – талдау кезеңінің ұзақтығы

S - өнімді сатудан түскен түсім

AR = / D_{c *} S //Т

Материалдық құнның түсімділігі = тұтыну + соңғы қалдығы + жыл басындағы қалдығы d_s = /S_t *T//M

d_s – материалдық босалқылардың айналымдылық мерзімі

S_t – есепті кезеңдегі шикізат пен материалдардың қалдығы

М - өзіндік құндағы материалдық шығындар

Т – жоспарланған мерзім ұзақтығы [:]

[gl] 11 Корпорацияның қаржылық жағдайын бағалау және қаржылық тұрақтылыққа жету жолдары

Бухгалтерлік /қаржылық/ есептілік шаруашылық жүргізу субъектінің қызметін басқару процессін ақпараттық қамтамасыз ету ретінде. Қаржылық талдау әдістемесі. Коропорацияның қаржылық жағдайын бағалау; мүліктік жағдайын, өнімділігін және төлем қабілеттілігін іскерлік белсенділігін, рентабельдігін, қаржылық түрлерін, қор нарығы, корпорациялық бағалы қағаздар жағдайын бағалау. Корпорацияның қаржылық стратегиясы. Қаржылық стратегияның міндеті және корпорацияның қаржылық тұрақтылығына жету жолдары.

Компания туралы қаржылық ақпарат негіздері. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп болып табылады.

Қаржылық есепке мыналар кіреді:

1. бухгалтерлік баланс;

2. қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;

3. ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп;

Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта, берілген субъектінің және есеп берудің қандай саясатын ұстап отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да ақпараттар жазылуы тиіс.Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері туралы мәліметтер және басқалары қосымша ақпарат негізінде қарастырылады.

Корпорациядағы қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған жеңілдіктер түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез-келген екеуі орындалғанда ғана маңызға ие болады:

• зейнетақыны, жәрдемақы және басқа да әлеументтік төлемдерді есептеу, сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық және басқа да ҚР төлемдерін салу үшін жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген 10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;

• қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;

• активтердің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды.

Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін және де корпорация үшін инвестициялық шешімдер мен несие беру бойынша шешімдерді шешу үшін, сондай-ақ корпорацияның болашақтағы ақша ағымдарын және осы субъектіге сеніп тапсырылған ресурстар мен міндеттемелерді бағалау үшін қажетті пайдалы ақпараттарды сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушыларға экономикалық шешімдерді қабылдау үшін қажетті барлық ақпараттарды қамтымайды. Қаржы есебін пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер корпорацияның ақша қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалайды.

Корпорацияның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі бухгалтерлік баланс болып табылады.

Баланс – есепті жылдың басындағы және соңындағы корпорацияның қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден, баланс меншік иелерін корпорацияның мүліктік жағдайымен таныстырады. Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдардың сандық және сапалық қорлары қандай, корпорация жақын арада үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін ақтай ала ма, жоқ па соны білдіреді. Екіншіден, басшылар корпорацияның басқа ұқсас корпорация жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған стратегиялық бағытының дұрыстығы туралы ресурстарды пайдалану тиімділігінің салыстырмалы сипаты және корпорацияны басқару бойынша әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың мазмұны оны ішкі қолданушылары сияқты сыртқы қолданушыларға да пайдалануға мүмкіндік береді. Мысалы,аудиторлар жұмыс процесінде дұрыс шешім қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда,сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп жүйесіндемүмкін болатын,әдейі жасалынған және әдейі жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек алады,ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды.

Баланс ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқасәйкестігі және оның шарттары туралы шешімдер қабылдай алады;өз салымдарының мүмкін болатын тәуекелділіктерін және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындылығын және басқа шешімдерді бағңалайды.Баланстың маңыздылығы соншалық,көп жағдайда қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп атайды. Бухгалтерлік баланс – қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі корпорация мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы активтердің айналымдылығы мен өтімділігін меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы мен жағдайын және корпорацияның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді.

Баланс көрсеткіштері корпорацияның капиталын орналастыру тиімділігін, оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін және корпорацияның қаржылық жағдайын бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі болып табылады.

Қаржылық есеп берудің құрамына кіретін негізгі ақпарат көзінің бірі – қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп берулер. Мұнда : корпорацияның негізгі қызметінен алынатын табыстары, сатылған өнімнің /жұмыстың, қызметтің/ өзіндік құны, жалпы табыс, мерзімдік шығындар, негізгі қызмет бойынша шығын, негізгі емес қызмет бойынша табыс немесе шығын, салық салынғанға дейінгі табыс /шығын/, салықтан кейінгі табыс немесе шығын, табыс салығы, төтенше жағдайлардан болатын табыс немесе зиян, таза табыс /шығын/ көрсеткіштері көрсетіледі.

Ақша қаражаттарының қозғалысы есебінде корпорациядағы ақша қаражатының қозғалысы көрсетіледі.

Ақша қаражаты – бұл кассадағы және банк шоттарындағы қолма-қол ақша. Онда келесі қызметтерден болған ақша қаражаттарының қозғалысы көрсетіледі:

Операциялық қызмет – деп субъектінің табыс алу жөніндегі негізгі қызметін, сондай-ақ оның инвестициялық және қаржылық қызметіне қатысы жоқ, басқа да қызметтер деп түсінеміз.

Инвестициялық қызмет дегеніміз – бұл ұзақ мерзімді активтерді сатып алу және сату, өтелінетін несиелерді беру және алу болып табылады.

Қаржылық қызмет, бұл нәтижесінде меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының құрамы мен мөлшерін өзгеріске ұшырайтын субъектінің қызметі болып табылады. Субъект қызметінің барлық осы түрлері ақша қаражатының келіп түсуі мен шығуының негізгі арналары болып табылады.

Корпорацияның қаржылық жағдайындағы қаржылық көрсеткіштер жүйесі. Қаржылық-шаруашылық қызметті жоспарлау және басқару кезінде қаржылық көрсеткіштер пайдаланылады. Қаржылық көрсеткіштер абсолютті және қатынасты түрде көрсетіледі.

Корпорациларда келесі негізгі қаржы-экономикалық көрсеткіштер қолданылады: өнімді /қызметті, жұмысты/ өткізуден түскен кіріс;

• шығын көрсеткіштері /ӨӨҚ, мерзімдік шығындар/;

• жалпы кіріс;

• таза кіріс;

• рентабелділік /табыстылық/ деңгейі;

• амортизациялық аударымдар көлемі

• жабдықтаушылармен есеп айырысу көрсеткіштері;

• айналым қорларының қалыптасу көздері, көлемі, сақталуы;

• негізгі және айналым қорларының қолдану көрсеткіштері /қор қайтарымы, қор сыйымдылығы, айналым ұзақтығы және т.с.с./;

• акционерлік капитал көлемі, дивиденд көлемі;

• жалгерлік төлем көлемі;

• шаруашылық субъектілері қорларының өтімділік көрсеткіштері;

Корпорация қызметінің тиімділігі және іскерлік белсенділігі. Корпорацияның қызмет белсенділігі мен қызмет тиімділігін бағалау сол корпорацияның жалпы қаржылық жағдайын бағалаудың қорытынды этапы болып табылады.

Корпорацияның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайда ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау корпорацияның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғанығын анықтауға мүмкіндік береді. Корпорациядағы қаражаттарының айналым жылдамдығының өсуі оның өндірістік-техникалық күшінің артқандығын көрсетеді.

Корпорацияның іскерлік белсенділігінің көрсеткіштеріне келесі коэффициенттер жатады:

• капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті. Ол жылына қанша рет айналу мен өндірудің толық циклі болатындығын корсетеді. Ол өнімді сатудан түскен табысты авансталған капиталға, яғни есепті кезеңдегі орташа баланес валютасына бөлгенге тең болады.

• Негізгі құралдардың айналымдылығы – бұл көрсеткіш қор қайтарымдылығын көрсетеді, яғни корпорацияның есепті кезеңдегі негізгі өндірістік қорларын пайдаланудың тиімділігін сипаттайды. Ол келесі негізде анықталады, яғни сатудан түскен түсімді негізгі құралдардың орташа құнына бөлеміз.

Бұл коффициент жоғары болған сайын азая түседі, керісінше төмен болған сайын өнімді сатудан түскен түсімнің жеткіліксіздігін немесе осы активтер түрлеріне көп қаржы бөлінгендігін көрсетеді.

• Меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті – ол өнімді сатудан түскен табысты баланс бойынша меншікті капиталдың есепті кезеңдегі орташа шамасына бөлгенге тең болады.

Бұл коэффициент корпорациядағы сатудың артықшылығын немесе жетіспеушілігін анықтайды, салынған меншікті капиталдың айналым жылдамдығын, корпорацияның меншік иелері тәуекелділік етіп отырғаен ақша қаражаттарының белсенділігін көрсетеді.

• Ағымдағы активтер /мобильдік қаржылар/ немесе айналым капиталының айналымдылық көэффициенті. Ол сатудан түскен түсімді ағымдағы активтердің орташа шамасына бөлу арқылы анықталады. Ал ағымдағы активтердің орташа шамасы жыл басы мен жыл соңы мәліметтерін қосып, екіге бөлетіндігі белгілі.

Кез-келген корпорациядағы айналымдылық процесін жылдамдатуға тырысу қажет. Айналым уақытын қысқартуға мамандандыру мен бірлесудің дамуы, тікелей шаруашылық аралық байланыстардың жақсаруы, жүк тасу, өзара есеп айырысу мен құжат айналымын тездетумен қол жеткізуге болады.

5. Материалдық айналым құралдарының айналымдылық коэффициенті – ол сатылған өнімнің толық өзіндік құнын өндірістік қорлардың орташа өзіндік құнына бөлу арқылы анықтаймыз Мұнда неғұрлым айналымдылық көрсеткіші жоғары болған сайын, соғұрлым қорлар тезірек ақшалай қаражатқа айналады. Оның төмендеуі өндірістік қорлар мен аяқталмаған өндірістің ұлғайғандығын көрсетеді немесе дайын өнімге деген сұраныстың төмендегенін көрсетеді.

6. Дайын өнімнің айналымдылық коэффициенті – ол өнімді сатудан түскен табысты баланс бойынша есепті кезеңдегі дайын өнімнің орташа шамасына бөлу арқылы анықталадлы. Бұл дайын өнімнің айналым жылдамдығын көрсетеді.

7. Дебиторлық қарыздардың айналымдылық коэффициенті – ол сатудан түскен түсімді дебиторлық қарыздардың есепті кезеңдегі орташа шамасына бөлгенге тең Бұл көрсеткіш компанияның қойған шоттарын клиенттердің төлеуге қажет уақытын сипаттайды. Ол көрсеткіштің төмендеуі – оң, ал артуы – теріс бағаланады.

8. Кредиторлық қарыздардың айналымдылық коэффициенті – ол сатудан түскен түсімді кредиторлық қарыздардың орташа шамасына бөлу арқылы анықталады.

Бұл коэффициенттің өсуі – корпорацияның борышты төлеу жылдамдығының артқандығын, ал төмендеуі - несиеге тәуелді екендігін көрсетеді.

Корпорацияның нарықтық белсенділігін келесі негізгі көрсеткіштер сипаттайды:

• бір акцияға түскен табыс;

• акция құндылығы;

• дивидентті төлеу көэффициенті;

Бір акцияға түскен табыс – инвестор акция сатып алғанда әрқашан дивиденд түрінде алатын болашақ табысты қарастырып отырады. Себебі, компанияның табысы дивиденттер төлеудің негізгі көзі болып табылатындықтан, және келешекте акцияның нарықтық құнын көтеруге бизнес болғандықтан, инвесторлар әрқашан акцияға табыстылық коэффициенттеріне қызығушылық білдіреді.

^{өкімділік инвестициялары; материалды емес активтер.}

^{Активтің 2 бөлімі «Актив айырымы» материалды айнымалы қаражаттар; өндірістік босалқы қорларын, аяқталмаған құрылысты, дайын өніді және т.б. ; кәсіпорынның бос ақша қаражаттарын көрсетеді. 3 бөлімінде өткен жылдағы жабылмаған шығындар көрсетіледі.}

^{Меншік иелерінің алдындағы міндеттемелер 2 бөлімнен тұрады.}

^{1.капиталдан, шаруашылықтың құрылуы кезіндегі акционерлерден кәсіпорын алатын;}

^{2. кәсіпорын өз қызмет іпроцесінде капиталмен қолдануы, алынған табыстардың жиынтығын қорландыру бөлігі ретінде. Кәсіпорынның сыртқы міндеттемелерін (заемдық капитал немесе қарыздар) ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінеді. (1 жылға дейін).}

^{Баланс талдауының негізгі маңызды мәселелері болып:}

^{-капитал табыстылығын бағалау;}

^{-кәсіпорынның қызметтік (шаруашылық ) белсенділік дәрежесін бағалау;}

^{-нарық тұрақтылығын бағлау;}

^{-кәсіпорынның төлем қабілеттілігі және баланс өтімділігін бағалау болып табылады.}

^{Нысан №5 берілгендері баланспен бірге және №2 көрсеткіштермен қоса (қаржылық нәтиже туралы есеп беру, ол 1997 жылдың «Кірістер мен шығыстар туралы есеп беру» ) кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда қолданылады.}

^{Есеп беру мерзімінде кәсіпорынның қызметінің ағымдағы қаржылық нәтижесі туралы мәлімет №2 нысанда бар. Бұл жерде табыс пен шығыс мөлшерлері көрсетілген:}

^{-өнімді өткізуден табыс.}

^{-Басқа да іске асырудан қаржылық нәтиже (негізгі құралдар және материалдық емес активтерді өндіруден) және т.б қаржылық операйиялардан.}

^{-Іске асырылмаған операйиялардан түсетін табыстар мен шығыстар (айыппұлдар,үмітсіз қарыздардан шығыстар)}

^{№ 2 нысан бойынша кәсіпорын өндірістік өнімдердің (жұмыс, қымет көрсету) шығыстары толық немесе өндірістік өзіндік құн,комерциялық шығыстар, тауарлардан, қызметтерден, өнім өндіруден нетто түсімі көрсетіл ген Тартылған құралдармен табыс салығы сомаларын көссетіледі.}

^{Қаржылық нәтиже туралы есеп беру кәсіпорындардың рентабельділігін талдауы үшін,өндірілген өнім рентабельділігі үшін,кәсіпорында қалатын басқа да көрсеткіштер үшін маңызды көзі болып табылады.}

^{Қаржылық талдаудың әдістері}

^{Қаржылық талдаудың негізгі мақсаты болып, ақпаратты көбірек параметрлерден алу табылады. Олар арқылы кәсіпорынның қаржылық жағдайларының нақты суреттемесін және объективті, табыс пен шығыс тарды, активтер мен пассивтердің құрылымының өзгеруі, дебиторлармен кридиторлардың есеп айырысу көрсетіледі. Осыдан аналитика және кәсіпорынның қаржылық жағдайы, осы немесе болашақта күтіліп отырған қаржылық жағдайдың паремітірлері басшысын қызықтырады, бірақ уақыт шектеулері ғана қаржылық талдаудың баламалын мақсатын анықтайды}

^{Қаржылық есеп берудің аналитикалық оқудың негізгі қағидасы:}

^{-дедуктивті әдіс, яғни жалпыдан жекеге. Бірақ осы көп ретті қолдануы тиіс. Мұндай талдау тарихи және логикалықшаруашылық фактілермен жағдайларды қайта өндіреді және олардың бағыттылығы менмәсер ету күші қызметтің нәтижелеріне байланысты. Қаржылық талдаудың тәжірибесі – қаржылық есеп беруді оқудың негізгі ережесін өңдеп шығару. Олардың ішіндегі 6 негізгі әдістері:}

^{- Көлденең талдау;}

^{- Тігінен талдау;}

^{- трендтік талдау;}

^{- салыстырмалы талдау;}

^{-факторлық талдау;}

^{Көлденең (уақытша) талдау - әрбір есеп беру позициясын алдағы кезеңділікпен салыстыру.}

^{Тігінен (құрылымдық) талдау – нәжірибеге әрбір позицияны әсер етуінің көрінуі арқылы жалпы қаржы көрсеткіштері құрылымдарын анықтау.}

^{Тереңдік талдау – тереңдікті анықтау және позицияны есеп берудің алдағы кезеңімен салыстыру, яғни қозғалыс көрсеткіші негізгі тенденциясы, бөлек кезеңділікті ерекшектіктері әсер етуінен тазаланған.}

^{Салыстырмалы көрсеткіштер талдауы (коэффиценттер) – көрсетткіштері өзара байланысын талдау, яғни берілген есеп беру қатынасы есеп айырысу.}

^{Салыстырмалы (кеңістіктегі) талдау – шаруашылық ішіндегі талдау, бұл жерде фирманың бөлімдері, цехтары, яғни фирманың шаруашылық аралық көрсеткіштерінің бәсекелестері мен ортасалалақ және орта жалпы экономикалық берілімдермен талдау болып келеді.}

^{Факторлық талдау – бұл детермикалық немесе статистмкалық тәсілдерді зерттеу көмегімен нәтижелі көрсеткішке әсер ету факторлары талдауы. Факторлық талдау тікелей, яғни немесе керісінше (топтау) оның бөлек элементтерінің жалпы нәтижелі көрсеткішке қосылуы болып келеді.}

^{Қаржы – экономикалық талдаудық сандық әдістері. Сандық әдістердің жіктелуі.}

^{Қаржы - экономикалық талдаудың сандық әдістері статистикалық, экономика – математикалық болып бөлінеді.}

^{Экономикалық талдаудың статистикалық әдісі:}

^{- Статистикалық бақылау – анықталған мақсаттар мен анықталған қағидалар ақпараттарын жазу.}

^{- Абсолюттік және салыстыомалы көрсеткіштер (коэффиценттер, %)}

^{- Орташа шама есептелуі; орташа арифметикалық, жай, салмақты, геометриялық;}

^{- Динамика қатарлары; абсолюттік өсім, салыстырмалы өсім, өсім типтері;}

^{- Белгіленген белгі бойынша экономикалық көрсеткішер топтасуы және келістірілуі.}

^{- Салыстыру: бәсекелестермен, нормативтермен,динаамикада;}

^{- Индекстер – салыстырылып отырған көрсеткіштер әсер етуі}

^{- Деталдау. Мысалы, өндірістік еңбек қалдыққа тәуелді, 1 – шіден, сағаттық өндірістен, 2 – шіден, эыл бойында пайдаланылған уақыттан.}

^{- Графикалық әдістер (жарияланым үшін)}

^{Бухгалтерлік әдістер:}

^{-Екі жақты жазу әдісі}

^{-Бухгалтерлік баланс}

^{-Басқа да бухгалтерлік әдістер}

^{Экономика – математикалық әдіс:}

^{-қарапайым математика әдістері,}

^{-математикалық талдаудың классикалық әдістері: дифференциалау, интнгралдау, вариациялық есептеу}

^{-математикалық статистика әдістері:бір өлшемді және көп өлшемді статистикалық жиынды оқып – білу}

^{-Экономикалық әдістер: туынды функция, халық шаруашылығы сала аралық балансы, ұлттық есеп жүргізу}

^{-Математикалық бағдарлау әдістері: оптималдау, сызықтық, квадраттық, сызықтық емес бағдарлау, блоктік және динамикалық бағдарлау}

^{-Операцияны зерттеу әдістері: босалқы қорлармен басқару құрал – жабдықтар айырбастау және техникалық тозу әдістері, ойындар теориысы, кесте теориясы, экономикалық кибернетика әдістері}

^{-Эвристикалық әдістері}

^{Модельдеу. Нақтылық математикалық модель (формула) көмегімен көрінеді.}

^{Мысалы: өндірістік еңбек 1 жұмыскерге орташа өндіруі (  R);}

^{( R ) = N / R}

^{N – кәсіпорынның өнім көлемі немесе айналымы.}

^{R – кәсіпорындағы жұмыскерлер саны.}

^{Модельдеу типтері аддитивтік (қосу модельдеу) Мысалы: өзіндік құн (S):}

^{S = A + M + U}

^{A – амортизация.}

^{M – материалдар.}

^{U – жалақы.}

^{Мультипликативтік (көбейту моюелдер ) Мысалы:}

^{N =  E × E ;}

^{N - айналым яғни ( ҚҚС – ның бағасы ) өнім өндіру кезеңі құралдары сомасы.}

^{ R - айналым капиталы айналымдылығы, яғни кәсіпорынның 1 тг – не өнім көлемі.}

^{Е – орташа (хронологикалық) айналым капитал көлемі}

^{Қысқаша (бөлу модельі) Мысалы: капитал мөлшері формуласы:}

^{ R = K / N, K = F + E, келесі түрде  K = K / N + E / N F - капитал сыйымдылығы (қор сыйымдылығы негізгі капитал бойынша)}

 ^F = E ₁ / T

^{Қорытындысында: K = F + E факторлық жүйенің кеңею әдісі мысалы : қор сыйымды негізгі капитал бойынша:}

^{ F = F / N}

^{А (ға) көбейтіп және бөліп :}

^{F / N = ( F / A ) × ( A / N)}

^{F / A – негізгі құралдар қызмет еткен жылдар саны.}

^{A / N - аммортизация сыйымдылығы, өнімдері ( өнімдегі аммартизация үлесі)}

^{Факторлық жүйе әдісінің мысалы: рентабельділік (  )}

^{ = P P - пайда ;}

^{K К - капитал;}

^{К = F + E келесі түрлендірулер жүргізуге болады:}

^{Факторлар талдау әдістері. Факторлардың әсер етуін келесі әдістер : дифференциалдау, индекістік тәсіл, интегралдық әдіс , бірінен соң бірін қою әдісі.}

^{Дифференциалау.}

^{Екіі агрументтен функйиясыз болса:}

^{N = f ( , R )}

^{ және R функция (f) онда мына түрде:}

^{ N =  ( R R) =  1 n  + 1 R  R + E ;}

^{Мұнда , N , , R – функция және аргументтер өсімдері .}

^{ 1 n 1 R - жеке туынды функциялар аргументтер f бойынша}

^{Е – есеп қателігі, нақты мәнінен алып тастау.}

^{E =  × R}

^{Алынған формула N - функция айналымы : 2 фактор ( 1  ) 1-ші фактор әсері  1 R  - ІІ. Фактор әсері және Е – есептеу қателігі, бірге әсер етуі шарттасқан. Диференциалдаудан басқа әдістер қарастырып отырған Е факторлары мәніне бөлуде айырмашылығы көрінеді. Жоғарыда N =  + R дифференциалауды қарастырдық. N - өнімді шығару,  - еңбек өнімділігі нен R – жұмыскерлер саны мұнда  1 R  - еңбек өнімділігінен өзгеруінің әсері ( интенсивті фактор)}

^{1 R  R – жұмыскерлер саны өзгергеннен әсері ( экстенсивті фактор )}

^{Е –есептеу қателігі}

^{Индекстік әдіс}

^{Бұл әдісті осы мысалда қолданып көрейік. Индекстердің ( 0 ) көрсеткі шімен базалық уақытта, яғни өткен жылға қатыстыларды белгілейміз.}

^{Индекстар ( 1 ) ді ағымдағы кезеңді белгілейміз. өнім өндірудің сомасы.}

^{Өнімді шығару өзгерістер қарастырып отырған уақытқа ( барлықтан есеп беруге дейін) 2 фактор нәтижесі ретінде айқындалады: еңбек өнімділігі өзгерісі өнім өндірудегі және жұмыскерлер санының өзгерісі.}

^{Бұл жерде І R – жұмыскерлер саны индексі, жұмыскерлер саны айналымның өзгерісін көрсетеді:}

^{І  -еңбек өнімділігі индексі ( әсер етуі)}

^{Алымның бөліміне айырмашылығы ( айырымы ) фактордың абсолюттік әсер етуін береді. Әсер ету есептеуінде ортақ ереже қолданы лады.}

^{Ереже 1 Сандық факторды анықтауда асндық фактор өсімі базалық салалақ шамаға көбейтіледі.}

^{Ереже 2 Салалық әсер ету факторлар анықтау, оның өсімі есеп беру сандық факторына көбейтіледі.}

^{Бірінен соң бірін қою әдісі.}

^{Келесі мәндерді енгізейік:}

^{Y 0 = a0 b0 c0 - нәтижелі көрсеткіштік базалық мәні.}

^{а – факторын енгізейік}

^{Y 0 = a1 b0 c0}

^{ІІ –ші қойылым b1}

^{Y 6 = a1 b1 c0}

^{Енді ІІІ – ші қойылым жасайық, с 1 факторға}

^{Y 1 = a1 b1 c 1 - бұл нәтижелі көрсеткіштердің соңғы мәні.}

^{Онда Y a – Y0 – a факторының әсер етуі}

^{Y6 – Ya – 6 факторының әсер етуі.}

^{Yc – Y6 – c факторының әсер етуі және т.бкелтірілген мысалда.}

^{N0 = R0 0 - - өнімнің базалық мәні}

^{NR = R1 0 - І – ші қойылым ( R 1 факторының ) яғни NR – N0 яғни R1 0 - R 0 0 жұмыскерлер санының әсер етуі.}

^{N1 = R 11 - ІІ – ші қойылым (), N1 – NR яғни R1 1 – R1 0 - еңбек өнділігі факторының әсер етуі.}

^{Интегралдау тәсілі бұл әдісте базалық көрсеткіштер негіінде жүргізі леді, ол есептеулер факторлар арасында орналастырылған.} [:]

[gl] 12 Корпорацияның қаржылық дәрменсіздігі және қаржылық сауыктыру

Банкроттық түсінігі,белгілері және қағидалары. Фирманың дағдарыстық жағдайының туындауының механизмі. Компания қызметінің дағдарыс факторлары. Кәсіпорының төлемкәбілетсіздігінің кезендері. Қаржылық дәрменсіздіктін факторларынын жіктелуі. Дірменсіздік және банкроттық түралы ҚР заңнамасын нормативті әдістемелік қамтамасыз ету жәнеи негіздері. Кәсіпорынның балансының қанағаттандырмайтын құрылымын анықтау. Кәсіпорының төлем кабілеттілігін қалыптастырудың нақты мүмкіншілігін талдау мен бағалау. Қаржылық тұрақсыздық және инвестициялық тартылымдақтың деңгейі бойынша кәсіпорындарды жіктеу. Банкроттық нысандары: бейбіт келісім, қайта құрылу жойылу. Қайта құру процедураларын жүргізу түрлері мен тәртібі, қадағалау, сауықтыру және стратегиясы

Банкроттық түсінігі, белгілері, принциптері. Корпорацияның қаржылық жайсыздығы бұл сол шаруашылық субъектінің қаржылық-шаруашылық механизмінің дұрыс қалыптасуы себебінен, қаржылық, инвестициялық және баға саясатының дұрыс қалыптаспауы себептерінен болатын жағдай. Жалпы корпорацияның қаржылық жағдайын жақсату үшін көптеген іс-шараларды қарастыруға боолады. Мысалы, кез-келген заңды тұлғаның банкроттыққа ұшырау жағдайын бағалаған кезде келесі жағдайларға талдау жүргізу қажет:

• активтегі айналым капиталы;

• акционерлік капитал;

• таза пайда;

• негізгі капитал;

• жалпы корпорацияның активі мен пассиві;

Корпорацияның банкроттыққа ұшырауының себептерінің негізгі белгілеріне келесілер жатады:

• корпорацияның бағалы қағаздарының нарықтық құнының төмендеуі;

• әр түрлі іс-әрекеттерден болған нақты ақша ағымының азаюы немесе кірістердің төмендеуі;

• кәсіпорын банкроттық қауіпсіздігі жоғары болып саналатын салада жұмыс атқаратын болса;

• дивиденттің қысқаруы;

Сонымен қатар, қаржылық қиындықты тудыратын кейбір қаржылық және өндірістік аспектілер бар:

• болашақта ешқандай қосымша қаржылық қорлардың пайда болмау мүмкіндігі;

• мерзімі өтіп кеткен міндеттемелерді жаба алмау мүмкіндігі;

• қаржылық есеп беру жүйесінің дұрыс деңгейде қалыптаспауы;

• кәсіпорынның шығңындарды бақылау қабілетсіздігі;

• бәсекелестіктің жоғарғы деңгейде болу салдары;

Корпорацияда банкроттықты болдырмау үшін және оның төлемқабілеттілігін жақсарту үшін ең алдымен келесі қадамдарды жасау керек:

• жылжымайтын мүліктің белгілі бір бөлігін сату;

• шығыны көп тауарлы-материалдық құндылықтардан құтылу;

• жарғылық капитал көлемін ұлғайту;

• айналым капиталының көлемін толықтыру мақсатында ұзақ мерзімді ссудалар алу;

• мемлекет тарапынан қайтарымсыз қаржылық қолдау табу;

Сондай-ақ, банкроттықты болдырмаудың тағы бір жолы – корпорацияда маркетингтік саясаттың дұрыс қалыптасуы болып табылады.

Жалпы шаруашылық субъектілерінің қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесін жақсату үшін арнайы бағдарламалар жасалуы қажет. Мысалы, Батыс елдерінің тәжірбиесі бойынша банкроттық жағдайын болжау үшін арнайы экономико-матнематикалық модельдерді қолданады.

Z. Альтманның моделі бойынша /несие төлеу қабілеттілігінің индексі/ ол келесі формуламен анықталады:

Z= 1,2 * К₁ + 1,4* К₂ + 3,3 *К₃ + 0,6 *К₄ + 1,0 К₅

К₁= жекеменшік айналым құралдары / активтердің барлығы;

К₂ = бөлінбеген пайда / активтердің барлығы;

К₃ = проценттер мен салықтарды төлегенге дейінгі пайда / активтердің барлығы;

К₄ = жекеменшік капиталдың нарықтық құны/ жұмылдырылған капитал ;

К₅ = өнімді өткізуден түскен түсім/ активтердің барлығы;

Z- шотының мағынасын және банкроттыққа ұшырау мүмкіндігін келесі кестеден көруге болады:

Z ШОТЫНЫҢ МАҒЫНАСЫ	БАНКРОТТЫҚ МҮМКІНДІГІ
1,81 және одан төмен	өте жоғары
1,81- ден 2,70 дейін	Жоғары
2,71 -ден 2,90 дейін	Банкроттыққа ұшырау мүмкіндігі бар
3,0 және одан жоғары	өте төмен

Бұл модельдің ерекшелігі – бұл көбінесе тек қана өз акцияларын биржаға шығара алатын ірі кәсіпорындар үшін қолданылады. Кәсіпорынның төлемқабілеттілігін талдау және бағалау. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі және сондықтан онымен тығыз байланысты болады. Сол себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп көңіл бөлінеді.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп, оның дер кезінде өзінің барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек деп есептейміз. Бірақ бұл үшін кәсіпорынның есеп айырысу, валюта және басқа да шоттарында ақшалары болуы керек.

Қарыздарды өтеу үшін құралдардың айналымы кезінде ақшаға айналуы керек дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.

Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында бар тауарлы – материалдық құндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын ақша қаражатын алады.

Төлем қабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы ағымдағы міндеттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады. Кәсіпорынның тек қарыздар өтеуге ғана емес, сонымен бірге үздіксіз өндіріс үшін қаржылары болуы керек.

Кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайын бағалау. Нарықтық қатынастары жағдайында корпорацияның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы зор. Бұл кәсіпорынның тәуелсіздікке ие болумен, сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер, және басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болумен байланысты.

Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорвынның белгілі бір кезеңіндегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуімен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеу үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етуін көрсетеді.

Қаржылық тұрақтылықтың ішкі және маңызды факторларының бірі бұл - қаржы ресурстарының құрамы мен құрылымы оларды басқару стратегиясы мен тактикасын дұрыс таңдалынып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайына келесі факторлар әсер етеді:

• кәсіпорынның салалық топқа жатуы;

• шығарылатын өнімнің /жұмыс, қызмет/ құрылымы және оның жалпы төлемқабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;

• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;

• шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;

• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;

• кәсіпорынды басқару тиімділігі;

Корпорация қаржысын ойдадай басқарудың маңызды шарттарының бірі – оның қаржылық жағдайына талдау жасап, баға бере отырып, оны ары қарай басқару болып табылады. Корпорацияның қаржылық жағдайы дегеніміз – бұл қаржылық қорларды қолдану және өңдеу процесі, яғни осы кезде пайда болатын көрсеткіштер жиыны.

Нарықтық экономика жағдайында корпорацияның соңғы нәтижесі оның қаржылық жағдайын сипаттайды. Ал корпорацияның соңғы нәтижесі оның жұмыскерлерін ғана емес, сонымен қатар, мемлекеттік, қаржылық және салық органдарының барлығын да қызықтырады.

Корпорацияның қаржылық жағдайын басқару үшін менеджерлер корпорацияның қаржылық жағдайына талдау жасап, оның жағдайын білу қажет. Қаржылық жағдайдың көрсеткіштері бойынша қаржы менеджерлері келесі этаптар бойынша корпорацияның қаржы жағдайын реттейді:

• қаржы жағдайының көрсеткіштерін бақылау;

• қаржы жағдайына әсер ететін факторларды анықтау;

• корпорацияның қаржы жағдайының сандық және сапалық өзгерістерін бағалау;

• корпорация қаржы жағдайының өзгеру тенденциясын анықтау;

Осы этаптарды қарастыра отырып, қаржы менеджері корпорацияларды ары қарай дамуы үшін басқарады.

Корпорацияның қаржы тұрақтылық көрсеткіштері негізінен екі этапта қарастырылады:

Корпорацияның төлемқабілеттілігін анықтау;

Корпорацияның қаржы тұрақтылығын анықтау;

Корпорацияның қаржы тұрақтылығының ішкі көрсеткіші оның төлем қабілеттілігі болып табылады. Корпорация төлем қабілетті деп аталады, егер ол корпорацияның ақша қорлары, салынған қысқа мерзімді қаржылық салымдары /бағалы қағаздар, басқа да корпорацияға уақытша қаржылық көмектер/ және активтік есептесулері /дебиторлық есеп айырысу/ оның қысқа мерзімді міндеттемелерін жабатын болса, корпорацияның төлем қабілеттілік көрсеткіші келесі теңдікпен көрсетіледі:

D  М + Н

Мұндағы: D – ақша қорлары

М - салынған қысқа мерзімді несиелер мен заемдар

Н – кредиторлық қарыздар

Корпорацияның қаржылық тұрақтылығының экономикалық жиынтығы оның қорларымен камтылуы және олардың шығын көздерінің өңделуі болып табылады. Корпорацияның қаржы тұрақтылығы жекеменшік және заемдық құралдардың қатынасымен сипатталады. Корпорацияның жұмысының тұрақтылығы жалпы оның қаржылық құрылымының деңгейіне және ішкі кредиторлар мен инвесторларға байланысты болады. Корпорациялар өздерінің қызметінің барысында өз қаржылары жетпегендіктен заемдық құралдарды сырттан алады. Егер оларды уақытында төлей алмаса корпорация банкроттыққа ұшырауы мүмкін. Осылай корпорацияның қаржылық тұрақтылығы жағдайы нашар болады.

Корпорациядағы қаржы тұрақтылық жағдайын анықтайтын көрсеткіштерге келесілер жатады:

1. Қаржы тұрақтылығының автономиялық коэффициенті. Бұл арқылы корпорацияның заемдық құралдарға қаншалықты тәуелді еместігі анықталады:

К_авт = жекеменшік капитал / капиталдың жалпы сомасы

Мұндай мүмкіндік көбінесе жақсы жұмыс істейтін корпорацияларда болады, яғни неғұрлым жекеменшік капитал көп болса, соғұрлым корпорация ешкімге тәуелді болмайды. Автономиялық коэффициент 50 пайыздан жоғары болғаны дұрыс. Егер 1-ден жоғары болса/100 пайыз/, онда корпорация заемдық қорсыз өзін-өзі қаржыландыра алады деген сөз.

2. Жекменшік және заемдық қорлардың сәйкестік коэффициенті:

К_зқ = міндеттемелер / жекеменшік капитал

Бұл коэффициент автономиялық коэффициентке ұқсайды, яғни осы екі коэффициенттің кез-келгенімен қаржы тұрақтылықтың жағдайын бағалауға болады.

3. Инвестицияны жабу коэффициенті:

К_иж = жекеменшік капитал + ұзақ мерзімді міндеттемелер / капиталдың жалпы сомасы

Бұл корпорацияның жалпы активтерінің сомасындағы ұзақ мерзімді міндеттемелері мен жекеменшік капиталдың үлесін көрсетеді.

4. Қаржылық тұрақтылықтың негізгі көрсеткіші ағымды активтер коэффициенті болып табылады, оның нормативті деңгейі 0,1 ден төмен болмауы керек:

К_аақ = жекеменшік айналым құралдар / айналым активтер

5. Материалдық қорлардың жекеменшік айналым қорлармен қамтамасыз етілуі – бұл материалдық қорлардың қандай деңгейде жекеменшік қорлармен қамтылғандығы және заемдық құралдардың қаншалықты қажет еместігі анықталады. Нормативті деңгейі 0,5 тен төмен емес.

К_мққ = жекеменшік айналым қорлар / материалдық өндірістік қорлар

Қаржылық тәуекелділік және оның түрлері.

Корпорациядағы қаржылық тәуекелділіктер қаржы ағымының қозғалысымен байланысты құбылыс болып табылады. Қаржылық тәуекелділіктен сақтандыру мүмкіндігіне қарай оларды негізгі 2 топқа бөліп қарастырады: сақтандырылған және сақтандырылмаған.

Сақтандырылған тәуекелділік жағдайында сақтанушы кәсіпорын сақтандыру кампанияларына өзінің сақтандыру төлемін аударып отырады және ол келесі жағдайлардың алдын алуға мүмкіндік туғызады:

• әр түрлі жағдайларға байланысты өндіріс көлемінің қысқаруы немесе өндірістің тоқтап қалуы;

• банкроттық;

• жоспарланбаған шығындардың көбеюі және т.б.

Қаржылық тәуекелділіктің қалыптасу саласына байланысты ішкі және сыртқы болып бөлінеді.

Ішкі – бұл кәсіпорынның нақты қызметімен байланысты қалыптасатын тәуекелділік және ол келесі жағдайлардан туындауы мүмкін:

• кәсіпорындарда мамандандырылмаған қаржы менеджментінің жұмыс істеуінен;

• кәсіпорын активтерінің құрылымдық тиімсіз қалыптасуынан;

• кәсіпорын басшылығының шектен тыс қаржылық тәуекелділікпен тығыз байланысты іс-әрекеттермен жұмыс істеуі;

• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақсыздығына әсер етуші тағы басқа факторлар;

Сыртқы – бұл кәсіпорынның қызметіне байланыссыз тәуекелділік, яғни сыртқы факторлардың әсерінен болатын жағдай /табиғи жағдайлар, инфляция/ және тағы басқалар.

Сондай-ақ, қаржылық тәуекелділікті тұрақты және уақытша деп бөледі.

Тұрақты – бұл күнделікті қаржылық операциялармен байланысты тәуекелділік.

Уақытша – бұл несиелік, инвесторлық және инфляцияға байланысты белгілі бір уақытта, яғни осы іс-әрекеттер қалыптасқан жағдайда ғана пайда болатын тәуекелділік.

Сонымен қатар, кәсіпорындарда қаржылық тәуекелділіктің келесі түрлері кездеседі: инфляциялық тәуекелділік, несиелік, депозиттік, валюталық, инвестициялық, бизнес-тәуекелділік және тағы басқалар.

Қаржылық тәуекелділікті басқару әдістері

Тәуекелділікті басқару – бұл шаруашылық қызметін талдау, сақтандыру ісі, кәсіпорынның қаржысы саласында толық білімі жеткілікті болатын қаржы менеджерінің тікелей қызметі болып табылады.

Кәсіпорындағы тәуекелділікті басқарудың келесі принциптері бар:

• қаржылық тәуекелділікті басқару мүмкіндігі;

• қаржылық тәуекелділікті басқару кезіндегі уақытша факторлардың әсерін есепке алу мүмкіндігі;

• кәсіпорынның қаржылық тәуекелділікті басқару стратегиясының жалпы кәсіпорынның қаржылық стратегиясымен сай келуі;

• Қаржылық тәуекелділіктің деңгейін анықтау жағдайында ең алдымен ол іс әрекетке әсер етуші сыртқы факторларды және екінші кезекте ішкі факторлар анықталуы қажет.

Кәсіпорындағы қаржылық тәуекелділіктің деңгейін анықтау үшін аналитиктер оларды бағалаудың келесі әдістерін қолданады:

1/ бағалаудың эксперттік әдісі;

2/ бағалаудың статистикалық әдісі;

3/ есептеу-аналитикалық әдіс;

Есептеу-аналитикалық әдісі кезінде аналитиктер кәсіпорынның тәуекелділік деңгейіне әсер ететін ішкі факторларды есепке ала отырып есептейді.

Тәуекелділіктен сақтандыру, диверсификациялау, лимиттеу және т.б.

Қаржылық тәуекелділіктің деңгейін төмендету үшін келесі жолдар ұсынылады:

• сақтандыру;

• диверсификация;

• лимиттеу;

Диверсификация – бұл бір-бірімен байланыссыз салым салу объектілерінің арасында инвестициялық құралдардың тиімді бөлінуі. Диверсификация жолы қаржылық тәуекелділіктің бір бөлігін жабуға ғана мүмкіндік береді. Мысалы: инвестициялық іс-әрекет кезінде бір акционерлік қоғамды ғана емес, бірнеше акционерлік қоғамның акциясын жұмылдыру тиімді.

Лимиттеу – бұл белгілі бір объектілерге, мысалы шығындарға, сату көлеміне, алынатын несиеге және тағы сол сияқтыларға лимитті, яғни шекті белгілеу немесе бекіту. Лимиттеу тәуекелділік деңгейін төмендетудің негізгі жолы болып табылады және банктерде несие беру кезінде овердрафт /ең сенімді клиенттерге өте қысқа мерзімге несие беру/ келісім шартын жасау кезінде, несие карточкаларымен тауарды несиеге беру кезінде және тағы басқалар кезінде қолданылады.

Корпорация қорларының қайнар көздерінің құрылуы. Корпорация қорларының, яғни ақша қорларының пайда болуы шаруашылық субъектісі пайда болғаннан бастап іске асады. Осыған сәйкес кәсіпорын өзінің жарғылық капиталын қалыптастырады.

Жарғылық капитал дегеніміз – корпорацияның жекеменшік қорларының негізгі алғашқы қайнар көзі, негізгі және айналым капиталдарының ақшалай көрінісі.

Корпорация қорларының қайнар көзінің біріне қосымша капиталдар кіреді. Бұл қор негізгі қорларды қайта бағалау

Нәтижесінде мүліктің құнының өсуінің есебінен, эмиссиялық кіріс /акцияның номиналды бағасынан сату бағасының жоғарылауы/ және тағы басқалар есебінен құрылады.

Корпорация қорлары жалпы ішкі және сыртқы көздерден құрылуы мүмкін. Корпорация қорларының ішкі көздерден құрылуы корпорация түсіміне, яғни пайдасына байланысты болады. Ал түсім корпорацияның кәсіпкерлік қызметінің нәтижесінде пайда болады:

• өндірілген өнімді өткізуден түскен кіріс;

• қызметтер көрсету мен жұмыстарды орындаудан түскен кірістер;

• мүліктерді қолданудан түскен кірістер;

Бұл кірістер корпорацияның есеп айырысу шотында көрсетіледі. Түсім бұл ең алдымен өндірістегі шығындарды жабудың қайнар көзі болып табылады. Түсімнің пайдадан айырмашылығы ол салық және басқа да шығындарды шегермеген кездегі жалпы пайда. Ал пайда корпорацияның шаруашылық қызметінің соңғы мақсаты және нәтижесі болып табылады.

Пайдадан барлық салықтар ұсталынған соң, ол корпорацияның өзінің игілігіне жұмсалады. Пайдадан резервтік капитал және тағы басқа резервтер мен тұтыну және жинақ қорлары қалыптасады.

Резервтік капитал – бұл кәсіпорынның кейбір жағдайларына байланысты құрылған ақша қорлары. Бұл кәсіпорын банкроттық жағдайға душар болса, немесе төтенше жағдайлар және т.б. жағдайларға арналған капитал. Корпорацияда резервтік капиталдың болуы корпорация қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтудың маңызды шарты болып табылады.

Жинақ қоры - өндірісті дамытуға бағытталған ақша қорлары. Бұл қорларды пайдалану кәсіпорын даму саясатымен тікелей байланысты.

Тұтыну қоры - әлеументтік қажеттілік, өндірістік саладағы емес объектілерді қаржыландыру және т.с.с. бағытталған ақша құралдары.

Валюталық қор – бұл корпорацияның даму саясаты үшін өнімдерді экспортқа шығару нәтижесінде валюталық түсім алу мақсатында корпорацияларда қалыптасады.

Осындай жоғарыда аталған қорлардың нәтижесінде корпорацияның даму саясаты қалыптасады.

Корпарацияның қаржы ресурстары және ішкі қаржыландыру әдістері. Корпорацияның қаржы ресурстары – бұл өндірісті кеңейтумен байланысты, ағымды және жалпы шығындарды қаржыландыруға арналған корпорацияның қаржылық міндеттерін орындауға арналған жекеменшік және сырттан жұмылдырылған ақша қорлары болып табылады.

Капитал – айналым процесінде болатын өндіріске салынған қаржы ресурстарының бір бөлігі. Корпорацияда қаржы ресурстары ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі – жекеменшік қаржылыар, сыртқы – заемдық қаржылар, несиелер.

Ішкі қаржылар жекеменшік қаржылық ресурстар арқылы қалыптасады. Ішкі қаржылар пайда және амортизациялық қорлар есебінен құрылады. Корпорацияның пайдасының тек белгілі бір бөлігі ғана кәсіпорынның өз игілігіне қалады. Осы пайда кәсіпорында ары қарай оны басқаратын субъектілер арқылы қалыптастырады. Жинақ қорына бағытталған пайда өндірісті дамытуға, кәсіпорынның мүлігін көбейтуге арналады. Тұтыну қорына бағытталған пайда әлеументтік міндеттерді шешуге қолданылады.

Амортизациялық аударымдар – бұл ішкі қаржыландырудың көзі болып табылады, яғни бұл негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің тозу құныгның ақшалай көрінісі. Осылардың негізінде амортизациялық қор құрылады.

Кәсіпорындарды ішкі қаржыландыру көздерінен басқа жұмылдырылған немесе сыртқы болып бөлінеді.

Ссудалық капитал – корпорацияларға несие, заем түрінде, әр түрлі мерзімге берілетін қаржы көзі.

Қаржылық ресурстар кәсіпорындарда өндірістік және инвестициялық қызмет процесінде қолданылады. Олар үнемі қозғалыста болады, және ақшалай түрде болады. Кәсіпорындар өзінің қаржы тұрақтылығын және нарықтық шаруашылықта орнықты орын табу мақсатында қаржы ресурстарын түріне және уақытына қарай бөледі. М ұның бәрі кәсіпорында қаржыны басқаруға, яғни қаржы менеджеріне тікелей байланысты болады.

Қазіргі нарықтық экономикода корпорация сырттан қаржы алғаннан гөрі, өзін-өзі қаржыландырған әлде-қайда тиімді. Осыған байланысты корпорация қаржысын ұйымдастыру келесі принциптерге негізделеді: шаруашылықтың өз бетінше жұмыс істеуі, өзін-өзі қаржылық материалдық жауапкершілік қызмет нәтижесіне қызығушылық, қаржы резервін құру және т.б.

Корпорацияның даму саясаты және дивиденттік саясат. Корпорацияның даму саясаты сатысында ең алдымен корпорацияның капиталы жеткілікті деңгейде болуы қажет. Капитал жеткілікті болса, онда корпорация болашақта өзінің дамуын қалыптастырады. Қаржы менеджменті саласынан қарағанда, капитал – бұл корпорацияның ақшалай, материалдық және материалдық емес түрдегі жалпы қорларының құны болып табылады. Корпорация капиталының экономикалық маңызына қарай отырып, капитал келесі сипаттарды алады:

1/ корпорация капиталы өндірістің негізгі факторы болып табылады;

2/ капитал корпорацияға кіріс әкелетін қаржы ресурстарын сипаттайды;

3/ капитал корпорацияның даму саясаты үшін маңызды фактор;

Корпорация капиталы әр түрлі болады: жекеменшік капитал, заемдық капитал, өндірістік капитал, негізгі капитал, айналым капитал, ұлттық, шетелдік, акционерлік, мемлекеттік және т.б. Ең негізгі корпорацияның каитал түрі үш түрде болады.

Корпорация капиталы:

• ақшалай түрдегі капитал /ақшалай капитал/;

• өндіріс түріндегі капитал /өндірістік капитал/;

• тауар түріндегі капитал /тауар капиталы/;

Яғни бұл корпорацияның айналым процесі кезінде болады. Жалпы корпорацияның капиталы айналым процесінде дұрыс жұмыс істеп, корпорацияға кіріс әкелсе, кәсіпорын дамиды. Осының нәтижесінде корпорацияның даму саясаты қалыптасады. Корпорацияның даму саясаты – кәсіпорындарды дамыту мақсатында жасалатын барлық іс-әрекеттер мен әдістер жиынтығы, яғни арнайы стратегия.

Корпорацияның даму саясатының негізінде қаржылық стратегия құрылады. Сонымен қатар, акционерлік қоғам, және т.б. көптеген кәсіпорындарда дивиденттік саясат қалыптасады. Жалпы «дивиденттік саясат» термині акционерлік қоғамдағы пайданы бөлумен байланысты. Әрине бұл тек акционерлік қоғамда ғана емес, сондай-ақ, ұйымдық-құқықтық формасына байланыссыз барлық кәсіпорындарда болады.Дивиденттік саясаты пайда үлесінің өнделу механизімі деп түсінуге болады.

Дивиденттік саясаттың негізгі мақсаты-корпарацияның стратегиялық дамуын қамтитын және кәсіпорынның нарықтық құның максималдандыратын, яғни меншік иелерінің пайдалану қажеттілігін қалыптастыру.

Дивиденттік саясатты өндеуде үш негізгі бағыт пайда болады:консервативті, копералисті, агрессивті.Бұлардың әр қайсысына дивиденттік саясаттың белгілі типі сай келеді.

Акционерлік қоғамның дивиденттік саясатының негізгі типтері.

Дивиденттік саясатты анықтайтын негізгі бағыт:	Қолданылатын дивиденттік саясаттың типтері:
Консервативті	1/ дивиденд төлемінің қалдық саясаты 2/ дивиденд төлемінің көлемінің тұрақты саясаты
Компромисті	3/ дивиденд төлемінің белгілі бір кезеңге қосымша төлемімен есептегі тұрақты минималды саясат
агрессивті	4/ дивиденд деңгейінің тұрақты саясаты 5/ дивиденд көқлемінің тұрақты өсу саясаты

Осы жоғарыда аталған саясаттың дұрыс жұмыс істеуі үшін корпорациядағы қаржы менеджерлері жұмыс істеуі қажет. Ол келесі этаптарды қарастырады:

Дивиденд саясатын өңдеуді анықтайтын негізгі факторларды анықтау;

Дивиденттік саясаттың типін таңдау;

Таңдалған дивиденттік саясат типіне сәйкес пайданы бөлу механизмін өңдеу;

Бір акцияға дивиденттік төлем деңгейін анықтау;

Дивиденттік саясат тиімділігін бағалау;

Дивиденттік төлем деңгейін анықтау келесі формуламен жүргізіледі:

ДТД = ДТҚ – АТ / АС

мұндағы: АС –акция саны

ДТҚ – дивидент төлеу құны

АТ – акцияны меншік иесімен жұмылдыру бойынша дивиденттік төлем құны

Сонымен дивиденттік саясат – пайданы басқарудық жалпы саясатының құрамды бөлігі болып табылады.

Корпорация іскерлік белсенділік көрсеткіштері. Корпорацияның іскерлік белсенділігі мен қызмет тиімділігін бағалау сол корпорацияның жалпы қаржысының жағдайын бағалаудың қорытындысы этапы болып табылады.

Корпорацияның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдылығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау корпорацияның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға мүмкіндік береді. Корпорациядағы қаражаттың айналым жылдамдығының өсуі кәсіпорынның өндірістік – техникалық күшінің артқандығын көрсетеді.

Корпоорацияның іскерлік белсенділігінің көрсеткіштеріне келесі коэффициенттер жатады:

1/ капиталдың жалпы айналымдылық көэффициенті. Ол жылына қанша рет айналу мен өндірудің толық циклі болатындығын көрсетеді:

К^о_а = Д^N / А_К

К^о_{а -} - капиталдың жалпы айналым коффициенті

Д^N - өнім сатудан түскен табыс

А_К – авансталған капитал /есепті кезеңдегі орташа баланс валютасы

2/ негізгі құралдардың айналымдылығы – бұл көрсеткіш қор қайтарымдылығын көрсетеді, яғни корпорацияның есепті кезеңіндегі негізгі өндірістік қорларын пайдаланудың тиімділігін сипаттайды: ҚҚ = СТТ / НҚОҚ

ҚҚ –қор қайтарымы

СТТ – сатудан түскен түсім

НҚОҚ – негізгі құралдардың орташа құны

Бұл коффициент жоғары болған сайын, корпорацияда шығындар азая түседі, керісінше төмен болған сайын өнімді сатудан түскен түсімнің жеткіліксіздігін немесе осы активтер түрлеріне көп қаржы бөлінетіндігін көрсетеді.

3/ меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті: К^о_с = Д^N / С^К

К^о_с – меншікті капиталдың айналымдылық коффициенті

С^К - баланс бойынша меншікті капиталдың есепті кезеңіндегі орташа шамасы /жыл басы +жыл соңы / 2/.

Бұл коффициент корпорациядағы сатудың артықтығын немесе жетіспеушілігін анықтайды, салынғане меншікті капиталдың айналым жылдамдығын, корпорацияның меншік иелері тәуекелділік етіп салып отырған ақша қаржыларының белсенділігін көрсетеді.

4/ Ағымдағы активтер /мобильдік қаржылар/ және айналым капиталының айналымдылық коффициенті:

К^о_та=Д^N / Т^а_с

Т^а_с – ағымдағы активтің орташа шамасы

Т^а_с = ЖБ+ЖС /2

Кез-келген корпорацияда айналымдылық процесін жылдамдатуға тырысу қажет. Айналым уақытын қысқартуға мамандану мен бірлесудің дамуы, тікелей шаруашылық аралық байланстырудың жақсаруы, жүк тасу өзара есеп алмасу мен құжат айналымын тездетумен қол жеткізуге болады.

5 материалдың айналым құралының айналымдылық коэффициенті:К_з^о = S^N / З_с

S^N - сатылған өнімнің толық өзіндік құны

З_с – материалдық өндірістік қордың орташа құны

Мұнда неғұрлым айналымдылық көрсеткіші жоғары болған сайын, соғұрлым қорлар тезірек ақшалай қаражатқа айналады. Оның төмендегі өндірістік қорлар мен аяқталмаған өндірістің ұлғайғандығын немесе дайын өнімге деген сұранысын төмендегенін көрсетеді.

6/ дайын өнімнің айналым коффициенті:

К^о_r = Дⁿ / r

r- баланс бойынша есепті кезеңдегі дайын өнімнің орташа шамасы.

Бұл дайын өнімнің айналым жылдамдығын корсетеді /2,3 рет/ және т.б.

7/ дебиторлық қарыздардың айналымдылық коэффициенті:

К^о_д/з = Д^N / Д_З

Д_З – дебиторлық қарыздардың есепті кезеңіндегі орташа шамасы

Бұл көрсеткіш компанияның қойған шоттарын клиенттердің төлеуге қажет уақытын сипаттайды. Ол көрсеткіштің төмендеуі – оң, ал артуы – теріс бағаланады.

8/ кредиторлық карыздардың айналымдылық коффициенті :

К^о_к/з = Д^N / К_З

К_{З –} кредиторлық қарыздың орташа шамасы.

Бұл коэффициенттің өсуі – корпорацияның борышты төлеу жылдамдығының артқандығын, төмендеуі – несиеге тәуелді екендігін көрсетеді.

Корпорация нарықтық белсенділік көрсеткіштері. Корпорацияның нарықтық белсенділігін келесі негізгі көрсеткіштер сипаттайды:

1. акцияға түскен табыс;

2. акция құндылығы;

3. дивидентті төлеу коффициенттері және тағы басқалары.

Акцияға түскен табыс – инвестор акция сатып алғанда әрқашан дивидент түрінде алатын болашақ табысты қарастырып отырады. Өйткені: компанияның табысы дивиденттер төлеудің негізгі көзі болып табылатындықтан және келешекте акцияның нарықтық құнын көтеруге бизнес болғандықтан, инвесторлар әрқашан акцияға табыстылық коэффициентіне қызығушылық білдіреді:

Д^ч_А = Д^Ч - Д^В ПР.А/ А_о

Д^ч_А – бір акцияға түскен таза табыс

Д^Ч - таза табыс

Д^В ПР.А – айрықша акциялар бойынша дивидент

А_о – айналымдағы жай акциялар саны

Акцияның құндылығы:

Ц_а = Р_ц /Д_а^ч

Р_ц – акцияның нарықтық бағасы

Дивидент төлеу коэффициенті:

К_дв = Д_а^в / Д_а^ч

Д_а^в - бірінші акцияға түскен дивидент

Д_а^ч – бір акцияға түскен таза табыс

Акцияның нарықтық бағасы – бұл оның қазіргі сату және сатып алу бағасы. Ол сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасы әсерімен қалыптасады.

Акция курсы = дивиденттер / несие пайызы * 100

Несиелік пайыз ретінде ҚР-ның Ұлттың Банкінің кооммерциялық банктерге қаржы ресурстарын сатудың есептік мөлшерлемесі алынады.

Дивидент нормасы= бір акцияға түскен дивиденд / бір акцияның нарықтық бағасына. [:]

Қолданалатын оқулықтар, әдебиетерінің тізімі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАННАМАЛАРЫ :