Filosofiya 2-tema lekciya teksti

Jurjaniy aqidasına tán bolǵan nárse bolmıs kelbetin basqıshpa-basqısh tártipte túsindiriwden ibarat edi. Bes bartan ibarat bolǵan óziniń «Oyinaye gitinamo» («Dúnyanı sáwlelendiriwshi ayna») traktatınıń birinshi babın vojib ul-vujud hám múmkin ul-vujudtiń bar ekenligin tiykarlawǵa baǵıshlaydı. Jurjaniy oǵan bılay táriyp beredi: «Joq bolıwı múmkin bolmaǵan, bar bolıwı bolsa zárúr bolǵan nárse vojib ul-vujud dep ataladı. Mısalı, Xoliqtıń ózligi kibi túsinik. Barlıǵı da, joqlıgı da zárúr bolmaǵan nárse múmkin ul-vujud dep ataladı»61.

Jurjaniy pikirinshe, vojib ul-vujud quday bolıp, múmkin ul-vujud esa –materiallıq álem. Ol bolmıstıń birinshi sebebi sıpatında vojib ul-vujudni, yaǵnıy qudaydıń barlıǵın tán aladı. Onıń pikirinshe, múmkin ul-vujud óziniń bar bolıwı ushın qandayda bir tárizde bolsa da, birer bir sebepke zárúrlikti sezedi. Ol birer bir nárse sebepli, yaǵnıy birinshi sebeptiń mánisine kóre, múmkin ul-vujud dárejesine kóteriledi.

Jurjaniydiń pikirinshe, barlıq deneler bir-birine bolǵan óz-ara múnásibette sebep-aqıbet qatnasında boladı. «Dúnyanı sáwlelendiriwshi ayna» traktatında ol bılay dep jazadı: «Bar bolıwǵa imkanı bar nárse eki quram bólekten jawhar (substanciya) hám faz (akcidenciya)dan, yaǵnıy túpkilikli mánis hám tosın haldan yaki qubılıstan ibarat. Eger bar bolıwǵa imkanı bolǵan nárse óziniń barlıǵı ushın orınǵa zárúrlik sezbese, onda onı túpkilikli mánis dep, egerde oǵan zárúrlik sezse, qubılıs dep ataladı. Túpkilikli mánis bes qıylı bolıwı múmkin. Egerde birer-bir túpkilikli mánis, basqa orında birer bir nárse ornında ornalasqan bolsa, ol jaylasqan sol orın nárse dep, halat bolsa – forma dep ataladı. Eger ol óz ishine halat hám orındı alǵan bolsa, ol dene dep ataladı. Eger túpkilikli mánis bul aytılǵan úsh nárseni óz ishine almasa, ol ayırıwshı jawhar dep ataladı. Egerde usı ayırıwshı túpkilikli mánis denege iye bolsa, bul halda onıń ózgeriwshi bólegi ruwx dep ataladı. Bul denelerdegi ózgermeytuǵın nárse aqıl dep ataladı. Egerde usı aqıl tikkeley vojib ulvujuddan kelip shıqqan bolsa, ol baslanǵısh akıl yaki ulıwmalıq aqıl, dep ataladı»62.

Jurjaniy jawhardı (substanciya) bes túrge bóledi: aqıl, ruwx, birlemshi jawxar, forma hám dene, jawxarlar quralında nárseler sıpatında qarap shıǵadı. Jurjaniy tábiyiy bolmıstı klassifikaciyalap, denelerdi ápiwayı hám quramalıǵa bóledi. Quramalı deneler tórt elementten quraladı, ápiwayı deneler joqarı hám tómende jaylasqan boladı – planetalar hám elementlerdiń ózleri. Joqarıdaǵı deneler nurlı hám nursız bolıwı múmkin, birinshileri planetalar hám juldızlar mánisi bolsa, ekinshileri – sheńberler hám ruwxlar. Quramalı deneler ózlerine tómendegilerdi, kamtıp aladı: óspeytuǵın nárseler - minerallar, ósetuǵın, sezim-tuyǵılarǵa iye bolıp, háreket te qılatuǵın, biraq tili joq –haywanlar, tilge iye bolǵanlar - adamlar. Demak, Jurjaniy aqidasınsha, pútkil Dunya jalǵız dene bolıp, onıń turli aǵzaları nızamlı ráwishte bir-birleri menen baylanısqan bolıp tabıladı.

Jurjaniy óziniń tábiyat filosofiyasında tábiyiy dúnya, yaǵnıy tábiyattı, onıń ózinen kelip shıǵıp túsindiriwge háreket qıldı. Ol insan menen tábiyattıń birligin úlken álemdegi (makrokosm) barlıq kúshlerdiń joqarı toplanıw orayı sıpatında bolǵan kishi álem (mikrokosm) ideyası arqalı ańlattı.

Logika. Jurjaniy logika ilimine salmaqlı úles qostı. Ol Oraylıq Aziya, Jaqın SHıǵıs elleriniń logikalıq miyrasınıń barlıq aǵımların analizlep, olardı jáne de rawajlandırdı. Mánisi aspektinen logika iliminiń filosofiya hám medicinadan ajıralıwı onıń huqıq, til hám ilahiyat tarawındaǵı izertlewlerde qollanılıw procesi kóbeydi. Jurjaniy óz dóretiwshiliginde logikanı filosofiyadan ajıratpaǵan halda, onı kóbirek huqıq hám til tarawlarında qollanılıwın támiyinedi. Onı bereketli dóretiwshiligi sebepli usı dáwirden baslap, islam medreselerinde logikanı oqıtıw huqıq hám til ilimleri menen baylanıslı halda alıp barıldı. Nátiyjede logika ilimine islam aqidalarına tán bolǵan «biygana táliymat» dep ǵárez benen qaraw áste-aqırın saplastırıla basladı.

Jurjaniy pikirinshe, teoriyalıq bilimler turmıslıq tájiriybede payda etilgen baslawısh bilimler hám olar tuwralı pikirlew jolı menen qáliplesedi. Bunday pikirlew procesin ol juwmaq dep ataydı. Usı juwmaqtıń úsh túrin kórsetip ótedi. Bular: qiyos (sillogizm), istiqro (indukciya – bólekten

61 O`z FA Beruniy nomidagi SHarqshunoslik instituti qo lyozmalar jamġarmasi «oynaye gitnamo» 2984-raqamli qo`lyozma, 1- sahifa (fors tilida)

62Sol jerde. 2a-b.

pútinge qaray pikir júrgiziw) hám hads (analogiya - uqsaC). Bulardan qiyos (sillogizm) juwmaqtıń baslı túri esaplanıp, teoriyalıq bilimler jaratıwdıń tiykarǵı kuralı bolıp, maydanǵa shıǵadı.

Isteqro (indukciya) túsinigi astında Jurjaniy sonday juwmaqtı kózde tutadı, onda dáslepki jeke shártler tiykarında ulıwmalıq nátiyje shıǵarıladı. Ol eki qıylı isteqroni, yaǵnıy tolıq hám tolıq bolmaǵan indukciyanı kórsetip ótedi. Tolıq indukciyada hár bir bólektegi qanday da bir sıpat bar ekenligine tiykarlanıp, áyne usınday sıpat ózgesheligi ulıwmalıq pútinlikte de bar ekenligine isenim payda qılınadı. Tolıq bolmaǵan indukciya juwmak, ulıwmalıq pútin bolǵan nárseniń bazı bir bóleklerinde orın alǵan qanday da bir ózgeshelikten kelip shıǵıp, usınday ózgeshelik pútinde de bar ekenligine isenim payda etedi. Jurjaniy pikirinshe, tolıq bolmaǵan indukciya tek shamalawshı pikir júrgiziwge ǵana alıp keledi.

Jurjaniydiń filosofiyalıq shıǵarmaları, ásirese, onıń logikaǵa tiyisli traktatları Oraylıq Aziya hám Iranda logika ilimining rawajlanıwına qosılǵan áhmiyetli úles boldı. Sońǵı ásirlerde onıń traktatlare medreselerde úyrenildi hám olarǵa kommentariyler jazıldı.

XV ásir alımlarınan biri ÁmirTemurdıń aqlıǵı Muhammed Taraǵay Ulıǵbek (1394-1449) edi. Movaraunnahr húkimdarı bolǵan sultan Ulıǵbek, ilim hám mádeniyattıń rawajlanıwına úlken itibar qarattı. Onıń ilimiy qızıǵıwshılıqları matematika, astronomiya, geometriya, ximiya, tariyx hám basqa ilim tarawların qamtıp alǵan edi. Oyshıldıń dúnyaǵa kóz-qarasınıń qáliplewinde Platon, Aristotel, Ptolemey, Xorezmiy, Ferǵaniy, Farabiy, Beruniy, Ibn Sino,

Mir Sayyid SHarif Jurjaniy hám basqa alımlardıń shıǵarmaları úlken orın iyeledi.

1428-jılı Ulıǵbektiń basshılıǵında Samarqandta sol zamandaǵı eń úlken observatoriya qurıldı. Ol 1437-jılı óziniń astronomiya tarawındaǵı shıǵarması bolǵan «Zije Kwrogoniy» traktatın jazıp tamaladı. Bul traktata jıl esabı, platnetalar teoriyası, astronomiya mashqalaları bayan etilgen bolıp, 1018 juldızdıń tablicası da berilgen edi. Ulıǵbektiń «Tórt ulıs tariyxı» atlı shıǵarması da bar bolıp, onda mońǵollar imperiyasınıń tariyxı bayan qılınǵan. Bunnantısqarı, Ulıǵbek logika, fiqh, muzıka teoriyası hám ádebiya metod teoriyasın jaqsı biletuǵın edi.

Ulıǵbektiń izertlewleri astronomiyanıń rawajlanıwında áhmiyetli dáwirdi ashtı. Ol Jer júziniń hár qanday noqatınıń koordinataların anıqlaytuǵın qural islep shıǵıwǵa umtıldı, quyash hám aydıń tutılıwların aldınnan aytıp beriw usılı, jıl esaplarınıń birinen ekinshisine ótiw qaǵıydaları, jıl pasıllarınıń ózgeriwiniń nızamlılıǵın ashıp beriw, aspanıy deneler háreketiniń nızamların túsindiriwge háreket qıldı. Tiykarǵı baqlaw quralı sıpatında sekstant (múyesh ólshew ásbaplarınıń biri) xızmet qıldı. Mısalı, usı ásbap járdeminde quyash jılınıń anıq muǵdarı

ólshendi - 365 tún hám qundiz 6 saat 10 minut 8 sekund.

Ulıǵbek tárepinen tiykar salınǵan astronomiya mektebi sol zamannıń ilimiy kózqaraslarınıń qáliplesiwinde úlken orın iyeledi. Basqa ellerden astronomiya boyınsha eń jaqsı qánigelerdi shaqırǵan Ulıǵbek, óziniń átirapına talantlı alımlardı topladı. Irannıń Koshon qalasınan iri matematik hám astronom bolǵan Ǵiyasuddin Jamshid al-Koshiy (ó.w. 1430) shaqırılǵan edi. Onlıq bólshektiń ashılıwı al-Koshiyga tiyisli bolıp tabıladı. Aytıp ótiw kerek, onnan keyin ǵana, XVI ásirden baslap, Evropa matematikleri shıǵarmalarida onlıq bólshek qollanılıp baslandı.

Ulıǵbek óltirilgennen keyin onıń isin shákirtleri dawam ettirdi. Olardan eń belgilisi - ataqlı matematik hám astronom Ali Qushchi (1403-1474) edi. Onıń tiykarǵı shıǵarması – «Astronomiya haqqında traktat» edi. Ali Qushchi obyektiv dúnyanıń barlıǵına, materiallıq zat hám qubılıslardıń óz-ara baylanıslılıǵı, olardıń ápiwayıdan quramalıǵa ótip otıratuǵınlıǵına isenetuǵın edi.

Ullı oyshıl hám gumanist Abdurahman Jamiy (1414-1492) Gerattıń jaqınındaǵı Xarjird awılında dúnyaǵa keledi. Samarqandqa kelgeninen keyin oyshıl Qazı-zada Rumiy hám Xoja Ali Samarqandiydiń geometriya, algebra hám astronomiya boyınsha lekciyaların tıńlaydı. Keyin ala shayır shayx Sa`diddin Qashǵariyge shákirt túsip, Naqshbandiylik tariqatın onnan úyrene baslaydı hám Naqshbandiylik sulukiniń kórnekli teoretigine aynaladı.

Jamiy enciklopedist alım edi. Ol geometriya, astronomiya, kosmografiya, matematika ilimlerin puqta ózlestirgen, arab tili, filosofiya, ritorika, etika boyınsha iri shıǵarmalar jazǵan edi. Alımnıń mańızlı shıǵarmaları qatarına «Bahoriston», «SHarxi ruboiyot», «Haftavrang»,

«Lavoih», «Nafahot ul-uns» hám basqalar kiredi.

ideyalardıń kirip keliwi dúnya menen ekonomikalıq baylanıs ornatıw imkaniyatların kórsetti, regionda erkin pikirliliktiń rawajlanıwına imkaniyat jarattı. Bul tiykarǵı maqsetlerinen biri aǵartıwshılıq bolǵan milliy azatlıq filosofiyasınıń qáliplesiwindegi alǵashqı qádemler edi. Onıń tárepdarları regionnıń túrli múyeshleride kóterilgen xalıq qozǵalańların basqarıw, shólkemlestiriw yaki qollap-quwatawdan ele jıraq bolsa da, lekin olardıń kelip shıǵıw sebeplerin jaqsı ańlar edi hám bul taypanıń orın alǵan dúzimge kritikalıq múnásibeti, reforma ótkiziw zárúrligin túsiniwi - sol dáwir ushın úlken jetiskenlik edi. Belgili alım Ahmad Donish reformalar ótkiziwdiń eń belsendi tárepdarlarınıń biri edi. Keyin ala Muqimiy, Furqat, Hamza, Berdaq, Zavqiy, Bayaniy, Avaz Otar kibi shayırlar óz qosıqlarında xalıqtı ilim hám aǵartıwshılıqqa shaqırdı. Abay, Shoqan Walixanov kibi belgili ǵayratkerler demokratiyalık ideyalar menen qurallanǵan bolıp, olar bul múshkil awhaldan shıǵıwdıń jolın tek ǵana aǵartıwshılıqta emes, al bálkim túrkiy xalıqlardıń birlesiwinde kóretuǵın edi. Ayne usı negizde aǵartıwshılıqdan siyasiy talaplardı kóterip shıǵıwǵa shekem joqarılaǵan jadidshilik ósip shıqtı.

Reformatorlıq hám aǵartıwshılıq jańa filosofiyasınıń qáliplesiwinde enciklopediyalıq bilim iyesi, tábiyiy hám anıq ilimlerdi tereń biliwi sebepli injener dep ulıǵlangan Ahmad Donish (1827-1897) (tolıq ismi - Ahmad ibn Mir Nosir ibn Yusuf al-Hanafiy as-Siddiqiy al-Buxariy) ayrıqsha orın tutadı. Ol astronomiya hám kosmologiya tarawlarıda ǵana izertlewler alıp barıp qalmastan, filosofiya, tariyx, ádebiyat, muzıka iskusstvosı hám kalligrafiya ilimlerinde de jetik edi. Onıń tek ǵana mámleketshilik tariyxı haqqındaǵı bilimler hám máseleniń filosofiyalıq aspektleri emes, al bálkim tájiriybege de tiykarlanǵan mámlekettiń qanday bolıwı tuwralı filosofiyalıq juwmaqları jámiyetke kúshli tásir kórsetti. XIX ásirdiń 50-jıllarınıń ortalarında Ámir Nasrulla sarayına bas kalliograf hám súwretshi sıpatında xızmetke kirgen Ahmad Donish bul jerdegi ortalıq onıń ádalatlı mámleket dúzimi haqqındaǵı túsiniklerine tuwra kelmegenligi ushın óz ıqtıyarı menen saray xızmetin taslap ketedi. Armiyada hám húkimdarlarǵa xızmette tártiptiń joqlıǵı maǵan awır hám nátiyjesiz túyildi, dep jazadı ol, sonıń ushın meni mirát etkenleri hám ayıplaǵanlarına qaramastan, qattı nanǵa qanaat etip, medresege ornalasıp aldım. Tereń bilimlerin esapqa alıp, Buxara ámirleri onı úsh mártebe (1857, 1869, 1874) Rossiyaǵa jiberilgen elshiler quramına qosadı. Sol waqıtta Buxaraǵa qaraǵanda rawajlanǵan elge qılınǵan saparlar onıń húkimran sheńberlerge bolǵan múnásibetin jáne de keskinlestirdi – óytkeni ol basqarıw formalarınıń eskirgenligi hám qalaqlıǵınıń sebeplerin ańlap jetti. Donishtiń ulıwmalıq teńlik tuwralı «Franklar teoriyası» menen tanıslıǵın boljamúmkin. 1869-jılı Peterburgte bolǵanında ol rus alımları, atap aytkanda N.G.Chernıshevskiy, N.A.Dobrolyubov hám Rossiyanıń demokratiyalıq keypiyattaǵı basqa zıyalılları menen baylanısta bolǵan ataqlı sayaxatshı P.I.Pashino menen ushırasadı66. Itimal, bul teoriya menen ol áne usı ushırasıwda tanısqan shıǵar.

Donishtiń siyasiy, sociallıq hám filosofiyalıq kóz-qarasları onıń «Navodir ul-vaqoe» («Nodir voqealar») kitabında óziniń derlik tolıq ańlatpasın tapqan. Traktatta ol filosofiya, etika, sociallıq turmıstıń túrli máseleleri, mámleket qurılısı hám adamlardıń óz-ara múnásibetleri tuwralı piikr júrgizedi, orın alǵan basqarıw usılın kritikalap, Buxara xanlıǵınıń mámleket basqarıwın reformalawdı usınıs etedi. «Traktati muxtasare-tarixi saltanati xonadoni tarixi manǵitiya» («Manǵitlar sulolasi saltanati tarixi haqida muxtasar traktat») shıǵarmasında eldegi jaǵday, basqarıw sisteması, xalıqtıń awhalı, sonday-aq Rossiya menen urıs óziniń jarqın ańlatıwın tapqan67.

«Olar, - dep jazadı ol Buxara ámirleri (Daniyaldan baslap Abdulahadge shekem, tek Shahmurat bunnan tısqarı - D.A.) haqqında, - ne tapsa da ózlerine aladı - jesirler shıraǵındaǵı jalınnan tartıp vaqf ambarlarındaǵı nanǵa shekem urladı hám bulardıń barlıǵı óz qursaqları hám ayshı-ishretleri ushın... jábir-zulım, xorlıq, aminona, vakilona sıyaqlı túrli salıqlardıń kópliginen diyxan hám ónermentlerdiń ya sabır etiwge, ya gúresiwge imkaniyatı qalmaǵan edi»68.

66Историография общественных наук в Узбекистане. Библиографические очерки. Составитель Б.В.Лунин. –Т.: 1974. 165-b.

67O`zR FA Sharqshunoslik instituti qo`lyozmalari fondi. Inv. № 1387.

68Епифанова Л.М. Рукописные источники по истории Средней Азии периода присоединения ее к России. Бухара-

Ташкент, 1965. 15-b.

Ahmad Donish aǵartıwshılıq baǵdarındaǵı reformalardıń tárepdarı ǵana emes edi. Hámeldarlardıń shaxsiy mápleri jolında óz lawazımınan paydalanıwı, húkimdarlardıń ashkozligi hám shariat ızamların ózpaydasına xızmet qıldırıwı, sxolastikaǵa tiykarlanǵan bilimlendiriwdiń awhalı, mámleket ǵárezsizligin saqlawǵa baǵdarlanǵan sırtkı siyasat sistemasınıń orın almawı, ulıwmalıq dushpanǵa qarsı kúshlerdi birlestiriwdiń ornına regiondaǵı jańa jerlerdi basıp alıwǵa qaratılǵan oǵada sheklengen bir jaqlama umtılıwlar - bulardıń barlıǵın kórip, ol tek ǵana sınshı filosof bolıp jetilip qalmastan, al bálkim Watannıń jarlı awhalın ańlawday awır júk onıń shegine tústi. Ol rawajlanǵan eller tuwralı tolık túsinikke iye edi hám bir kúni xalıq bul jaǵdaydı jarıp shıǵatuǵınlıǵına hámde ol progressiv baslamalar formasında kórinis tabatugınlıgına isenetuǵın edi. A.Donishtiń ózi mámleket qurılısın reformalawdıń tolıq joybarın dúzedi. Onda irrigaciya, atap aytqanda, Ámiwdár`yadan Buxaraǵa shekem bolǵan úlkensuwǵarıw kanalın qazıw, ońermentshilik, ilim hám bilimlendiriwdi rawajlandırıwga úlken áhmiyet berilgen edi.

Sol dáwirdegi Mısır reformatorları kibi Ahmad Donish fatalizmge qarsı shıqtı. Ol insan barlıq nárse tek ǵana jaratqannan dep otırmastan, óz awhalın jaqsılaw ushın belsendi háreket qılıwı kerekligi ideyasın ilgeri súrip, hár bir adam óz táǵdirin ózi sheshiwi múmkinligin hám Allah tárepinen buǵan úlken imkaniyat beriliwin uqtırdı. Onıń pikirinshe, mámleket bir toda adamlardıń emes, bálkim xalıqtıń máplerin qanaatlandırıwǵa xızmet qılıwı kerek, mámleket basshıları bolsa eldiń hám jámiyettiń párawanlıǵı tuwralı qayǵırıwı lazım. Ahmad Donishtiń xalıqtıń dini hám milliy tiyisliligine qaramastan progressiv ellerden úlgi alıwı kerekligi haqqındaǵı kóz-qarası da jadidshilik táliymatının tiykarına aynaldı. Ahmad Donish ideyaları tariyxtanıwda da túpkilikli burılıs jasadı, tariyxta ilimiy obyektivlik filosofiyasınıń qáliplesiwine jardem berdi.

XIX ásirde Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Bayaniy, Hamzalardıń zamanagóy qosıqları keń tarqalıp, awızdan-awızǵa ótip, aytıp júrilgen. Bul insanlar da aǵartıwshılıqtıń qızǵın tárepdarları bolıp, tek ǵana bul tuwralı kóz-qarasların qosıq arqalı bayan etken. Qosıqlar menen ǵázeller xalıq arasında tez tarqalıwı aspektinen úlken áhmiyetke iye bolıp, atap ayqanda jaslar arasında aǵartıwshılıqtı úgit-násiyatlawdıń eń tásirsheń forması edi.

Muhammad Aminxwja Muqimiy (1850-1903) hám Zakirjon Furqat (1859-1909) kibi shayırlar túrkistanlıqlardıń awır ekonomikalıq awhalın qayǵıradı hám óz dóretiwshilikleri arqalı kolonializmge qarsı keypiyattıń kúsheyiwine járdem berdi. Lirik hám satirik bolǵan Muqimiy insaf, ádalat hám adamıylıq húkimranlıq qılatuǵın erkin jámiyet tuwralı arzıw qıladı, áyne payıtta, óziniń idealınan uzaq bolǵan dúzim, konservator din wákillerin satira tıǵı menen pash etedi. «Túrkistan wálayatınıń gazetındai 1903-jılı basılǵan qosıqlarınıń birinde jámiyetti kózde tutıp:

Ey tabib, aylanma dardim bedavolardan biri,

Rangi zardim ko`ru-ko`rma kahrabolardan biri, dep jazadı.

Shayırdıń «Veksel», «Uruǵ», «Dar mazammati zamana», «Lyaxtin», «Toy» hám basqa siyasiy hám sociallıq máselelerge (mısalı, saylaw) baǵıshlanǵan satiraları jámiyette ol obrazlı tárizde «Dúnya qurılǵan dar eken!» dep táriyplegen orın alǵan dúzimge bolǵan kritikalıq múnásibetti kúsheytedi».

Zakirjan Furqattıń aǵartıwshılıq kóz-qarasları onıń «Ilimniń qásiyeti», «Aqıl májilisi tuwralı», «Vıstavka tuwralı» hám basqa ataqlı qosıqlarında óz ańlatıwın tapqan. Ol mádeniyattıń qızǵın násiyatlawshısı edi. Evropa mádeniyatına úlken áhmiyet berip, progressiv xalıqlar saaınan orın alıw ushın jaslardı bilim iyelewge shaqıradı:

Jahon bastu kushodi - ilm birla! Nadur dilni murodi - ilm birla! Ko`ngullarni sururi - ilmdandir! Ko`rar ko`zlarni nuriilmdandir! Kerak har ilmdan bo`lmak xabardor! Bo`lur har qaysi o`z vaqtida darkor!

Hamza Hakimzada Niyoziy hám qaraqalpaq shayırf Berdimurod Berdaq (1827-1900)lar dóretiwshiliginde tek ǵana xalıqtı máripatlı qılıw máseleleri emes, al sonıń menen birge erkinlik hám ádalatqa umtılıw, Watanǵa muhabbat, mánawiy-morallıq temalar da óz sáwleleniwin taptı.

Qullası, XIX aqırı - XX ásir baslarındaǵı progressiv shayırlar, jazıwshılar, tariyxshılar hám jámiyetshilik ǵayratkerleriniń dóretiwshiligi kámil insan, erkin jámiyet haqqındaǵı ideyalardı rawajlandırdı hám koloniallıqqa qarsı gúres ideyası jolındaǵı progressiv milliy oylawdıń qáliplesiwinde filosofiyalıq tiykar bolıp xızmet qıldı.

Jadidshilik - XIX ásir aqırı - XX ásirdiń basındaǵı kóplegen SHıǵıs ellerindegi milliyprogressiv zıyalılardıń reformatorlıq háreketi. Bul háreket Orta Aziya xalıqlarınıń mádeniy, milliysiyasiy aspektten rawajlanıwı ushın ayrıqsha áhmiyetke iye boldı. «Jadidler» degen attıń ózi «usulı jadid» («Jańa usıllar») túsinigi tiykarında kelip shıqqan. Bul atama astında oqıtıwdıń jańa usılları túsiniletuǵın, jańa usıldaǵı mektepler sol tiykarda qurılǵan edi. Jadidshilik háreketiniń wazıypaları keńeyiwine muwapıq ráwishte keyin ala usı atamanıń mazmunı da keńeydi. Aǵartıwshılıq penen bir qatarda, jadidler sociallıq hám siyasiy huqıqıy halatlardıń eski sistemasın rawajlanıwdıń progressiv usılları menen almastırmaqshı boldı. Jadidler háreketi XIX ásirdiń aqırı - XX ásirdiń baslarındaǵı siyasiy kúshler quramalı bir tárizde shiyelesip ketken Túrkistan jámiyetiniń eń progressiv baǵdarınıń kóz-qarasların ózinde sáwlelendirdi. Ol dúnyalıq áhmiyetke

ataqlı isimler usı háreket penen baylanıslı.

Jadidshilik aǵartıwshılıqtan siyasiy háreketke shekem bolǵan quramalı rawajlanıw jolın basıp ótti. Keń xalıq massasınıń ekonomikalıq awır awhalı, ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵan ellerden artta qalıwı, oylawdıń turǵınlıǵı jadidlerdi Túrkistandı bul túskin halattan alıp shıǵıwdıń ámeliy quralların izlep tabıwǵa úndedi. Jadidlerge dáslep jawılǵan hám jetilgen máselelerdi aǵartıwshılıq jolı menen sheshiw múmkindey bolıp túyildi. Sonıń ushın hárekettiń birinshi basqıshında musılman mekteplerinde oqıtıw islerin reformalaw jadidlerdiń dıqqat orayında turdı. Olar bunday reformalardı ótkiziw zárúrligin teoriyalıq aspektten tiykarlap ǵana qalmastan, áyne payıtta, jańa usıldaǵı mektepler, kitapxanalar, oqıw zalların qurıw, sabaqlıqlardı baspadan shıǵarıw menen óz ideyaların ámelge asırıw ushın úlken is-háreket kórsetti.

1905-jılı Rossiyada, 1908-jılı Turkiyada hám 1905-1911 jıllarda Iranda bolıp ótken revolyuciyalar jadidshilikke úlken tásir kórsetti. Birinshi jáhán urısı jadidler oylawında keskin

ózgerislerdi júzege keltirdi. Olar parlamentke tiykarlanǵan monarxiya tuwralı jazdı, puqaralardıń basqarıw, mámleket organların qáliplestiriw, nızamshılıqta qatnasıw tártiplerine islep shıqtı. Fevral` revolyuciyası dáwirine kelip, jadidlerdiń radikal bólegi («taraqqiypárwarlar») qatar siyasiy talaplardı ilgeri súrdi. Olar arasında úlkeniń basqarıwın jergilikli xalıqtıń haq-huqıqların keńeytiw tárepine qaray reformalaw, Mámleket Dumasında oǵan orın ajıratıw, demokratiyalıq erkinlikler hám birinshi gezekte, milliy baspasóz erkinligi, samoderjavieni (kolonial hákimiyattı) konstituciyalıq dúzim menen almastırıw bar edi. Lekin fevral` revolyuciyasınan keyin jadidler Waqıtsha húkimet Túrkistandaǵı koloniallıq siyasattı eskishe qaldırıw tárepdarı ekenligin túsinip jetti. Sonnan keyin jadidshilik háreketi ǵárezsizlik hám Túrkistanǵa Rossiya Demokratiyalıq Federativ Respublikası quramında milliy-aymaqlıq avtonomiya beriwdi talap etiw ushın gúres jolına kirdi.

Bul dáwirge tiyisli programmalıq hújjetlerde tiykarǵı itibar milliy-aymaqlıq avtonomiya (húkimet, basqarıw, sud, nızam shıǵarıwshı organlar hám basqalar) principlerin ámelge asırıw mexanizmlerin islep shıǵıwǵa qaratıldı. Siyasiy model` (úlgi) sıpatında demokratiyalıq respublika tańlandı.

Lekin Túrkistandaǵı Oktyabr` waqıyaları hám hákimiyattıń bol`shevikler tárepinen iyelep alınıwı olarǵa óz maqsetlerin aqırına shekem ámelge asırıw imkaniyatın bermedi. Soǵan qaramastan, bol`shevikler hákimiyatınıń milletlerdiń óz táǵdirin ózi belgilew haqqındaǵı deklaraciyasınan paydalanıp, ǵárezsiz avtonomiyalı respublika – orayı Qoqan bolǵan Túrkistan avtonomiyasın járiyaladı. Úsh ay iskerlik kórsetken bul respublika Qızıl armiya tárepinen qanǵa bastırılıp joq qılındı. Jadidlerdiń kópshiligi 1937-jılǵa kelip, qamaqqa alınıp, óltirilgen. Sondayaq olardıń bir bólegi sovetler tárepke ótip, xalıq bilimlendiriwi hám mádeniyat tarawlarında islegen.

Jadidshiliktiń ózine tán fenomen, siyrek qubılıs ekenligi nede kórinedi? Bul birinshi náwbette, jadidlerdiń tek ǵana SHıǵıs emes, al bálkim Batıs mádeniyatın da iyelew tiykarında qáliplesken joqarı aqılıy-mánawiy zakawatında kórinis tabadı. Olardıń derlik barlıǵı joqarı diniy maǵlıwmat alıp, Nawayı Jamiy, Fizuliydiń joqarı insanpárwarlıq ideyaları menen suwǵarılǵan

bayıttı. Bul jadidlerdiń filosofiyalıq dúnyaǵa kóz-qarasınıń ózine tán ózgesheligin belgilep berdi. Jadidler islam filosofiyası kóz-qarası tiykarında is tutqan. Temanıń házirgi izertlewshileri jazǵanınday, «Islam hám ilim, islam hám progressiv rawajlanıw - XIX ásirdiń ekinshi yarımında musılman ellerindegi intellektual hám sociallıq-siyasiy reformalar ótkiziw jolındaǵı izlenislerdiń filosofiyalıq tiykarı esaplanadı»69. Sonıń ushın da jadidler iskerliginiń mańızlı baǵdarlarınan biri islamdı modernizaciyalaw, onı bid`atlerden tazalaw, ilim jetiskenlikleri hám progressiv texnologiyalardı iyelewden ibarat edi. Birinshi náwbette, olar islamnıń mánisin óz máplerine beyimlestirip alǵan din wákillerin qattı kritikaldı, sonday-aq dindi qural qılıp alǵan siyasiy oyınlar qanday awır aqıbetlerge alıp keliwi múmkinligin kórsetip berdi.

Mádeniy miyrastı ózlestiriw hám xalıqtıń milliy ózin-ózi ańlawın kúsheytiw – jadidlerdiń dıqqat orayında turǵan eń mańızlı máselelerden edi. Olar ózleriniń basıp shıǵarǵan gazeta hám jurnallarında oqıwshılarǵa Túrkistan xalqı qanday úlken mádeniy hám ilimiy miyrastıń miyrasxorı ekenligin esletti. Farabiy, Ibn Sino, Ulıǵbek - bular aqırı Oraylıq Aziyadaǵı sociallıq hám ilimiy reformalardıń tiykarın salıwshılar. Jadidlerdiń pikirinshe, olardıń shıǵarmaların úyreniw úlkeniń rawajlanıwın joqarılatadı, xalıqtıń ózin-ózi ańlawın kúsheytedi. «Sayha» («Na`ra») qosıǵında Fitrat SHıǵıs oyshıllarınıń ótmishtegi ullılıqların qaytadan tiklewge shakıradı:

Biz zamanlardı zamanlarǵa baylawshı kópir edik, Biz enciklopediyalıq alımlar edik.

Jáhán danıshpanları sheńberinde Itibarımız joqarı hám húrmet-izzette edik...

Qáne biziń sol ilimlerimiz, sol danıshpanlıǵımız? Qáne biziń sol ústinligimiz hám ullılıǵımız? Pursat jetti! Ǵáplet uyqısınan oyanıń!

Bir pútin tolqın bolıp kóteriliń,

Oz biypárwalıǵıńızdan waz keshiń!

«Shıǵıs hám Batıs» teması - jadidlerdiń dúnyaǵa kóz-qarasın anıqlaw menen baylanıslı mańızlı másele esaplanadı. Jadidler Orta Aziyanıń Batıs Evropa menen tariyxıy baylanıslarınıń

olardıńaǵartıwshılıq, tálim hám tárbiya tuwralı kóz-qaraslarına tiykarǵı itibardı qarattı. Olardı Batısparazlıqta ayıplawlar tiykarsız edi, óytkeni olar Batıs filosofiyasına tańlaǵan halda jantasıp, tek milliy ideya negizleri menen birge jasay alatuǵın mańızlı elementlerin ǵana onnan alǵan edi.

Jadidlerdiń teoriyalıq kóz-qarasları tereń genetikalıq tiykarǵa iye bolıp, olar tek ǵana SHıǵıs emes, al bálkim Batıs filosofları hám aǵartıwshılarınıń da ilimiy miyrasınan xabardar edi. Olar eldiń rawajlanıwının tiykarın Shıǵıs hám Batıs mádeniyatınıń uyǵınlıǵında, olardıń hár biriniń tabıslarınan paydalanıwda dep bildi.

Shıǵıs hám Batıs filosofiyası hám tariyxı tarawındagı tereń bilimler olarǵa óz xalqıń dúnya civilizaciyaları jetiskenliklerine qatınaslı dep esaplaǵan halda, ózleriniń milliy tájiriybege tiykarlanǵan mámleketti rawajlandırıw boyınsha teoriyalanın ideologiyalıq hám metodologiyalıq aspektten tiykarlaw imkaniyatın jarattı. Sonıń menen birge olar marksistlik filosofiyani utopiyalıq hám Túrkistanlıqlar ushın jaramsız dep esaplap, pútkilley qabıl qılmadı. M.Behbudiy óziniń

69Прилуцкий Е.А. Запад и Восток в философских и торетических концепциях джадидов. // Jadidchilik: isloqot, yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash. Toshkent, 1999. 58-bet.

M.Behbudiy filosofiyada tek islamıy dástúrlerdiń bilimdanı emes edi. Ol óz shıǵarmalarında tez-tez O.Kont miyrasına múrájaat qıladı, pozitivizm, neokantshılıq, neogegel`shilik, maxizm kibi Evropa filosofiyasınıń jańa aǵımları menen kútá qızıǵadı. Behbudiydiń bilimlendiriw máselesinen baslap ǵárezsizlik temasına shekemgi bolǵan barlıq shıǵarmaları - Túrkistannıń táǵdirin belgileytuǵın áhmiyetli mashqalalarǵa baǵıshlanǵan. Onıń barlıq pikirlerin jámiyet hám eldi rawajlandırıwdıń izshil teoriyalıq koncepciyası sıpatında kóriw múmkin. Álbette, ol qurǵaq teoriya menen sheklenbesten, jańalıqlardı turmısqa engiziwdiń ámeliy usılların da islep shıqqan.

Islamıy bilim beriwge baǵdarlanǵan dástúriy bilimlendiriw sisteması shárayatında M.Behbudiy ózi «aqıllı ilimler» («intellektual ilimler») túsinigi astında birlestirgen tábiyiy hám sociallıq ilimlerdiń keń kompleksin ózlestiriwdi de oqıw baǵdarlamasına kirgiziwdi qattı turıp talap qıladı. Bunıń menen ol racionalizm dástúrin qayta tiklewge umtıladı.

Oyshıl, atap aytqanda, tariyx hám geografiyanı úyreniw zárúrligine úlken itibar qaratadı. Onıń pikirinshe, tariyx barlıq nárseni, sanıń qatarında, ellerdiń rawajlanıwı hám krizisi, adamlar itiqatınıń dárejesi, musılmanshılıqtıń krizisiniń tamırları, islamnıń muqaddes negizleriniń nadurıs interpretaciyalanıwınıń sebeplerin túsindirip beredi. Tariyxtı úyrenbey turıp, birer ilimdi jetik ózlestirip bolmaydı. Ózi tárepinen tiykar salınǵan «Oyna» jurnalında járiyalanǵan «Tariyx hám geografiya» maqalasında M.Behbudiy bılay dep jazadı: «Ómirge iseniw ushın, kámil hám ádil insan bolıw ushın tariyxtı úyreniw hám onı biliw lazım». Dawam etip jazadı: «Ilahiy hám dúnyawiy ómir tuwralı bilimge iye bolmaqshı bolǵan hár bir adam tariyxtı úyreniwi kerek, óytkeni pútkil jaratılıstıń baslaması hám kelip shıǵıwı tariyx arqalı ańlanıladı».

Behbudiy óz xalqınıń gúlleniwin tek ǵana tálim-tárbiya menen emes, al áyne payıtta, ǵárezsizlik sebepli onıń siyasiy statusındaǵı túpkilikliózgerisler menen baylanıstıradı. Óziniń kóplegen maqalaları hám qızǵın iskerligi arqalı ol Rossiya imperiyası hám Waqıtsha húkimettiń koloniallıq siyasatın pash etti, olardıń jergilikli xalıqtıń awhalın awırlas tırǵan nızamların kritikaladı. Lekin, Behbudiydiń qatań isenimine kóre, ǵárezsizlikti gúressiz qolǵa kirgizip bolmaydı. «Sonı biliw kerek, -dep jazadı ol, - haq alınar, berilmes. Hár bir millet hám eldiń xalqı óziniń diniy hám siyasiy haq-huqıqların gúres arqalı qolǵa kirgizedi». Lekin Behbudiy kolonializmge qarsı qan tókpesten gúresiw tárepdarı edi. Ol Duma iskerligin dıqqat-itibar menen baqlap baratuǵın edi hám parlament gúresi arqalı kóp nársege erisiw múmkin dep esaplaytuǵın edi. Túrkistan avtonomiyasınıń qatań tárepdarı sıpatında ol rawajlanıwdı alǵa jıljıtıwdıń evolyuciyalıq formaların maqullar edi.

Mahmudxwja Behbudiy elesletiwinde Túrkistannıń siyasiy strukturası óz ishine mámleket saylov organları (Oray hám Májilis), qazıylıq sudları sisemasın biykar qılıw hám olardıń ornına mámleket sudların engiziw, apellyaciya komissiyaları hám Joqarı sud palatasın alıwı kerek edi.

M.Behbudiydiń kótergen máseleleriniń kólemi kútá keń. Olardıń arasında bilimlendiriw máseleleri, siyasiy mashqalaları, mánawiyat hám ádep-ikramlılıq ta, neke hám jınısıy tárbiya máseleleri, tariyxıy-geografiyalıq temalar da, til siyasatı máseleleri, etnografiya mmashqalaları hám basqalar da bar.

M.Behbudiy iskerliginiń tiykarǵı nátiyjesi, shubhasız, ol tárepinen 1913-jılı tiykar salınǵan, jadidlerdiń jarshısına aynalǵan hám tez pursatta ǵalabalasıp ketken «Oyna» jurnalı edi. Jurnal materialları teması hám janrına kóre ilimiy-aǵartıwshılıq, ádebiy maqalalarǵa ajıratılatuǵın edi. Jurnal jámiyettiń mádeniy hám sociallıq turmısındaǵı jańa processlerdi keń ashıp berdi; onda, sonday-aq, kino, teatr, jańa kitapxana hám oqıw zalları haqqındaǵı xabarlar berip barılǵan. Jámiyetlik tártip-intizam tuwralı ilimiy maqalalar tiykarǵı orın iyelegen. YAponiyadan tartıp Amerikaǵa shekem bolǵan shet el mámleketleri turmısın ashıp beriwge de úlken itibar berilgen.

Jadidshiliktiń jáne bir jarqın wákili M.Behbudiydiń kishi zamanlası Abdurauf Fitrat (18861937) edi. Farabiy, Beruniy hám Ibn Sino dástúrlerin dawam ettirip, A.Fitrat islam dinin dúnyalıq ilimler tabısları menen bekkemlew ideyasına tiykarlanǵan halda, ilimler klassifikaciyasın islep shıqtı. Alım barlıq ilimlerdi teoriyalıq hám tájiriybege tiykarlanǵan ilimlerge bóledi. Diniy hám dúnyalıq ilimlerdi ol óz aldına klassifikaciyalaydı. Diniy ilimlerge ol Muhammed alayhissalam hádisleri, hádisler interpretaciyası, fiqh hám ilahiyattı kirgizedi. Dúnyalıq ilimlerge bolsa