Filosofiya 2-tema lekciya teksti

Karmatlar. Ismailizmniń bir tarmaǵı - karmatlıq. IX-X ásirlerde diyqanlar háreketinde

úlken rol` oynadı. Karmatlardıń isin dawam ettiriwshilerdiń tiykarǵı massası - diyqanlar hám jarlı adamlar edi. IX-X ásirdiń ekinshi yarımında Jaqın hám Orta SHıǵısta, Hindistanda, Oraylıq Aziyada hám Arab xalifatınıń basqa da rayonlarında karmatlardıń iri kóterilisleri bolıp ótti. Baxreynede karmatlar ózleriniń mámleketine iye boldı. Ol júz jıldan kóbirek ómir súrdi. Bul jerden olar xalifattıń hár qıylı rayonlarına, hátte Mekke hám Medinaǵa hám topılıs jasap turdı. Karmatlar mámleketinde teńlik, demokratiya hám ekonomikalıq óz-ara járdemniń ózinshe forması boldı.

Biraq teńlikke tek karmatlar ǵana iye boldı. Tutqınǵa túskenlerdiń barlıǵı (karmatlarǵa tiyisli emeC) qullarǵa aynaldı hám barlıq huqıqtan ayrıldı. Karmatlar islamnıń hesh bir dástúrin orınlamadı, ósimqorlıqtı (rostovshichestvo) boldırmadı, mútajlıqtaǵılarǵa tólewsiz járdem berdi, salıqtı biykarladı. Karmatlar hám olardıń jámiyetlik qurılısı feodallıq ǵárezlilikke tap bolǵan hám óziniń azat bolıwına isengen diyqan massası arasında tekten-tek quwatlanǵan joq.

Karmatlardıń táliymatı aldıńǵı qatar oyshıllar hám ádebiyatshılar arasında keń tarqaldı. Karmatlıqtı Rudaki, al Maori, Nosir Xosraw, Ibn Sina hám t.b.. maqulladı.

Ismailizm, al soń ala karmatlıq islam sekta hám aǵımlarınıń arasında óziniń quramlı diniyfilosofiyalıq sistemasına iye boldı.

Ismailitlerdiń filosofiyalıq doktrinası. Ismailitlerdiń doktrinsı ekige bólindi: sırtqı yamasa ekzoteriyalıq (arab. zaxir) hám ishki yamasa ezoteriyalıq (arab. batin). Bular ismailitlerdiń birbirinen pútkilley ayrılıp turatuǵın gruppalarına arnalǵan.

Birinshi, sırtqı doktrina, qatardaǵı dinge iseniwshilerge arnalǵan. SHeyitlerdiń úrp-ádetlik talaplarınan, kúnedlikli úyretislerinen azı-kem ǵana ayrılıp turadı.

Ishkisi onıń joqarǵı basqıshlarında turǵan sekta aǵzalarına arnalǵan. Platon, Aristotel, neoplatonizm, neopifagorizm, xristianlıq gnosticizm tÁliymatlarınıń tásirinde qáliplesken quramalı sistema. Bul sistema boyınsha ómir súrip turǵannıń jalǵız baslaması (edinoe nachalo vsego sushego) joqarǵı sırlı kúsh (vsevıshnaya tayna) (arab. al-gaib ta`ala) belgilenbeydi, tanıp bilinbeydi, anaw-mınaw atributlarsız mudamı tınıshlıqta turadı, demek ǴQuday absolyutǴ. Ol dóretiwshilik substanciyanı ǵalaba aqıl-oydı (vseobshiy razum), (arab. akl. al-kull) bólip qaradı. Bul ǵalaba aqıl-oy qudaydıń barlıq atributlarına iye. Usı sebepli hámme duwa etiwler oǵan qaratıldı, ǵalaba aqıl-oy emociyanı - ǵalaba jandı, ruwxtı (arab nafs al-kull) bildiredi. Ǵalaba jan, ruwh birinshi materiyanı(arab. Xaynla), al ol jerdi, aspandı hám barlıq tiri organizmdi payda etti. Emanaciyanıń onnan sońǵı etapları keńislik, waqıt jetilgen adam. Emanaciyanıń jeti basqıshı usılay payda boladı.

Jeti basqısh universal` xarakterge iye, olar makrokosmǵa hám adamnıń ishki dúnyasına hám tiyisli. Máselen, payǵambarlar xám olardıń kómekshileri hám jetew. Axırı adamzat tariyxı payǵambarlıqtıń jeti ciklınan turadı. Adam (Adam), Nux (Noy), Ibraxim (Avraam), Musa

(Moisey), Isa (Iisus), Muhammed hám keleshektegi Kaim.

Ismailitlerdiń ishki uyımlasıwınıń basqıshları hám jetew: natik, samit, imam - barlıq ismailitlerdiń basshısı xudjja - zonallıq, provinciyalıq uyımlardıń baslıqları, dan - jergilikli vlasttıń baslıǵı, Mazun - jasırın doktrinanı úyreniwge jiberilgen ismailitler uyımınıń aǵzası, mustadjatqatardaǵı ismailit.

Karmatlarda hám diniy-filosofiyalıq sistema ismailitlerden sál ayırmashılıqqa iye túri ómir

súrdi.

Táliymattıń ayırıqsha strukturası, onıń sırların hám háreketlerin saqlaw, joqarıdan tómenge deyin qatań tártip hám baǵınıw bolǵanlıqtan ismailitler menen karmatlardıń shólkemleri qáwipli kushti ańlatadı. Bul ásirese nizaritlerdiń jasırın shólkemleriniń iskerliginde ayırıqsha kórindi.

Negizgi hám ulıwma qabıl etilgen ortodoksiyanıń bolmaǵanlıǵınan nızamlastırıwdıń musılman mádeniyatına tiplik metodın payda etti. Bul nárse hátte erkin oylawdı «ta`vil» táliymatları arqalı Quran menen Sunnanı simvolikalıq-allegoriyalıq interpretaciyalaw menen baylanıslı. Bul doktrinalardı basqa qurallar menen xám qorǵaw boldı – «takiyya» járdeminde birewdiń haqıyqıy isenimlerin jasırıw, búrkew menen miynetlerdegi húkim súriwshi ideologiyanı moyınlaw arqalı (máselen, shiizm), argumenttiń strukturalıq zárúrli elementin qaldırıw hám ol oqıwshı arqalı onıń mánisin túsiniw jolı, birewdiń jeke batıl pikirleriniń antikalıq oyshıllardıń

miynetlerine kommentariylerinde kórindi. Bul ásirese filosofiyada antikalıq modeline baǵdarlanǵanlarına tiyisli (bul filosoflar ózleriniń jeke pikirlerin olar menen tanıs emes adamǵa múmkinshiligi bolǵansha qıyınlasqan etip kórsetiw), ideyalardı tek kózeki, jasalma kritikalaw ya ómirdi óz doktrinası sıpatında beriw ya sol waqıttaǵı tásirshi ideologiyaǵa boysınıw (bul «mutakallimler», «kalamnıń» doktrinaları, teoriyalıq teologiya hám islam filosofiyasındaǵı praktika).

«Kalam» menen «falsafanı» biriktirgen nárse - dúnyaǵa kóz-qarastıń máselelerin sheshiw ushın aqıl-oyǵa joqarǵı instanciya sıpatında murajat qılıw. Bul olardı tradicionalist - dogmatiklerden hám mistik-sufilerden hám ajıratıp turdı. Eger «kalam» tek taza dogmatikalıq ilim bolǵanda, ol islamlıq Aristotel filosofiyasınıń rawajlanıwınıń sońǵı stadiyası menen bir tochkada shıǵıspaǵan bolar edi. Kem-kem sufilar mistikalıq-asketikalıq tájriybelerden oylanıwǵa, tolǵanıwǵa ótip, dúnyanı filosofiyalıq qabıllaw menen jaramsız teologiya hám panteizm («Alladan basqa quday joqtan», «alladan basqa hesh nárse joqqa» ótiw) arqalı jetilisti.

Eń sońında teologiyalıq yamasa filosofiyalıq sufizmniń eki tásirli kúshli mektebiishrakizm hám vujudizm (vaxdat al-vujd).

Islam filosofiyası ellinizmniń filosofiyalıq tradiciyaları menen tıǵız baylanıslı. Edesste filosofiyalıq mektep jabılǵannan keyin sonday-aq Afinadaǵı nestorianlar menen monofizitlerdi Vizantiya shirkewiniń quwdalawı menen Aziyada ellinistlik tradiciyanıń tarqalıwı Vizantiya alımlarınıń sasanidlik Iranǵa migraciyası menen baylanıslı. Nasibin (Siriya) qalasında awdarma ádebiyat hám oǵan túsindirmeler islendi. Gúndeshapurda (Iran) Hindistandan alınǵan ilimiy jumıslar filosofiya boyınsha grek hám siriya meshitleri menen birge pexlevige awdarıldı, nestorianlar menen monofizitlerdiń filosofiyalıq jumıslarınıń tiykarǵı orayları boldı.

Vrachlardıń, alımlardıń hám filosoflardıń belgili Aleksandriyanıń mektebi arablardıń qol astında ómir súriwin dawam etti. Bul mektep xalif Omar II niń basqarǵan waǵında Antioxiyaǵa, sońınan (850-jılǵa jaqın) Xarranǵa, Messopotam qalasına kóshti. Bul qala Aleksandr Makedonskiy dáwirinen baslap ellinizmniń hám onıń táliymatınıń orayı bolıp qaldı. Bul jerde eski grek kul`tları grek dúnyasın xristianlastırǵannan keyin baspana taptı.

Arab tili. Siriyada, Iranda siriyalıq tildiń, Siriya Egipette grek tiliniń, Iberiy yarım atawında latın tiliniń ornın basıp, arablar, persler, turkler hám xalifattıń basqada xalıqlardıń mádeniy jaqtan integraciyalanıwın quralǵa, ilimniń hám mádeniyattıń tiline aynaldı, hár qıylı etnikalıq gruppalarǵa tiyisli sawatlı, bilimli adamlardıń qatnas quralına aynaldı.

Jabaritler hám kadaritler. Dáslepki waqıtları islam Mekka xanifizminiń ideologiyası boldı. Islam táliymatın, dástúrlerin, ádep-ikramlıq-haqıyqıy tastıyıqnamalardı islep shıǵıw XI-XII ásirler aralıǵında dawam etti, islamnıń birotala feodallıq jámiyettiń ideologiyası sıpatında birotala qáliplesiwi dáwirinde tamam boldı. Bul process ilimiy bilimniń islam menen ótkirlesken gúresinde, shıǵıslıq aristotelizmniń diniy dúnyaǵa kóz-qaras penen gúresinde ámelge asırıldı. Bul

ásirese VIII-XII ásirlerde ilim hám filosofiya rawajlanǵanda, óziniń gúllew dáwirine jetkende júdá kúsheydi.

VII-VIII ásirler aralıǵında birinshi diniy dógerek hám mektepler payda boladı. Olar dogmatika máseleleri boyınsha talqı hám pikirlewlerdi basladı. Tiykarǵı diskussiyalıq mashqalalar: quday hám onıń atributları, erktiń aldın-ala belgileniwi hám erkinligi, musılmanlıq hám gúná túsinikleri hám t.b..

Bul ótkir diskussiyalar erk erkinligi hám onıń aldın-ala belgileniwi tuwralı máseleni kóterdi. Quranda, onıń sáykes ayatlarında ekewin hám tastıyıqlaytuǵın pikir bar. Dáslepki islamnıń jaǵdayında táǵdiyrdiń hám adamnıń háreketiniń aldın-ala belgilengenligi haqqında másele bar. Bul Qurannıń óz háreketi ushın juwapkershilikli hám gúnalı is ushın qudaydıń jazalawı bar. Bul qarama-qarsılıq burın onshalıq sanalı túrde anıqlanbaǵanı menen, kem-kem din alımlarınıń dıqqatın ózine tarta basladı.

Máselen: Adam qalay óziniń gúnalı háreketleri ushın, eger onıń hámmesi quday tárepinen belgilengen bolsa, juwap bere aladı, qalayınsha allataala adamnıń gúnalı islerin aldın-ala belgileydi, eger ol jamanlıqtıń dáregi bolmasa, adamnıń óz isi ushın juwapkerligi bolıwı onıń óziniń is-háreketlerinde erikli boladı hám quday tárepinen aldın-ala belgilenbegeni emespe?

Bul qarama-qarsılıqlardı din ushın sheshiw, anaw ya mınaw dogmattan waz keshpey sheshiw qıyın boldı. Bul másele boyınsha diskussiya VII-IX ásirlerde jabaritler (arab. jabariya - zorlaw, kúshlew) adamnıń háreketin, táǵdirin aldın-ala belgilengen dewdiń táreptarları hám kadaritler (arab. kadariya - vlast`, demek adamnıń óziniń is-háreketleri ústinen húkimi) - quday

ádil, sonıń ushın ol jamanlıqtıń dáregi bola almaydı, sonıń ushın gúnalı is aldın-ala belgilenbeydi. Demek, adam óz háreketlerinde erikli hám ol ushın quday aldında juwap beriwi tiyis.

Solay etip jabaritler - táǵdirdiń aldın-ala belgilengenligine, kadaritler - adam erkiniń erkinligi ushın oy júrgizdi. Kadaritler táliymatın keleshekte mutazalitler (arab, mutazila - bólingen), Xasan al-Basranıń (624-728) óziniń muǵalliminen bóleklengen oqıwshıları, shákirtleri dawam ettirdi. Mutazilimniń tiykarın salıwshı Vasil ibn Ata boldı.

Álbette ullı gúna, adamnıń erkiniń hám aldın-ala belgilengeni tuwralı másele sol waqıttaǵı konkret siyasiy mashqalalar menen baylanıslı boldı. Máselen, xaridjitler awır gúnanıń keshirilmeytuǵının aytıp, maqullap, Omeyyadlardıń nızamlı vlastın moyınlamadı, olardı kápirler sıpatında qaradı. Olar islamdı vlast` ushın urıs basladı dedi. Bunnan xaliftıń taxtın iyelegen ǵayrı dindegilerge gúrestiń zárúrligi kelip shıqtı.

Murdjitler, kerisinshe omeyyad xalifleriniń hákimiyatın qollap-quwatladı. Olardıń pikirinshe, Omeyyadlardı gúnası ushın ǵayrı dindegilerge kirgiziwge bolmaydı, aqırı, olar hám musılmanlar, xaliflar. Olarǵa hámme baǵınıwı tiyis. Bunday pikir aldın-ala belgileniw tuwralı sporlı máselege baylanıslı siyasiy áhmiyetke iye boldı. Fatal dárejede aldın-ala belgileniwdi moyınlaw Muhammedtiń missiyasınıń quday tárepinen aldın-ala belgilengenligin ańlattı, demek xaliflerdiń hákimiyatınıń (payǵambarlardıń miyrasxorları sıpatında) nızamlılıǵı aldın-ala belgilendi. Al erktiń erkinligi kerisinshe xaliflerdiń vlastına shek keltirdi. Sóytip djabiritler xalif táreptarları, kadaritler, shiitler hám basqa da geybir sektalar, aǵımlar jiyi-jiyi xaliflerdiń hákimiyatına qarsı hárekettiń basında bolıp qaldı.

Táǵdirdiń aldın-ala belgilengenlik ideyası xalifler ushın júdá maqul tústi, qońsı xalıqlardıń, ellerdiń territoriyaların basıp alıw ushın mudamı «kiyeli urıslardı» júrgizdi. Bunıń basqada sebebi áskerlerdiń óz táǵdirine isenimin, olardıń qorıqpaytuǵınlıǵın, batıllıǵın hám fanatizmin kúsheytti.

Mu`tazalitler. Mu`tazila aǵımı tariyxında belgili bir oyshıllardıń atı menen baylanıslı bolǵan kóplegen toparlar bar edi. IX hám X aásirlerdegi tiykarǵı mektepler Basra hám Baǵdad mektepleri edi. Barlıq mu`taziliyler ushın birdey nárse dep esaplanatuǵın ólshem sıpatında bes tiykarǵı qaǵıyda (usıl) xızmet qıladı:

1.Jekequdaylıq (tavhid) – kópqudaylıq, antropomorfizm (adamlarǵa tán ózgesheliklerdiń nárseler, haywanatlar hám tábiyat qubılıslarına da tán dep esaplanatuǵın alǵashqı oylaw), sondayaq ilahiy mánisten parıqlanıwshı ilahiy sıpatlardıń haqıyqıylıǵı hám sheksizliginiń belgili biri mánisler yaki rámizler ekenligin biykarlawshı Quday haqqında táliymat.

Mutaziliyler ilahiy mánisler menen bir qıylı dep esaplanatuǵın mánisler sıpatın (bilim, hákimiyat, ómir) parıqlar edi. Sonıń ushın olardı sheksiz dep esaplap, háreketler sıpatın (erk, esitiw, sóz) jaratılǵan dep qarap, olardı waqıt penen birge ósip barıwshı hám ózgeriwshi hám sonıń ushın da ilahiy mánisten parıqlanıwshı dep biletuǵın edi. Áne usı jerden antropomorfizmdi biykarlaw hám Qurannıń jaratılǵanlıǵın tán alıw kelip shıǵatuǵın edi. Antropomorfizmdi biykarlap, olar Kudaydıń sıpatların da biykarladı. Onı jalǵız, abstrakt, bólinbes, anıqlap bolmaytuǵın hám bilip te bolmaytuǵın dep interpretaciyaladı.

Máńgilik tek Qudayǵa ǵana tán bolǵanlıqtan Quran máńgilik bola almaydı, nege degende bul nárse eki tárepleme máńgilikke alıp keledi. Demek, Quran Quday tárepinen jaratılǵan hám ol tárepten dóretilgen nárselerdiń biri bolıp tabıladı.

2.Ádalat (adl) – ilahiy ádalat insannıń óz is-háreketlerinde azat bolıwın hám Qudaydıń tek «jaqsı» (al-aslax)nı jarata alıwın kózde tutadı. Onnan hesh qanday jamanlıqtıń shıgıwı múmkin emes. Bul nárse ıqtıyar erkinligine tiykar boladı hám táǵdirdiń ázelden belgilengenin biykarlawǵa alıp keledi.

3.Wáde hám qorqıtıw (al-va`d va-l-va`id) - Quday óz wádesi hám qorqıtıwın ámelge asıradı. Eger ol móminlerge jánnet, gúnakarlarǵa qorqıtıp dozaq wáde etken bolsa, insannıń

Mutakallimler orta ásirler filosofiyasına tán bolǵan bir qatar tiykarǵı mashqalalardı, sonıń qatarında, din menen aqıldıń baylanısları máselesin sheshiwde óz úleslerin qostı. Bul mashqalalarǵa quday hám dúnya, tábiyattaǵı denelerdiń dúzilisi, «bólinbes» bóleksheler (sheksiz kishkene), kontinuum (úzliksizlik) hám basqa máseleler kiretuǵın edi. Mu`taziliyler hám mutakallimler orta ásirlerdegi zıyalılardıń eń maǵlıwmatlı bólegin quraǵan edi. Olar arasında kóplegen enciklopediyalıq alımlar, filosoflar (An-Nazzam, Jahiz) bar edi. Olardıń ishinen AlKindiy, Zamaxshariy kibi záberdes filosoflar hám basqalar shıqtı

Tasavvuf – Shıǵıs xalıqları mánawiy turmısı tariyxında eń áhmiyetli qubılıslardıń biri bolıp tabıladı. Oǵan tán ózgeshelik tárki dúnyalıqqa shaqırıw, baylık hám dúnyalıq námetlerden waz keshiwdi násiyatlaytuǵın edi. Birinshi muhaddisler (Muhammed payǵambardıń isleri hám turmıs tárizin ráwiyat qılıwshılar) úlken abıroyǵa iye edi. Olar faqih (huqıq bilimdanları) ta edi. Olardıń ózleri ádette Qurandı biletuǵın hám kommentariyler jazatuǵın edi. Solay etip, olardıń ózleri de zamanınıń ilahiyatına hám huqıqtanıwına baylanıslı barlıq bilimlerdi jámlestirgen edi. Biraq waqtı kelip, Ummaviy xalifalardıń is-háreketlerinen xalıq narazılıǵı nátiyjesinde bir qatar revolyuciyalar kelip shıqqannan keyin, sol nárse málim boldı, bazı muhaddisler ashıqtan-ashıq hákimiyat tárepine óte basladı. bulardan narazı bolǵan basqa túrdegi muhaddisler de kelip shıqtı. Áne usı jańa muhaddisler tómendegi qaǵıydanı aldıǵa qoydı: muhaddiske isenim sonda ǵana múmkin boladı, eger ol qubılıslardı rawiyat qılıp ǵana qoymastan, al bálkim ozleri olarǵa ámel kılsa. Hám onıń turmısı zahidana bolıp, Quday aldında udayı qaltırap tursa hám qadaǵan etilgen nárselerdiń hámmesi onıń ushın qabıl qılınatuǵın halattan tısqarı bolsa, yaǵnıy ol olardan tolıq parhez qılsa. Áne sonday ruwxtaǵı muhaddisler ishinen tárkidúnyashılıq háreketi baslanıp, rawajlanıp bardı, onı tasavvuftıń birinshi ǵumsha ashıwı dep qaraw múmkin. Bul waqıtta ele «sufiy» ataması joq edi. Bul túrdegi adamlardıń ápiwayı belgisi – zahid (tárki dúnya qılgan) yaki obid (Qudaydıń xızmetkeri) edi.

Házirgi waqıtta tasavvuftıń (sufizmniń) sistema sıpatındaǵı áyne uqsas táriypin beriw múmkin emes. Nege degende, ele házir ilimde Ispaniya, Siciliyanı qamtıp alıp, Balkan yarım atawına shekem kirgen, usı júdá quramalı, keń qamrawlı, mozaikalıq diniy dúnyaǵa kóz-qarasqa baylanıslı birden-bir húkim shıǵarılǵan emes. Tasavvuftıń alǵashqı rawajlanıwı VIII-X ásirlerge tuwra keledi. Bul waqıtta ol tárkidúnyashılıqtan ajıralıp shıǵıp, óz aldına diniy-filosofiyalıq- morallıq táliymat sıpatında qáliplesti. Biraq ol waqıtta da, keyingi dáwirlerdegi óz rawajlanıw basqıshlarında da (X-XII ásirdiń aqırı, XIII-XV; XVI-XVII ásirler), tasavvuf anıq ańlatılǵan, tártipke salınǵan hám belgili bir kóz-qaraslar sistemasın beriwshi táliymatqa aylanbadı. Bul nárse ásirese óziniń ayqın ańlatıwın tasavvuftıń gúllengen dáwiri bolǵan X ásirden keyin taptı. Bul dáwirde ol ózine áyyemgi dáwirdiń mistikalıq-idealistlik filosofiyası hám xristianlıq teoriyasınıń ideyaların alıp hám olardı ápiwayılastırıp, jergilikli diniy dástúrler hám xalıq aqidaları menen qosıp, hárekettiń shólkemlesiw formasınıń biradarlıq (tariqa) jámiyetin payda etti.

Demek, tasavvuf – bul islam sheńberindegi óz aldına sırlı, diniy-filosofiyalıq dúnyaǵa kózqaras bolıp, onıń wákillerinin pikirinshe, insan óziniń shaxsiy ruwxıy tájiriybesi quralında quday menen tikkeley ruwxıy baylanıs (baqlaw yaki qosılıw) ornata aladı. Buǵan ekstaz yaki ishki parlaw (озарение) jolı menen erisiw múmkin, dildiń parlawı júgerinde qudayǵa muhabbatı bolǵan hám usı ıshqı menen Quday «jolınan» baratırǵan adamǵa aspannan túsiriledi.

Tasavvuftıń payda bolıwı. Orta ásirlerde buǵan uqsas aǵımlar siyrek emes edi. Mistikalıq aqidalar insaniyat tarepinen júzege keltirilgen barlıq iri diniy sistemalarda (buddizm, hinduiylik, yahudiylik, xristianlıq) kem orın iyelemeytuǵın edi. Musılman swfiyleri óz aldına qoyǵan hám pútkil ómirleri dawamında oǵan umtılǵan maqset - bul qudaydı ruwxıy, ishki tuyǵu menen tikkeley biliw edi. Olardıń pútkil pikri-zikri áne usı diniy arzıwǵa boysındırılǵan edi. Olardıń tasavvufiy «jolı» haqqındaǵı tiykarǵı pikirde mánawiy pákleniw ideyası («ruwxıy jihad» - mujohada) hám insandı kamalatqa jetkiziw jeter edi. Bul ideya islep shıǵılǵan turaqlı morallıq teoriyaǵa (maqomot) hám qısqa waqıt saqlanıwshı, nurdıń bir momentlik ushqını sıpatında ishten kelip shıǵatuǵın ruwxıy halatlarǵa (hal) kelip qosıldı.

Tasavvuftıń teoriyalıq tiykarların islep shıǵıwda Al-Muhosibiy (857-jılı qaytıs bolǵan) áhmiyetli orın tutı. Ol tárepinen jazılǵan «Allahtıń huqıqlarına ámel qılıw» kitabı «ózin baqlaw»

usılı tiykarların (muhosiba (esaplaw), avtordıń laqabı usınnan alınǵan) bayan qıladı. Muhosibiy insannıń sırtkı is-háreketi menen onıń niyeti ortasındaǵı qatnastı baqlaw wazıypasın qoyadı.

Júrektegi pikirler hám ruwx háreketiniń analizi onı «hal» túsinigin anıqlawǵa, yaǵnıy ekstaz halatın qabıllawǵa alıp keledi, oǵan insannıń óz erki menen erisip bolmaydı, bálki bul halat oǵan Qudaydıń márhamatı sıpatında túsiriledi. Hal qısqa dawamlı halat, hátteki waqıttan tısqarı, nege degende, bul bir ǵana momenttegi, birden jarqıraǵan, ruwxıy halatınıń anaw yaki mınaw sesti reńine búrkengan boladı. Quday menen qosılıw ushın diniy formalardaǵı parıqlar, barlıq diniy dástúrler hám kórsetpelerdi orınlaw áhmiyetke iye emes edi. Sufiy-panteist (quday menen tábiyattı birdey dep esaplawshı)lar Qurandı sózbe-sóz túsindiriwdi biykarlap, Kudaydı biliwde ilimniń ózi jaqsıraw járdem beredi dep esaplaytuǵın edi. Bul kóz-qaras alǵashqı islam tárepdarları tárepinen dushpanlıq penen kútip alındı. Tasavvuf eretiklik aqida dep járiyalandı hám onıń tárepdarları quwǵın astına alındı.

Panteistlik kóz-qarasta turǵan sufiylerdiń birinshisi Al-Bistomiy edi. Sufiy Husayn ibn Mansur Halloj bolsa «Anal haq» («men-haqıyqat», «Men Quday») uranın ortaǵa taslap, uni dálillewge urındı, ol Quday menen «qosılıp» ketken. Bunday dawa alǵashqı islam aqidalarına pútkilley qarsı bolıp, Payǵambar hám Qurannıń barlıq «muqaddesligin» joqqa shıǵaratuǵın edi. 922-jılı Hallojdı eretik sıpatında Baǵdatta bólsheklep etip, otqa jaqtı.

Abu Bakr Raziy (865-925) ullı oyshıl hám enciklopediyalıq alım edi. Onıń filosofiyalıq kóz-qarasları Iran, Hindistan hám Áyyemgi Greciya táliymatları tásirinde qáliplesken edi. ArRaziydiń atap kórsetkenindey, máńgilik bes baslama bar: xoliq, absolyut keńislik, absolyut waqıt, ruwx hám materiya. Dúnya áne usılar jıyıntıǵınan ibarat. Ol Aristotel hám basqa filosoflardıń háreket deregi zatlardan tısqarıda jaylasqan hám «birinshi túrtki» bar ekenligi haqqındaǵı táliymatlarına muwapıq kóz-qarasta emes edi. Onıń pikirinshe, háreket zatlardıń ózlerinin ajıralmas ózgesheligi bolıp, onıń deregi olardıń ishinde edi.

Ar-Raziy belgili dárejede Demokrittiń atomlar hám boslıq haqqındaǵı teoriyasın qayta tikledi. ol ruwx penen deneniń birligi haqqındaǵı qaǵıydanı ortaǵa qoydı. Biliw teoriyasında filosof tábiyattı biliw imkaniyatı bar ekenliginen kelip shıqtı. Raziy tájiriybege úlken áhmiyet berdi. Ol hátteki bir adamnıń tájiriybesi, ámeliyatta tekserilmegen logikalıq juwmaqlardan kóre abzallıǵın atap kórsetti. Diniy máselelerde Raziy payǵambarlar hám olardıń risolati haqqındaǵı ideyalardı, sonday-aq Injil, Quran kibi kitaplardıń «muqaddesligin» kritikaladı. Raziy bizlerge shekem jetip kelmegen eki dinge qarsı qaratılǵan «maxorik al-anbiyo» («Payǵambarlardıń qılwaları») hám «Xiyol al-mutanabbiy» kibi shıǵarmalardıń avtorı edi.6

Abu Yusuf ibn Ishoq al-Kindiy (800-879) iri filosof bolıp, Shıǵıs aristotelizmi dep atalǵan agımnıń baslap beriwshisi edi. Al-Kindiy hár qıylı bilim tarawlarına – geometriya, astronomiya, optika, meteorologiya, medicina, muzıka hám filosofiyaǵa baǵıshlanǵan 150 ge jaqın shıǵarma jazǵan. Ol filosofiya temasın basqa jeke ilimler temasının parıqlaytugın edi. «Jeke nárse, - dep jazǵan edim Kindiy, - filosofiyanıń temasın quramaydı. ol óziniń teması sıpatında tek ulıwmalıq ham tiykarǵı, túpkilikli máselelerdi ǵana qamtıp aladı».7

Kindiydiń aqidasınsha, hár qanday zat bir-biri menen óz-ara baylanısqan bes bólekti, yaǵnıy materiya, forma, háreket, keńislik hám waqıttıń orın alıwın talap etedi. Mutakallimlerge qarsı túrde, Kindiy tábiyatta sebeplik baylanıslardıń bekkemligin atap kórsetedi. Kuday menen dúnyanıń óz-ara múnásibetin bolsa. sebep hám aqıbet sıpatında qarap shıǵadı. Kalam ilmine qarsı ol óziniń ilimiy biliwdiń úsh basqıshı haqqındaǵı táliymatın kóldeneń qoyar eken, oǵan baylanıslı birinshi basqısh bolǵan logika hám matematikadan, ekinshi basqısh bolǵan tábiyattanıw arqalı úshinshi basqısh bolǵan filosofiyalıq mashqalalarǵa shıǵıp barıladı. Al-Kindiy Aristotel filosofiyasına ayrıqsha itibar karatıp, áyyemgi dáwir oylawı miyrasına ayrıqsha itibar qaratıp, áyyemgi dáwir oylawı miyrasına úlken húrmet penen múnásibette boldı. Ol Aristotel traktatlarınıń muǵdarı hám filosofiyanı ózlestiriw ushın neler zárúr ekenligi haqqında kitap» jazıp, onda kim

ózin filosofiyaǵa baǵıshlaǵan bolsa, Stagirit (Aristotel) filosofiyasın úyreniw zárúrligin dálillep

6Qarań: У.И.Каримов. Неизвестное сочинение ар-Рази «Книга тайны тайн». –Т.: 1956. –С. 33-35. П.Г.Шад. Рази – выдающийся материалист // «Вопросы философии». 1998, №6.

7Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. –M.: 1961. 57-75-b.

sol jerde 950-jıl qaytıs boladı. Onıń 160 tomnan kóbirek shıǵarmalarınıń barlıǵın eki toparǵa bóliw múmkin: áyyemgi grek alımlarınıń traktatlarına kommentariyler hám original izertlewler.

Farabiydiń bolmıs haqqındaǵı táliymatı. Farabiy pikirinshe, birden-bir (jalǵız) bolmıs altı basqıshtan ibarat bolıp, olar áyne bir waqıtta barlıq orın alǵan nárselerdiń baslaması sıpatında birbiri mene sebepli baylanısqan. Birinshi basqısh – birinshi sebep (Quday); ekinshisi – aspan deneleri bolmısı; úshinshisi – belsendi aqıl, tórtinshisi – ruwx; besinshisi – forma; altınshısı – materiya. Solay etip, quday hám materiya, birden-bir (jalǵız) bir pútindi qurap, bir qatar basqıshlar arqalı bir-biri menen sebepli baylanısta bolıp tabıladı. Ózleriniń sebepli baylanısları sebepli usı baslamalar eki kóriniske ajıratıladı: «vojibul vujud» -sonday nárse, onıń barlıǵı ózinen kelip shıǵadı; «múmkinul vujud» - sonday nárse, onıń bar bolıwı basqa nárseden kelip shıǵadı.

«Múmkinul vujud» óziniń bar bolıwı ushın sebepke zárúrlik sezedi, hám qashandur ol payda bolsa, basqa nárse sebepli, «vojibul vujud»qa aynaladı. Farabiydiń baslamalar haqqındaǵı táliymatı sonnan gúwalıq beredi, oǵan jańa platonshılıqtıń emanaciya teoriyası tasir ótkizgen bolıp, ol alǵashkı islam itiqatındaǵılardıń kóz-qaraslarınan mánisi boyınsha parıqlanadı.

Birinshi sebep (vojibul vujud) máńgilik ózgeshelikke iye bolǵanlıqtan, materiya da onın aqıbeti sıpatında máńgilikke tiyisli boladı. Jerdegi hám aspandaǵı sheńberlerdiń barlıǵı fizikalıq (materiallıq) qásiyetke iye bolıp tabıladı. Barlıq nárseler altı kóriniske bólinedi: aspanıy deneler, aqıllı haywan (insan), aqılǵa iye bolmaǵan haywanlar, ósimlikler, minerallar, tórt element - ot, hawa, topıraq hám suw. Aqırǵıları materiallıqtıń tiykarı bolıp, materiyanıń eń ápiwayı korinislerin ańlatadı. Qalǵan bes túrdegisi quramalı bolıp, usı birlemshi elementlerdiń hár qıylı dárejedegi qosılıwları nátiyjesinde payda boladı. Farabiy pikirinshe, «barlıq zatlardıń ulıwmalıq túri dúnya» bolıp, ápiwayı denelerden quralǵan hám «dúnyadan tısqarıda hesh nárse joq».9

Hár qanday dene, dáslep imkaniyatta bar boladı hám onnan keyin ǵana reallıqqa aynaladı. Imkaniyattan reallıqqa ótiw materiyanıń belgibi bir forma menen qosılıwı nátiyjesinde júz beredi. Farabiydiń qarama-qarsılıqlar hám olardıń qarama-qarsı formalarınıń bir-biri menen toqnasıwı haqqındaǵı pikirleri, tábiyattaǵı ózgerislerdi túsiniw deregi sıpatındaǵı urınıwlarǵa qaratılǵan bolǵanlıqtan, kútá qımbatlı bolıp tabıladı.

Ilimler klassifikaciyası. Bilimdi Farabiy ámeliy (kásir-óner) hám teoriyalıq (ilim)qa bóldi. Teoriyalıq bilimler sheńberinde baslı orındı filosofiya iyeleydi, Farabiy onı bolmıstıń ulıwmalıq ózgeshelshikleri hám nızamları haqqındaǵı ilim dep esaplaydı ham onıń belgili bir ilimlerge bolǵan qatnasın ulıwmalıqtıń jekelikke bolǵan múnásibeti sıpatında belgileydi. Farabiy sistemasında filosofiya haqqındaǵı «ilimler ilimi» degen qaǵıyda óz ańlatılıwın tapqan. Farabiy orta ásirler dáwirinde birinshi bolıp ilimler klassifikaciyasın jarattı, ol sol waqıttaǵı ilimiy bilimlerdiń enciklopediyası esaplanatuǵın edi. Barlıq ilimlerdi Farabiy bes toparǵa bóledi:

1.Jeti bólimnen ibarat til haqqındaǵı ilim.

2.Logika.

3.Jeti ǵárezsiz ilimge bólinetuǵın matematika, yaǵnıy arifmetika, geometriya, optika, juldızlar haqqındaǵı ilim, muzıka haqqındaǵı ilim, awırlıqlar haqqındaǵı ilim hám mexanika.

4.Tábiyiy hám ilahiy ilimler, yamasa metafizika.

5.Qalanı basqarıw haqqındaǵı ilim (yaki siyasiy ilim), huqıktanıw hám kalam.

Óziniń ilimler kalssifikaciyasında Farabiy hár bir ilim úyrenetuǵın nársenin ózine tánligi, onıń nızamlarınıń ózgesheligi hám olarǵa tán bolǵan biliw kuralların esapqa aladı. Farabiydiń pikirinshe, ilim ham ulıwma barlıq bilimler subyektiv qálew yamasa niyetten emes, al olarǵa bolǵan barǵan sayın artıp baratırǵan insan zárúrlikleri nátiyjesinde kelip shıǵadı. Farabiydiń ilimler klassifikaciyası Shıǵısta da, Evropada da keleshektegi ilimler klassifikaciyasına kúshli tásir ótkizip, olardıń rawajlanıwında úlken orın iyeledi.

Biliw teoriyası. Tábiyat qabıl etiwshiden (subyekt) aldın keledi, «sezim arqalı qabıl qılınatuǵın nárse, onı qabıl etiwden aldın kelgenindey, bilip alınatuǵın nárse oǵan tiyisli bilimnen aldın orın aladı».10 Farabiy tábiyattı biliw procesiniń sheksizligin atap ótip, onı bilmeslikten

9Фараби. Существо вопросов //В кн.: Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. 172-b.

10Фараби. Комментарии а «Категориям» Аристотеля. // В кн.: Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. 191-b.

biliwge qaray kóteriledi, aqıbetten sebepke, qubılıstan mániske, orazdan (akcidenciya) jawhar (substanciya)ǵa qaray baradı dep esaplaydı. Farabiy biliwdiń eki basqıshı – sezimlik hám pikiriydi bir-birinen parıqlap kórsetedi. Sezimlik bilimniń ornına toqtalıp, Farabiy insandı sırtkı dúnya menen baylanıstıratuǵın bes qıylı sezginiń hár birine jeke itibar qaratadı. Farabiy sezginiń hár bir túrin onı belgili bir seziniwshi dene aǵzası menen baylanıslı ráwishte kórip shıǵadı. Farabiydiń pikirinshe, hár qanday sezgi deneniń seziniwshi aǵzalarına hesh kimge baylanıslı bolmaǵan (obyektiv) halda orın alǵan nárselerdiń belgili bir ózgeshelikleriniń sırtqı fizikalıq tásiriniń nátiyjesi bolıp tabıladı.

Farabiy yad, elesletiw hám qıyalǵa seziniw hám pikirlew arasındaǵı ortalıq jerdi ajıratıp, olardı biliwdiń sezimlik basqıshları menen baylanıstıradı. Onıń pikirinshe, olardıń fizikalıq aǵzaları miydiń aldıńǵı bóliminde jaylasqan. Biraq insan ushın tán bolǵan ózgeshelik ayırım alınǵan jeke haywanlarda da ushırasatuǵın sezgi hám zeyin emes, al bálki aqıl bolıp tabıladı. Haywanlardan parıqlı túrde, «insan aqıl hám sezgiler arqalı bilim payda etedi».11 «Aqılıy kúsh» sırtqı buyımlardıń pikiriy kelbetin beredi. Sezimlerden parıqlı túrde, oylaw zatlardı pikirlew procesinde bilip baradı, yaǵnıy nárselerdiń sezimlik sıpatlarınan dıqqattı jıraqlastırıp, ondaǵı eń ulıwmalıq hám mánisi aspektinen mańızlıların tawıp baradı. Bunnan tısqarı, aqılǵa, sezimlerden parıqlı túrde, túsiniw tán bolıp tabıladı.12 Abstrakt ilimiy túsinikler, atap aytqanda, matematikaǵa qatnaslıları da, qanshelli sırtqı dúnyadan ajıralǵan bolıp kóringenligine qaramastan, belgili bir orın alǵan denelerdiń ózgesheliklerin sáwlelendiredi. Bilimniń eki formasınıń usıl hám ózgeshelikleri

– sezimlik hám aqılıy – olardı eki qıylı bayan etiwdi belgileydi: seziw sıpatlarınan pikiriy mánislerge, yaǵnıy anıqlıqtan belgisizge hám denelerdiń pikiriy táreplerinen olardıń sezimlik sıpatlarına, yaǵnıy belgisizden anıqlıqqa.

Farabiy aqılıy biliwde bir qatar basqıshlardı parıqlaydı, bul nárse onın bilinip atırǵan nárselerdiń mánisine tereń kirip barǵanlıǵınan gúwalıq beredi. Bul anıq nárseden shetlesip, ondaǵı ulıwmalıq nárseni ajıratıp alıw, sońınan bolsa áne suı ulıwmalıq nárseniń járdeminde – anıq nárseniń mánisine tereńirek kirip barıwda kórinis tabadı. Aqır-aqıbetinde aqıl, barlıq jerdegi materiallıq nárselerdi bilip alǵannan keyin, aspanıy denelerdi biliwge ótedi hám dúnyalıq, kosmostaǵılar menen qosılıp hám qarısıp ketedi, usı dúnyalıq aqıldıń tásirinde aqılıy bilim ámelge asadı.

Insannıń dúnyanı bilip alıwında belsendi aqıl (al-aql al-faol) qatnasadı. Ol sezimlik maǵlıwmatlardı oylaw ushın jetkeredi. Oylaw tereń ham hár tárepleme bilimge alıp baradı. Aqırında, ol dúnya haqqındaǵı barlıq bilimler menen bayıp, máńgilikke alıp keledi. Belsendi aqıl insan menen birinshi sebep ortasında qural sıpatında xızmet qıladı. Birinshi sebep onıń ózine de tiyisli bolıp tabıladı. Belsendi aqıl denede jaylasqan ruwx penen baylanısqan, hám usınday etip, ilahiy ómirdiń ózgesheligi insanǵa ótedi, onıń bilimleri aqılıy kúsh tımsalında máńgilikke qádem qoyadı.

Logika. Farabiy logikalıq sistemanıń tiykarın salıwshı bolıp, ol sebepli ayrıqsha ataq bolǵan «al-Logikalıq» laqabın alǵan. Ol Aristoteldiń logika tarawındaǵı barlıq shıǵarmalarına kommentariyler jazǵan. Bunnan tısqarı, onıń ózi de logika boyınsha kóplegen shıǵarmalardıń avtorı bolıp tabıladı. Farabiy logikada ilimiy bilimnin usılın kórdi. Logika pikiriy processlerdiń durıs yaki nadurıs ekenligin anıqlaw ushın xızmet qıladı hám kategoriyalar, yaǵnıy aqıl menen túsiniletuǵın mánisler menen is kóredi. «Logika, - dep jazadı Farabiy, - qashan filosofiyanıń anaw yaki mınaw bólimlerinde qollanılsa, mánis aspektinen qural bolıp, onıń járdeminde teoriyalıq iskusstvo neni qamtıp alǵan bolsa, solardıń barlıǵı haqqında isenimli bilimlerge eristiredi».13 Farabiy logikalıq atamalardı islep shıǵıwǵa da úlken úles qostı. Ol logika menen grammatika, logikalıq pikir hám onıń tildegi ańlatpası ortasında baylanıs tabıwǵa háreket qıldı. Mısalı, logika obyektin belgilep, ol tómendegilerdi kórsetedi: 1) Talantqa iye bolıw hám onıń járdeminde insan túsinikler arqalı pikirleydi, ilim hám iskusstvonı iyeleydi; 2) insan ruwxında payda bolǵan hám

11Форобий. Таълиқот// «Majmu at-rasoile al-hukama» («Ҳакимлар рисолаларининг мажмуаси » тўпламида). –Т.: 1963. 255-b.

12Qarań: Forobiy. Al-masoyil al-falsafiya hám ala javob anxa// «Majmu al-Forobiy» to`plamida. 94, 105-106-b.62 13Al-Farabis intraductoty risolah on logic. The Islamic Quarterly, vol III, 3-4, 1957, h/ 227.63