Filosofiya 2-tema lekciya teksti
.pdf
filosofiya, fizika, mexanika, algebra, optika, muzıka, astronomiya, geometriya, medicina, geografiya, tariyx hám lingvistikanı qosadı. Filosofiya iliminiń predmeti haqqında pikir júrgizer eken, Fitrat sana, etika, ilahiyat ham oylawdı biliwdi onıń tiykarǵı wazıypası sıpatında atap ótedi. Fitrattıń alǵashqı doretiwshiliginiń oraylıq ideyalarıınan biri bul – «tirishilik» ideyası. Tirishilik - pútkil Kosmostıń tiykarı. Tirishilik bolmasa, hesh nárse bolmas edi. Xosh, tirishili degen ne? Fitrat onıń Allah tárepinen jaratılǵanlıǵın táriyplew menen birge onı sezgi hám háreketlerdiń kórinis tabıwı tárizinde bahalaydı. Tirishilik ápiwayı, haywanıy formalardan joqarı, insanıy tirishilikke shekem evolyuciyalık tárizde ósip baradı. Jetik «tirishilik ideyası» dinde jámlengen.
Fitrattıń kóz-qarasında, jámiyet evolyuciyası Quday tárepinen jobalastırılǵan. Xár bir konkret jámiyet ushın Quday payǵambar hám din jiberedi. Usılayınsha, tap islamǵa shekem buyırılǵan diniy táliymat boyınsha jámiyetlerdin belgilep qoyılǵan halatında ózgeris júz beredi. Lekin Fitrat mısırlıq reformatorlardıń jolbasshısı Muhammad Abdo kibi fatalizm (táǵdirge iseniw)ge qarsı: ol hámme nárseniń, atap aytqanda, insan táǵdiriniń de aldın ala belgilep qoyılǵanlıǵı haqqındaǵı aqidanı qabıl qılmaydı. Onıń pikirinshe, Quday insanǵa kamalatqa iye bolıwı, birinshi gezekte, aqılıy qábiletin ósiriwi ushın úlken imkaniyatlar beredi. Insannıń wazıypası – aldın ala belgilep qoyılǵan kórsetpelerdi tek ǵana orınlawdan emes, al bálkim óz jeri, óz táǵdiriniń iyesi bolıwdan ibarat. Muqaddes kitaptı túsindirer eken, Fitrat jazadı: «Insan Quranı kárimniń húkmi menen de joqarı maqluq bolıp tabıladı, ol jeru-aspanǵa hámir beriwshi bolar tabıladı. Eger taw menen aspan, temir menen mumnıń insannıń qábiletli pánjesiniń astında parqı joq bolsa ... nege turmısh tárizin óz hákimlerinen úyrener eken?» Bu kibi filosofiyalıq máselelerdi ol Quran ayatları menen dálilleydi, olardıń mazmunın táǵdirge boysınıwǵa shaqırıq tárizinde emes, al bálkim adamlardıń óz táǵdirin ózi jaratıwǵa úndew átirapına birlestiredi; «Laysa-ili-sani illa ma ma`y» - «Insanlar hár ne tappasın, óz umtılıslarınan tabadı, umtılmas, háreket qılmas ekensiz, hesh nársege erise almaysız»72.
A.Fitrat kóz-qarasları islamnıń mánis-mazmunın jańasha interpretaciyalaw, dúnyanıń dúzilisin durıs túsiniw hám insannıń bul dúnyadaǵı roline baha beriwdiń jarqın kórinis tabıwı edi. Dinni interpretaciyalawda A.Fitrat diniy kelisimsizlikke qarsı shıǵıp, bawrıkeńlik hám insanpárwarlıq kóz-qarasınan jantasadı. Óziniń ataqlı «Rahbari najot» («Qutılıw jolı») shıǵarmasında ol jazadı: «hesh shák-shubha joq, adamlar túrli dinlerge isenip, túrli ellerde jasasa da, túrli qáwim hám milletlerge tiyisli bolsa da, olardıń barlıǵı jalǵız atanıń perzentleri esaplanadı hám jalǵız insaniyatqa tiyisli bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda, olar - aǵa-ini. Solay eken, olar bir-birin súyiwi hám ulıwmalıq biradarlıq awqamın duziwi kerek. Dúnyalıq tirishilik tabısı ulıwmalıq biradarlıqsız múmkin emes»73.
Ádep-ikramlılıq máseleleri SHıǵıs filosofiyasıda hámiyshe tiykarǵı orın iyelep kelgen. Olar jadidshilik sheńberinde islep shıǵılǵan formada Abdulla Avloniy (1878-1934) dóretiwshiliginde, birinshi gezekte, onıń «Turkiy Guliston yoxud axloq» shıǵarmasında óz sáwleleniwin taptı. Avloniy ushın ádep-ikramlılıq hámmesinen burın ámeliy-pedagogikalıq baǵdarǵa iye boldı. Ol «Insanlardı jaqsılıqqa shaqırıwshı, jamanlıqtan qaytarıwshı bir ilimdur». Bul ilim «Jaqsı qulıqlardıń jaqsılıǵın, jaman qulıqlardıń jamanlıgın dálil hám mısallar» járdeminde ańlatıwǵa tiykarlanıwı kerek74 .
Avloniy jarqın keleshekti jaqsı qulıqlı insandı tárbiyalap jetilistiriwden ayrı eleslete almaydı. Sonıń ushın da, insanıy iskerliktiń túrli kórinisleri hám insan minez-qulqınıń belgilerin morallıq ólshemler kóz-qarasınan qarap shıǵadı. Atap aytqanda, biliw hám bilmeslik onıń ushın tek ǵana biliw belsendiligi hám biliw teoriyası túsinigi qubılıslarınan ǵana ibarat emes. Ilim «bizge jaqsını jamannan, iygilikti jawızlıqtan, orınlını orınsızdan, pákti napákten qatesiz parıqlaw imkanın beredi, áyne payıtta, nadanlıq – jaman qulıqlar, menmenlik hám jawızlıqtıń baslaması»75.
A.Avloniy bul juwmaqlarǵa áyyemgi grek filosofiyası (Sokrat, Aristotel hám Platon), sonday-aq Ibn Sino, Rumiy, Bedil shıǵarmalarına tayanǵan halda keledi. Bir qaraǵanda, bul
72Fitrat A. Hind sayyohining qissasi// "SHarq yulduzi", 1991 yil, 8-son, 15-b. 73Fitrat A. Najot yo`li (Raqbari najot). -T.: 2001. 159-b.
74Avloniy A. Turkiy Guliston yohud axloq // Tanlangan asarlar. -T.: 1998. 34-bet. 75Sol jerde. 184-185-betler
nárselerge tiykarǵı qaǵıydası itaat qılıw bolǵan musılmansha maslak penen evropasha erkin kóz-qaras ortasında hesh bir baylanıslılıq joqtay túyiledi. Lekin Avloniy bul dereklerdi ń durıslıǵın Quran járdeminde dálillep bere aldı hám usı tiykarda musılmanlar ushın progressiv etika qaǵıydaların islep shıqtı. Ol ulıwmainsanıy insanpárwarlık etikası tiykarında qáliplesiwi, ámeliy baǵdarǵa iye bolıwı hám rawajlanıwǵa racional xızmet qılıwı kerek. Avloniy «sabır», «sadıqlıq», «saqıylıq», «hilm», «intizam», «hújdan», «ádalat», «anoniyat» (menmenlik) «rahovat» (dáńgeselik) «atolat» (jılqawlıq) kibi insannıń morallıq-psixologiyalıq sıpatlamasın beredi. Sonıń menen birge usı kategoriyalar analizi shıǵarma avtorı tárepinen jámiyet talaplarına juwap beretuǵın jas áwladtı tárbiyalaw máseleleri arqalı ámelge asırıladı. Mısalı, intizam tuwralı aytılar eken, A.Avloniy onı jeke bir adamnıń qásiyeti emes, bálkim bir qansha keń - jámiyettegi islerdiń awhalı kóz-qarasınan qarap shıǵadı. Ol «hár bir millettiń rawajı hám táǵdiri islerin waqtında rejeden shıǵarmay, tártip penen júrgiziwge baylanıslı»76 .
Avloniy shaxstıń qáliplesiwinde tárbiya jetekshi rol` oynaytuǵına ayrıqsha itibar qaratadı. Onıń kóz-qarasına kóre, insan talantlı hám qábiletli, jaqsılıq hám jamanlıqtı parıqlay alatuǵın etip jaratılǵan, lekin bul qásiyetler tárbiya procesinde rawajlanadı hám bunda etika mańızlı rol` oynaydı.
Solay etip, mánawiyat hám ádep-ikramlılıq máseleleri jadidlerdiń dıqqat orayında turadı. Olar usı máselelerdi ilgeri súrimnen birge ózleri debul tarawda dúnya tájiriybesi elementlerin ózine sińdirgen «jańa musılman etikasınıń» wákilleri edi.
Sovet dáwirinde - 20-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap jadidshilik ideologiyalıq kritika nısanasına aynaldı. Buxaradaǵı jadidshilik háreketiniń basshılarınan biri, keyin ala bolsa WzSSR húkimetiniń birinshi baslıǵı (1924-1937) bolǵan Fayzulla Xojaev usı hárekettiń tikkeley
qatnasıwshısı sıpatında onıń tariyxın ashıp berip, |
jadidshilikke obyektiv baha bergen. Óziniń |
«Buxara revolyuciyasınıń tariyxına materiallar» |
izertlewi ushın ol 1927-jılı partiya s`ezdi |
minberinen turıp «jadidshilikti ideallastırıwda» ayıplandı. Atap aytqanda, onıń tómendegi sózleri Kompartiya basshılıǵı ushın keshirilmes boldı: «Orta Aziyada milliy-revolyuciyalıq háreketti basqarıwǵa qábiletli kadrlardı jetilistirip bergeni ushın biz áyne jadidlerden minnetdarmız». Jadidshilik misli «massa sanasın milltshilik ideyaları menen záhárlew hám onı revolyuciyalıq gúresten shetke tartıw» maqsetinde shólkemlestirilgen reakcion burjua-milletshilik baǵdar dep járiyalandı, jadidlerdiń ózleri bolsa repressiya qılındı hám joq etildi. Jadidshilik bol`shevikler tárepinen sonıń ushın da joq qılındı, olar islep shıqqan milliy-mámleketshilik qurılısı hám jámiyetti kolonializmniń bası berik kóshesinen alıp shıǵıw koncepciyası despotlıq sovet dúzimi ushın salmaqlı oppoziciya edi hám oǵan apat qáwpin tuwdıratuǵın edi. Óziniń tragediyalı tamamlanıwına qaramastan, jadidler tárepinen tiykar salınǵan milliy-progressivlik háreket milliy ózin-ózi ańlawdıń ósiwine imkaniyat jarattı, milliy-azatlıq ideologiyasınıń júzege keliwi hám rawajlanıwında mańızlı rol` oynadı.
Bekkemlew ushın sorawlar hám tapsırmalar
1.Áyyemgi Hindistandaǵı filosofiyalıq táliymatlardıń ózine tán tárepleri nede?
2.Ortodoksal hám noortodoksal táliymatlardı kórsetiń hám olarǵa sıpatlama beriń.
3.Buddizmniń tiykarǵı filosofiyalıq ideyaların aytıp beriń.
4.Áyyemgi Qıtaydıń tiykarǵı filosofiyalıq mekteplerin kórsetip beriń.
5.Konfuciyliktiń tiykarǵı filosofiyalıq ideyalarınıń mazmunı qanday?
6.Zardushtiylik bolmıs, ondaǵı insannıń ornı tuwralı qanday ideyalardı ilgeri súrgen?
7.Jaqsılıq hám jamanlıq, iygilik hám jawızlıqtıń mánis-mazmunı hám óz-ara qatnası tuwralı zardushtiylik, maniylik, mazdakizm táliymatlarınıń kóz-qarasların salıstırmalı analizleń
8.Alǵashqı Orta ásirlerdegi filosofiyalıq kóz-qaraslardıń tiykarǵı ózgesheliklerin, baǵdarların sıpatlap beriń.
9.Farabiy, Beruniy, Ibn Sinonıń filosofiyalıq kóz-qaraslardaǵı ulıwmalıq hám jeke aspektlerin anıqlań.
76Sol jerde . 52-bet
10.Abu Homid Ǵazzaliy hám tasavvuftıń filosofiyalıq kóz-qaraslarınıń tiykarǵı mánismazmunı nede?
11.Ámir Temur hám temuriyler dáwirinde filosofiyalıq oylawdıń rawajlanıwı: tiykarǵı ideyalar hám wákilleri
12.Jadidchiliktiń tiykarǵı ideyaları qanday?
13.Jadidchiliktiń tiykarǵı wákilleri kimler hám olardıń iskerligi tuwralı aytıp beriń.
Ádebiyatlar
1.Шермухамедова H.A. Фалсафа.-Т.: Ношир, 2012. -1207 б.
2.Falsafa. Ахмедова М.таҳрири остида.-Т.: УФМЖ, 2006.
3.Соифназаров И. Курс лекций по философии. – Т.: 2004.
4.Falsafa. Mamashokirov S.Tahriri ostida. -Т.: Sharq, 2005.
5.Гуревич П.С.Основы философии – М.: 2002.
6.В. Ф. Асмус. Античная философия. – М.: 1986.
7.История философии в кратком изложении. – М.: 1991.
8.O`zbekistonda ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixidan. - T.: 1995.
9.Jumoboev I.J. O`zbekistonda falsafa va ahloqiy fikrlar tarixidan. - T.: 1997.