Filosofiya 2-tema lekciya teksti
.pdf
Óz dastanında ol tómendegilerdi jazadı: «Egerde bek el haqqında ǵamxorlıq qılsa, onıń puqaraları bayıp ketse, onda bektiń barlıq tilekleri júzege shıǵadı. eger xalıq óz ádebin jetilistirip barsa, bek te ádep-ikramlılıqta kamal tawıp baradı, egerde, bek ádepli bolsa, ol óz xalqı ushın jaqsılıq qılǵan boladı»50 - dep atap kórsetedi. Jalǵız maqsetti gózler jámiyettiń barlıq qatlamların aǵa-ini sıpatında kelisimge keltiriw hám áne usı negizde ádil, gúllep-jasnaytuǵın jámiyet qurıw
Yusuf Xas Hajibtiń etikalıq kóz-qarasların quraydı.
Yusuf ilimniń túrli tarawların jámiyettiń rawajlanıwına hám gúllep-jasnawına alıp keliwshi kúsh dep bilip, olardı iyelewge shaqıradı. Ol ilim-bilim hám aǵartıwshılıq járdemi menen óz dáwiriniń morallıq ortalıgın salamatlastırıw múmkinligine isenedi. Yusuf adamdı qarańǵılıq ishidegi úyge, bilimdi bolsa áne usı úydi jaqtılandıratuǵın fakelge uqsatadı.
Yusuf Xas Hajib insannıń sırtqı kelbeti onıń mánawiy dúnyasına say bolıwına úlken áhmiyet beredi, yaǵnıy o leki dúnyanıń (sırtqı hám ishki dúnyanıń) birligi, aqıl-zakawatı durıs adamnıń ajıralmas pazıyleti bolıp tabıladı dep esaplaytuǵın edi. Onıń pikirinshe, hadal, haqgóy, ádepli adam hár qanday qımbatbahı nárseden de qımbatlıraq bolıp tabıladı, bunday adamǵa «baxıt hár eki dúnyada kúlip baǵadı»51. Yusuf Xas Hajib shańaraqlıq tárbiya – balalardıń morallıq kelbetin qáliplestiriwde eń tiykarǵı faktor ekenligin, egerde balalardıń minez-qulqı jaman bolsa, buǵan bala emes, áke ayıplı ekenligin, áke óz perzentin aqıllı hám pámli qılıp tárbiyalamaqshı bolsa, ol balanı udayı dıqqat-itibar astında tutıwı lazımlıǵın atap kórsetedi. Oyshıl óz balaların artıqsha erkeletip, bunıń menen olardıń keleshekte nalayıq is-háreketler qılıwǵa tuwrıdan-tuwrı ayıpdar bolatuǵın ata-analardı qattı qaralaydı. Onıń pikirinshe, balalardı óner hám bilimge úyretiw olardıń ádep-ikramlılıǵın tárbiyalawdıń tiykarı bolıp tabıladı.
Yusuf Xas Hajibtiń atap kórsetiwinshe, insan kim bolıwına qaramastan basqalarǵa qayırxom, insanparwar bolıwı lazım, nege degende, dúnyada máńgi qalatuǵın nárse tek insanpárwarlıq bolıp tabıladı. Sonıń ushın, kim ózinen keyin jaqsı at kaldırmaqshı bolsa tek iygi isler menen shuǵıllanıwı zárúr. Onıń pikirinshe, dúnyada eki qıylı iygilik hám eki qıylı jawızlıq bar. Birinshi - iygilik hám jawızlıq - tuwma, ekinshi qıylıları bul dúnyada iyelengenler bolıp tabıladı. Soǵan muwapıq ráwishte eki qıylı adamlar – iygilik qılıwshı joqarı mártebeli hám jawızlıq qılıwshı páskeshler (óz tábiyatına kóre ham ortalıq tárbisı nátiyjesinde) boladı. Jámiyettegi barlıq jaman is-háreketler oqımaǵan, nadan adamlardıń barlıǵınan bolıp tabıladı. Olardı aǵartıwshılıq arqadı dúzetiw múmkin. Yusuf sóylew mádeniyatına da úlken áhmiyet beredi. Sóylew mádeniyatı (onıń mazmunı hám tartımlılıǵı) insannıń bilim dárejesin hám ádep-ikramlılıq jetikligin belgileydi.
Sırtqı hám ishki ruwxıy dúnyasınıń birligi jetik insannıń ajıralmas pazıyleti. Haqıyqıy insan sonday boladı, onıń sózleri menen ámeliy isleri bir-birinen parıq qılmaydı. Pazıyletli insannıń jáne bir qásiyeti sonıń ápiwayılıǵı hám kishipeyilliginde. Yusuftıń jazǵanınday, bul dúnyada barlıq nárse ótkinshi, insan ómiri de, joqarı lawazım da, baylıq ta. Eger búgin olarǵa iye bolsań, erteń, itimal, olar joq boladı, sonıń ushın házirgi baylıǵıń hám lawazımıń sebepli menmenlikke júz tutıwıń pútkilley biymánilik.
Insan ushın eń qáwipli sıpatlar dámegóylik hám baylıqqa umtılıw bolıp tabıladı. Olar insan tábiyatın morallıq jaqtan buzıp, zorlıq hám ózbasımshalıqqa alıp keledi. Baylıq insannıń isháreketleri hám peyilin buzadı. Yusuf Xas Hajib sharap ishiwdiń zıyan ekenligin ayrıqsha eskertedi: sharap bilim hám aqıldıń dushpanı, onıń haqıyqıy atı jánjel hám dushpanlıq bolıp tabıladı.
Yusuf Xas Hajib óz dóretiwshili menen kóshpeliler mámleketiniń shárayatı hám áskeriydemokratiyalıq dúzimi dástúrlerinde óz sáwleleniwin tapqan áyyemgi túrk esteliklerinen uzaqlasadı. Ol esteliklerde jaqsılıq kóbinese xannıń jıqsı isleri, onıń jeke erligi, áskeriy dańqı, mártligi hám sarkárdalıq talantı tiykarında bayan qılınǵan.
Abu Hamid Ǵazzaliy. Xorasanda Tus qalasında tuwıldı. Bilim alıw ushın Nishapurǵa atlanadı. 1085-jılı Nizam al`-Mul`k atlı sel`jumı házirdiń xızmetinde boladı hám Nizam al-Mul`k oǵan Baǵdadta tiykarı salınǵan Nizaliya medresesinde filosofiya kafedrasın tapsıradı. Tórt jıl ol jerde islep, sońınan kafedranı inisi Ahmadqa tapsıradı hám ózi birotala ilim menen shuǵıllanadı.
50Sol jerde. 309-b.
51sol jerde. 243-b.75
Sayaxatta boladı. Mekke, Damask, Ierusalim, Aleksandriyaǵa barıp iri alımlar menen ushırasadı, kitapxanalarda jumıs isleydi. Bul jıllar ol ushın naǵız azatlı izlenis jılları boldı. «Men bárin kórdim: awıtqıwlar, gúmanlanıwlar, biykarlawlar, isenimnen ayrılıwlar, shınlıqtı sufizmnen taptım» dep jazdı sońınan Ǵazzaliy. Ǵazzaliy aldında turǵan tiykarǵı mashqala: ilim menen birinshi gezekte grek iliminiń musılmansha rawajlanıwı menen din arasındaǵı qarama-qarsılıqtı saplastırıw. Bunı Ǵazzaliydiń pikirinshe, sufizmniń bazasında ǵana ámelge asırıw múmkin. Ol Tusqa qaytıp keledi hám kóp miynetler jazadı. 1111-jılı dekabr`de Tarabanǵa jaqın jerde qaytıs boldı. Ǵazzaliyydiń miynetleri filosofiya, etika, din hám sufizm boyınsha jazılǵan. Tiykarǵıları: «Diniy ilimlerdiń janlanıwı», «Filosoflardı biykarlaw», «Baxıttıń filosofiyalıq tası» h. t. b
Ǵazzaliy Farabiy hám Ibn Sinanıń shıǵarmaların jaqsı bilgen. Ol óziniń «Makosidul` falsafa» (filosoflardıń maqseti) atlı miynetinde olardıń kóz-qarasın bayanladı. Farabiy hám Ibn Sinanıń filosofiyalıq sistemalarınıń islamdı bekkemlewge uqıpsız ekenligin aytıp, olarǵa qarsı shıqtı. Ǵazzaliydiń bas miyneti - onıń tórt tomlıq «Ixa ulum ad-din» (Diniy ilimlerdiń janlanıwı) atlı miyneti. Kitaptı al-Kindi júdá áhmiyetli dep esapladı hám onıń arabsha nusqası menen bir waqıtta parsı tilindegi jeńillesken hám qısqarǵan variantın hám «Kim`en sa`odat» (Baxıttıń filosofiyalıq tası) degen menen jazıp shıqtı. Bul miynet «Chaxar kitab» (tórt kitap) atına da iye. Bul kitaptıń keń tarqalǵanlıǵı sonshelli, belgili islamdı izertlewshi I.Gol`dcier «eger Muhammedten keyin payǵambar bolatuǵın bolsa, ol álbette al-Ǵazzaliy bolar edi» degen edi.
Ǵazzaliy ulıwma dinge iseniwdiń sırtqı rásmiy kórinisiniń sıyqaqlıǵın hám dinge iseniwshilerdiń barlıq minnetlerin tek dástúrlerdi mexanikalıq bejeriwge baǵdarlanatuǵınlıǵın hám onda sezimge derlik orın joqlıǵın moyınlaydı. Ekinshi jaǵınan qaraǵanda, ol Ǵazzaliydiń pikirinshe, sezimler úlken rol` oynaytuǵın sufizm óziniń táliymatlarında hámme waqıt belgili
ólshemge iye bola bermeydi, geyde islam menen júdá kolliziyaǵa kelip qaladı.
Dindi «janlandırıwdıń» múmkinshiligin ol geybir mistikalıq elementlerdi, sufizmnen alınǵan sezim, muhabbaattı dinge kirgizip oǵan qatıp qvalǵan formaları menen ayrılıwda kóredi. Olar bul eksperimentti ámelge asıra aldı. Ekinshi tárepten, ol sufizmniń barlıq rejelerin tekseredi. Sóytip onıń qaysısınıń sunna menen sáykesligin, sáykes emesligin ashıp, tutas ólpeń sufiylik sistemanı quradı. Bunda elementleri proporcionallıqqa iye, ekstatikalıq tárepleri minimumǵa jetkizilgen hám bas dıqqat sırtqı dástúrlik tárepine bólingen. Sóytip ortodoksallıq, ruwxanıylardıń joqarǵı qatlamı ushın qolaylı sufizm payda bolıp, kúsheyip, sheyxlardıń tásir etiw sferası tarıladı.
Musılman dini tariyxında Ǵazzaliy islamnıń teoriyalıq dogmaların jańalawshı, onıń diniy filosofiyası - kalamnıń tiykarǵı sistemalastırıwshısı sıpatında belgili. Bul xızmetleri ushın oǵan «ullı imam», «islam dininiń qorǵawshısı» ataǵı berilgen.
Ǵazzaliy filosofiyalıq hám diniy táliymatlardıń barlıq wákilerin tórt kategoriyaǵa bóledi. 1) mutakallimler 2) batishitler 3) filosoflar 4) cufiyler.
«Filosoflardı biykarlaw» miyneti Aristotelge qarsı qaratılıw menen birge, onıń izbasarları Farabiy hám ibn Sina sıyaqlı SHıǵıs peripatetiklerine hám qarsı qoyıldı. Ǵazzaliy olardıń qátelerin hám adasıwların jigirma principke alıp keledi. Onıń pikirinshe, bulardıń úshewi qarama-qarsılıqlı, on jetisi eretiklikke iye. Qarama-qarsılıqlı, úsh teziske mınalar kiredi: 1) dene tirilmeydi, sıylaw hám jazalaw denelik emes ruwxıy xarakterge iye 2) ullı iyem Alla individuallıq emes, al universallıq tuwralı bilimge iye 2) dúnyanıń máńgiligi tuwralı tezis.
Ǵazzaliydiń pikirinshe Aristotel táliymatı ortodoksallıq islam ushın qáwipli, sebebi onıń táreptarları dúnya ózinen-ózi payda bolǵan, dóretiwshisi bolǵan joq, haywan tuqımınan payda boldı, al tuqım haywannıń ózinde, usılay bolǵan hám ásirler boyı bola beredi dep túsindiredi. Bular eretikler deydi.
Ǵazzaliy suffizmdi panteizmnen tazalawǵa urındı. Ǵazzaliydiń pikirinshe, hár qıylı ruwxıy tazalanıwdan biyǵárez adam hesh qashan quday bola almaydı. Usılayınsha Ǵazzaliyy sufizm menen panteizmniń arasına «qıtay diywalın» qoydı.
Omar Hayyam (1048-1130). Saljuqiyler mámleketi sociallıq-siyasiy, filosofiyalıq hám ilimiy oyınıń eń ataqlı wákilleriniń biri. Ol Xorasannıń Nishopur qalasında tuwıldı hám sol jerde tábiyattanıw hám filosofiya ilimlerinen tálim aldı.
XIII ásirdiń ortalarında jasaǵan ataqlı tariyxshı al-Qiftiy óziniń «Tarixi hukamo» («Hákimler tariyxı») shıǵarmasında Hayyam tuwralı tómendegilerdi jazǵan: «Astronomiya hám filosofiya tarawında oǵan teń keletuǵın adam joq edi»52. XIX ásirde jasaǵan Evropa izertlewshilerinen Renan, Myuller, Vepka hám basqalar onı diniy isenimlerdi buzıwshı, qudaysız, materialist, tárki dúnyashılıq kóz-qarasları ústinen kúlgen, erkin pikirlewshi filosof sıpatında súwretlegen.
Hayyam riyoziyot, astronomiya hám filosofiya tarawları menen shuǵıllanǵan enciklopediyalıq alım bolıwı menen birge ataqlı shayır da edi. Ol kalendardı reformalawı menen óz ismin máńgilestirge alım. 1074-jılı Omar Hayyam Maroǵadaǵı observatoriyaǵa astronom lawazımına tayınlandı hám ol jerde, sol zaman ushın eń anıq bolǵan, astronomiyalıq tablica dúzedi. Sol jılı Malikshoh oǵan orın alǵan kalendardı reformalawdı tapsıradı. Ay kalendarın ózgeriwsheń yuolǵanlıǵı sebepli naqolay esaplaǵan Omar Hayyam, Túrkiston hám Iran arablardıń jawlap alınıwınan aldın paydalanıp kelingen 365 kúnnen ibarat Quyash kalendarın qaytadan dúzip shıǵadı. Hayyam dúzgen kalendar`da 33 jıl bolıp, olardan 25 jılınıń hár biri 365 kúnlik tún hám kúnnnen ibarat boldı, buǵan kóre, bir jıldıń uzınlıǵı 365 kún hám kúndizgi 5 saat 49 minut hám 5,45 sekndtan quraldı. Kabisa (visokoы) jılı: 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28, 32-jıllarda edi53.
Omar Hayyam óziniń matematikaǵa baylanıslı traktatlarında bir qatar iri ashılıwlar qıldı: tábiyiy sanlardıń hár qanday dárejesinen koren` shıǵarıw usılın islep shıqtı, kub (mu`kaab) teńlemelerdiń tolıq klassifikaciyasın berdi hám hár bir teńlemeniń sheshiliwiniń geometriyalıq usılın usındı; haqıyqatlıǵı ayan bolmasa da dáillewlersiz tiykar qılınıp alınatuǵın (postulat) Evklid qaǵıydasınıń dálilin rawajlandırdı, ol keleshekte ashılatuǵın naevklid geometriyasınıń ashılıwına mánis-mazmunı jaǵınan tayarlıq wazıypasın ótedi.54
Omar Hayyamnıń «Bolmıs hám májbúriyat haqqında traktat», «Úsh sorawǵa juwap», «Ulıwmalıq ilimlerdiń mazmunı haqqında aqıl shıraǵı», «Bar bolıw haqqında traktat» hám «Bar bolıwdıń ulıwmalıǵı haqqında traktat» kibi filosofiyalıq shıǵarmaların onıń qudaysızlıqta ayıplanıwına juwap sıpatında qarap shıǵıw múmkin. «Bolmıs hám májbúriyat haqqında traktatında» Quday bar ma yaki joq pa, onıń payǵambarına eriw lazım ba yaki joq pa degen máseleler talqılanǵan. Juwaplar unamlı berilgen, biraq islam aqidaları tiykarında emes, balki Ibn Sinoning aqılıy principtegi filosofiyası tiykarında. «Ush sorawǵa juwap» shıǵarmasında dúnyada jawızlıq hám jamanlıqtıń bar ekenligi, determinizm hám ómiri uzaqlıq haqqında pikir júrgizilgen. Bunda Omar Hayyam Ibn Sino filosofiyasınıń eń mańızlı elementlerinen biri bolǵan determinizmnen júz buradı. Óziniń filosofiyalıq traktatlarında Omar Hayyam tek ulıwmalıq túsinikler tábiyatı haqqında ǵana erkin pikir júrgizedi, nege degende bul másele tikkeley musılman ilahiyatı menen baylanıspaǵan edi. Ulıwmalıq túsinikler úsh qıylı: zatlarǵa shekem, yaǵnıy ilahiy aqılda, zatlarda hám zatlardan keyin (insan aqılında) bar boladı dep esaplaytuǵın Ibn Sinodan parıqlı túrde, Omar Hayyam ulıwmalıq túsinikler tek ǵana zatlarda hám insan aqılında bar boladı dep esapladı: «… Bar bolıw salıstırmalı bolıp, eki mániske bólinedi … Bul eki mánis - Usı … zatlardaǵı bolmıs bolıp tabıladı, onıń ushın adamlar arasındaǵı «bar bolıw» atı hámme ushın durısıraq, hám, ekinshiden, ruwxtaǵı bar bolıw»55.
Bolmıs, Hayyam pikirinshe, quramalı (zat, materiya) hám ápiwayı (birinshi baslamalar)dan ibarat. Ulıwmalıq nárse bólinetuǵın hám bólinbeytuǵınnan quralǵan. «Hámmege baylanıslı nárse, - dep jazadı Hayyam, - bes qıylı boladı: túr, tús, mánislik ózgeshelik, ayrıqsha ózgeshelik, tosattan bolatuǵın (tosın) ózgeshelik. Mısalı, túr kópshilikti óz ishine aladı. Mánis – bul xoliqtı (jaratıwshı) esapqa almaǵanda, bilip alınatuǵın barlıq nárselerdi ańlatatuǵın sóz»56.
Hayyam mánisti ósetuǵın hám óspeytuǵınǵa bóledi. Ósetuǵınlar óz gezeginde haywanat álemi hám haywanat álemi emeslarga bólinedi. Haywanat álemi eki túste boladı: sóyleytuǵınlar
52 В.Жуковский. Омар Хайям и «странствующие четверостишия». // Сб.статей учебников проф. В.Т.Розена. Спб., 1897. 334-b.
53Qarań: С.В.Морочник, Б.А.Розянерелад. Омар Хайям – поэт, мыслитель, ученый. 1957. 127, 135-b.
54Qarań: А.П.Юшкевич. Омар Хайям и его алгебра.//В сб.: Труды института истории естествознания. –M.,1978. 519-b. 55«Уч саволга жавоблар …». А.П.Юшкевича. –M., 1961, 100-b.
56Омар Хайям. Книга по требованию. //В кн.: С.Н.Григорян. Из истории Средней Азии и Ирана VII-XII веков. 204-205-b.
hám sóylemeytuǵınlar. Bir bólimdi basqası menen baylanıstırıwshı baslama túr bolıp tabıladı. Túr, óz gezeginde, túslerge, túsler – bólimlerge bólinedi; Ayne waqıtta bul bólimlerdiń hár birinde ulıwmalıqlıq ta, jekelik te orın aladı. Dara alınǵan deneler, sonıń qatarında, insan da – bolmıs nátiyjesi. Hayyam insandı tábiyatqa qarama-qarsı qoymaydı, al bálkim onı dóretiwshilik aqılǵa iye bolǵan, bolmıstıń eń jetik kórinisi sıpatında qaraydı. Bolmıs toqtawsız rawajlanıw halatı bolıp tabıladı. Ol áste-aqırınlıq penen jansız dúnya qubılıslarınan, eń joqarı bolǵan insan dárejesine kóteriledi. Xár bir sheńberdiń aqılına muwapıq keledi. Ruwx – bul háreketleniwshi kúsh, aqıl bolsa - ıshqı xoshametlewshi hám qozǵatıwshısı. Bul birliktegi basshılıq kúsh aqıl bolıp tabıladı, biraq ruwx aqıldan bálent kóteriliwge umtıladı. Ruwxtıń aqılǵa qarama-qarsı turıwı sebepli sheńberlerde rawajlanıw júz beredi. Dúnya materiallıq bolıp, óziniń nızamlarına iye. Bolmıs – bası hám aqırı bolmaǵan turaqlı aǵım. Materiyanıń bir aqıldan ekinshi formaǵa, bir sapa halatınan basqasına sheksiz ráwishte aylanıwı bolmıstıń tábiyiy halatı. Insan baxıtlı jasaw ushın dúnyaǵa keledi. Bu baxıttıń tiykarı tábiyat bolıp tabıladı, biraq onıń baylıqlarınan paydalanıw ushın onı úyreniw kerek. Hayyam insannıń mánawiy xorlıq halatına qarsı shıqtı:
Ka`bayu butxona qullik xonasi, Butxona zangi ham shum taronasi. Mehrobu kaliso, tasbehu salib – Barchasi qullikning bir nishonasi57.
Omar Hayyam insan dóretiwshilik iskerliginiń jeńisi ushın, onıń jer júzindegi baxtı-saadatı ushın gúresti, bun tomendegi qatarlarınan bilip alıwımız múmkin:
Dunyoning tilagi, samari ham biz, Aql ko`zin qorasi – javhari ham biz. T o`garak jahonni uzuk deb bilsak,
SHaksiz uning k o`zi – gavhari ham biz. Faqat ilm bilan balandmas odam,
Ahdu vafo bilan baland – past odam. Sózi bilan ishi bir kelsa agar
Har narsadan baland, muqaddas odam. O`lik – tirik ishin tuzatkuvchisen, Tarqoq koinotni kuzatkuvchisen,
Yomon b o`lsam hamki, sening bandangman, Men nima ham qilay? Yaratkuvchi – Sen. Falakka hukm etgan Tangriday bo`lsam, Falakni qilardim o`rtadan barham.
Yangidan shunday bir falak tuzardim, Yaxshilar tilakka etardi ul dam.
(forschadan Shoislam Shomuhamedov tarjimasi).
Óziniń rubayılarında ol sharap haqqında kóp jazadı, biraq sharap shadlıq ushın emes, bálkim óziniń ishki tuyǵıları hám onı oylatqan qıyallardı tarqatıw ushın mobilizaciyalanǵan. Sonı názerde tutıw kerek, Quran sharap ishiwdi qadaǵan etedi hám sonıń ózinen kelip shıǵıp, qosıqlarda sharapqa múrájaat etiw bid`at esaplanadı. Sonıń ushın D.Darmsteter tómendegilerdi jazǵanda haq edi: «Xabarı joq adam dáslep parsı poeziyasında sharaptıń qanshelli orın iyelegening kórip, hayran bolıp, hátteki biraz uyalıp ta qaladı. Biraq onda bizdegi zıyapatlarda aytılatuǵın qosıqlar menen hesh qanday ulıwmalıq joq … Ishiwshi shayır ushın – azat insan rámzi bolıp tabıladı»58.
Bunnan keyingi Oraylıq Aziya hám Iran xalıqlarınıń filosofiyalıq hám sociallıq-siyasiy oylarınıń rawajlanıwı monǵol basqınshılıǵı nátiyjesinde totqap qaldi. Oraylıq Aziya hám Irandaǵı ataqlı kitapxanalar (Marv, Buxara, Balx, Samarqand, Baǵdad, Rey hám basqalar) qıyratıldı.
Monǵollar húkimranlıǵı ilimiy, filosofiyalıq hám sociallıq-siyasiy oylar orayınıń Oraylıq Aziya hám Irannan Arab xalifalıǵınıń batıs bólimi bolǵan musılman Ispaniyası hám Arqa Afrika
57Умар Хайям. Рубоийлар. T.: «Радуга». 1985. 53-b. Шоислом Шомуҳамедов таржимаси.78 58Д.Дармстетер. Происхождение персидской поэзии. –M., 1925. 61-b.
qalalarına kóshiwine sebep boldı, ol jerlerde onıń gúllep-jasnawı ushın qolaylıraq ekonomikalıq hám siyasiy shárayatlar bar edi.
Tasavvuf islam álemidegi xalıqlardıń sociallıq-filosofiyalıq, mádeniy-mánawiy turmısında keń tarqalǵan, eń quramalı hámde óz-ara ziddiyatlarga tolı ideyalıq aǵımlardan biri sanalıp, payda bolıwınıń birinshi ásirlerinde (IX-X) bid`at táliymatlar qatarına qoyılǵan, onıń úgitlewshileri hám násiyatlawshıları ayawsız quwǵanǵa alınǵan, bazıları miyrimsizlik penen óltirilgen.
Kópshilik avtorlardıń pikirinshe, tasavvuf, arabcha «suf» sózinen sufiy sózi jasalǵae. Sufiyler – kópshiligi qoy júninen toqılǵan shekpen yaki postın kiyip júriwshi dárwishler. Tasavvuftıń iri teoretikleri arasında tómendegiler ayrıqsha wrin tutadilar: Robi’a (VIII ásir),
Ibrohim ibn Adham (VIII ásir), Bayazid Tayfur al-Bistomiy (ó.w. 875-878), Abu Bakrash-SHibli (X ásir), Husayn ibn Mansur al-Halloj (922 j. óltirilgen), Farididdin Attor (ó.w.1230), Jaloliddin Rumiy (XIII ásir), Qodiriya tariqatınıń tiykarshısı Abdul Qodir al-Jiloniy yaki Giloniy (1077-
1166), Kubraviya tariqatınıń tiykarshısı Nadmiddin al-Kubro (1145-1221), Ibn al-Arabiy (ó.w.1260) hám basqalar.
Taqwadarlar júregi xrustal kibi tınıq, «gúnakarlar» júregi bolsa «záń» menen qaplanǵan hám haqıyqattı esitiwge gereń. Júreklerdi «rehimli» kılıw jolı, olardı ilahiy bilimlerdi qabıl qılıwǵa hám dúnyalıq nápsilerden, qálewlerden nápretleniwge tayarlaw tasavvuftıń biliw teoriyası, psixologiyası hám ámeliyatınıń temasın quraydı. Payǵambarri solati haqqındaǵı táliymatta (nubuvvat) «Muhammed qálbi» (sonday-aq, keyingi dáwir tasavvufında «Muhammed ruwxı») nur shıǵarıwshı derek bolıp, adamlar ele dene formasına kirmesten aldın, olardıń ruwxın jaqtılandırǵan.
Júrek (qalb) zikiriniń quralı tek til (zikr al-lison) ǵana emes, al bálkim insan denesinin pútkil aǵzaları bolıp, aqırında olardan eń mańızlısı sıpatında júrek (zikr al-qalb) tán alınadı. Qalb arqalı ámelge asırılatuǵın zikir nátiyjesinde Allah sufiy júreginen «orın aladı» hám onıń barlıq isháreketleriniń jalǵız jırına aynaladı; sufiy ilahiy kelbetke aynaladı. Júrek (qalb) dúnyada Qudaydı sıydırıwǵa qábiletli bolǵan jalǵız mánis esaplanadı.
«Qálbtanıw»dıń tasavvuflıq elementlerin ulıwmalastırǵan Ǵazzaliy, áyne bir payıtta júrekti tábiyiy dene (lahm) sıpatında da ańlatadı, yaǵnıy kalb ózinde insan tábiyatınıń joqarı hám tómen aspektlerin birlestiredi. Bir tárepten, qálew hám nápsi, ekinshiden dene bólekleriniń, júrektiń jasawın qollap-quwatlaw ushın zárúr hám sonıń ushın «qalb qosıǵı» (junud al-qalb) dep ataydı. Ǵazzaliy qalbti insannıń is-háreketin sáwlelendiriwshi pynaǵa uqsatadı: iygi isler qalbti «aydınlastıradı», onı Qudaydı baqlawǵa hám onıń menen baylanıs ornatıwǵa jaqınlastıradı, bunıń kerisinshe, jaman isler onı «kómeskilendiredi» hám uzaqlastıradı. Ibn Arabiy pikirinshe, insan júregi sonday orın, jalǵız ilahiy Absolyuttıń eki bir-birine keskin qarama-qarsı bolǵan tárepleri: ruwxıy hám materiallıq ushırasadı.
Bazı sufiyler hámde shialar júrekte Qurandaǵı mánisler «jasırınǵan» vahiy hám sezimtuyǵıdan joqarı turǵan bilimlerdi ańlaaǵzasın kóredi. SHialar «qalbiy bilim»di (ma`rifai qalbiya) óz imamlarınıń abzallıǵı esaplaydı, basqa sufiyler bolsa – «sırlı polyus» hám muqaddes sufiyler
(áwliye) qálbi dep bildi59.
Tasavvuf Oraylıq Aziyada keń tarqalǵan edi. Ol ásirese Ǵazzaliy, Axmed Yassawiy (XI
ásir), Sulayman Baqırǵaniy (XII ásir), Bahawaddin Naqshband hám basqalar atı menen baylanısqan.
Axmet Yassawiy (1091-1167) óz «dúnyaǵa kóz-qarası» ne menen nápes alǵan bolsa, derlik barlıǵın tómendagige ańlattı: Haqıyqatqa sonday adam erisedikim, ol barlıq dúnyawiy nárselerden shariatı abzal kóredi; ózinen, óz ómirinen keship, Tariqatqa qaary baradı; ruwxan hám qálbinen máripatqa beriledi (Ahmad Yassaviy. «Hikmatlar»).
Qudayǵa ustılıwshılar arasında tek sonday adam ǵana onıń ornın biledi, ol óz piriniń (mánawiy ustaz) buyrıqlarıne boysınadı, sabır-qanaat qıladı, ózi menen kepillenedi, ózin azaplarǵa, qıyınshılıqlarǵa múptala qıladı,awqattı kem ishedi. Din hám sufiyler aytqan
59Qarań: Ислам. Энциклопедический словарь. –M., 1991. 131-b.
kórsetpelerdi orınlaw, azap-uqıbet, ashlıq, sabır-qanaat, belgili bir ótkinshi zárúrliklerge bolǵan óz qálewlerin sóńdiriw arqalı insan «nápretli» dúnyadan azat boladı hám Qudayǵa sińip ketedi.
Najmiddin Kubra (1145-1221) tasavvuftıń iri teoretigi, sufiyliktiń «Kubraviya» tariqatınıń tiykarshısı edi. U Xivakda (Xorazm) tuwılǵan bolıp, Ruzbehon al-Vazzon al-Misriy, Abu Mansur Xafda, Bobo Faraj Botriziy, Omar ibn Yasir al-Biblisiy hám Ismoil al-Kasri kibi ataqlı sufiylerdiń shákirti edi. Urganjda ol xonaqoh hám kubraviya biradarlıq jámiyetin payda etti. Kubronıń shákirtleri arasında ataqlı tasavvuf teoretikleri shıqqanlıgı ushın, onı shayxi valitarosh («áwliyelerdi jetkiziwshi ustaz») dep te atadı. Olar arasında Najmiddin Doya Roziy (ó.w.1256), Sadidin Xamuya (ó.w.1252), Sayfiddin Boxarziy (ó.w. 1261) hám basqalar bar edi. Kubro biliwdiń tasavvufiy jolına tiykarlanǵan óz mektebin payda etti. Kubro pikirinshe, insan kishi álem
(mikrokosm) bolıp, ózinde úlken álem (makrokosm)da ne bolsa, hámmesine iye hám, demek, ol ózinde «shmiyrimli, ráhimdil Allah»tıń sıpatlarınan tısqarı ilahiy qásiyetlerdi de jámlestire alıwı múmkin. Bul qásiyetler ózlerine muwapıq keletuǵın orınlarda, birinen keyin biri ózine tán statuslarda, joqarı aspanıy sheńberlerde ornalasqan. Biraq haqıyqat jolın izlewshiler bunday biyikliklerge kóterilip, ilahiy sıpatlarǵa iye bolıwları ushın, yaǵnıy kamalatqa erisiwleri ushın, belgili riyozatlı jollardı ótiwleri zárúr. Bul joldıń qatań norma hám qagıydaları bar: tuwrı, hadalpák joldan barıw, juwapkershilikli túrde oraza tutıw hám óz erkin pútkiller piriniń erkine boysındırıw. Kubronıń aqidası boyınsha, uzlatta otırǵan payıtta pútkil dıqqat-itibardı toqtawsız ráwishte Qudaydıń isimlerine toplaw ilahiy pámlew hám bilimge alıp keledi. Ol tasavvuf jolına kirgen jańa solik óziniń tasavvufiy shınıǵıwları waqtında baqlawı múmkin bolǵan reńler rámzindegi bir halattan ekinshi halatqa ótiwdegi izshillikti anıq kórsetip beredi. Bul noqat, daq hám sheńberler: ruwx sezim-tuyǵı basqıshlarınan ótedi, ol qara reń menen qızıl daqlar aralasıp, ózgerip turatuǵın halatta qabıl qılınadı hám bul kok shıraq nurı payda bolıp, ilahiy márhamattıń jaqınlıgınan xabar bergenge shekem dawam etedi.
Kubro pikirinshe, haqıyqattı biliwge tek ǵana pir jetkiziwi múmkin, nege degende ekstaz waqtında (hol dáwirinde) sufiyde gúńgirt payda bolatuǵın súwretler Qudaydan da, shaytannan da, júrekten de, sonday-aq, denedegi jannan da shıǵıwı múmkin. Kubro insannıń sanası hám ruwxındaǵı uslap bolmaytuǵın mánawiy oraylar (latoif) haqqındaǵı teoriyasın da islep shıqtı.
Óziniń kubraviya tariqatınıń on tiykarǵı qaǵıydaların belgiler berdi:
1.Táwbe – óz qálewi menen Qudayǵa qaytıw, óz erki menen Qudayǵa mehir qoyıw, óziniń
«men»inen keshiw.
2.Zuhd fid-dúnya – barlıq dúnyawiy nárselerden (mal-múlik) waz keshiw, olarǵa iye bolıw qálewin hám xoshametti de sóndiriw.
3.Tavakkal alal-loh – barlıq tarawlarda Qudaydıń járdemi hám qúdiretine iseniw, bul dúnyadaǵı belsendi iskerlikten waz keshiw.
4.Qanaat – barlıq tarawlarda ortashalıqqa ámel qılıw hám az nárse menen qanaatlanıw, pás niyetlerden qutılıw (awqat jewde normanı saqlamaw, sawlatlı, bay kiyimlerge ósh bolıw, biykarshılıqqa ıqlas qoyıw hám usıǵan uqsaslar).
5.Uzlat – jalǵızlıqta bolıp, ruwxtı bekkemlew, adamlar menen baylanısqa shek qoyıw: sóylemew, esitpew, qaramaw. Tek ǵana shayxqa xızmet qılıw hám onıń qolında, ǵassaldıń qolında múrde qanday bolsa, tap sonday bolıw.
6.Mulozamat az-zikr (úzliksiz zikir) – óz qálewinshe Qudaydıń ismin pikirinde yad qılıp turıw hám pútkil qálbin onıń menen toltırıw. Solay qılǵanda, páskeshlik, kúnshillik, ashkozlik, eki júzlilik kibi iplaslıq hám riyakarlıq kewilge jol taba almaydı.
7.Tavajjux ilal-loh – pútkil ishki mánisti Qudayǵa qaratıw, oǵan sheksiz muhabbat qoyıw, onnan basqa nárse bar ekenligin sezinbew, óz denesin joǵaltıw, Haqtıń máńgilik hám ázeliy denesin basqa bilim menen kóre biliwi bolıp tabıladı.
8.Sabr – óz ıqtıyarı menen nápsi sheńberinen mashaqatlar shegip bolsa da, ózin alıp qashıwı. Maqul bolǵan tuwrı joldan adaspay barıw ushın, adam óz meyillerin sóndiriwi lazım.
Bunnan gózlengen maqset sonda, dil qapagershiliklerden pákleniwi, ruwx bolsa, eger nápsi nátiyjesinde záńlep qalǵan bolsa, jılwalanıwı zárúr.
9.Muroqaba (oyǵa ǵarq bolıw) – erisilgen dárejede baqlaw júrgiziw, qálbdi arzımaytuǵın sezimlerden halı qılıp tazalaw hám qáterjamlıqqa erisiw. Gúres, ni arzimas his-tuyǵulardan holi qilib tozalash hám xotirjamlikka erishish. Gúres, sabır-taqaat jolı menen erisilgen jol haqqanıy sıylanǵan tábiyiy ámel bolıp, jaratılıw haqıyqatınıń jeńisi sıpatında payda boladı hám sonıń ushın da rawajlanıp baradı.
10.Rizo - shaxstıń nápsi erkinliginen shıǵıp, Quday razılıǵına erisiwi hám ázelden nege isengen bolsa, sonı óz moynına alıwı. Óz erkinshe máńgilik qalatuǵın nársege reallıq sıpatında qaytıp, ólimge uqsas nársege narazılıq bildiriwi.
Kubro Al-Baǵdadiydiń «sergeklik mektebi» táliymatına tayanatuǵın 12 bas buwındaǵı
biradarlıq partiyasınıń biri bolǵan kubraviya tariqatına tiykar saldı. Ol sufiyliktiń Oraylıq Aziyadaǵı mektebi bolıp, sunniylikke tiykarlanatuǵın edi. XV ásirge kelip, kubraviyadan eki ǵárezsiz shialik biradarlıǵı – Zahobiya hám Nurbaxshiya tariqatları ajıralıp shıqtı.
SHólkemlesiw aspektinen Kubraviya xonaqohlarda ózin-ózi basqaratuǵın azat ánjuman bolıp, onıń basında xalifa turatuǵın edi. Dáslep bul biradarlıq tariqatı jámáát bolıp zikirge túsiw paytındaa jahriy zikirdi (bálent dawıs shıǵarıw) qollaytuǵın edi, Oraylıq Aziya tasavvufı dástúrlerine qayshı keletuǵın edi. Keyin ala kubraviyanıń bazı shaqapshaları hám toparları bul ámeliyattan waz keship, tek áste yaki shaxsiy zikir menen qanaatlana basladı, biraq Soktariy (Buxara jaqınındaǵı) awılındaǵı kubraviy xonaqohında XVIII ásirdiń aqırlarına shekem hár eki túrdegi zikirden paydalana basladı.
Kubraviya mektebi bir qatar ǵárezsiz shaqapshalardıń júzege keliwine sebep boldı, olar musılman dúnyası SHıǵısında keń tarmaq attı. Bular tómendegiler edi:
Firdavsiya – Sayfiddin Boharziy shákirtiniń xalifası bolǵan, 1300 jıllarda qaytıs bolǵan Najibuddin Muhammad tárepinen shólkemlestirilgen hám Hindistanda (Dehli, Bihar) tarqalǵan.
Nuriya – 1317-jılı qaytıs bolǵan Abdurahman al-Isfarainiy tárepinen tiykar salınǵan bolıp, Kubraviyanıń Baǵdad shaqapshası esaplanadı.
Rukniya – óz kelip shıǵıwın 1261-1336 jıllarda jasaǵan Rukniddin as-Simnoniydan alǵan «vahdat ash-shuhud» táliymatındaǵı biradarlıq tariqatı.
Xamadoniyai oliya – Kashmirda islamdı en jaydırıwda belsendilik kórsetken Sayyid Ali ibn SHahobiddin Hamadaniy (1314-1385) tiykar salǵan, rukniyadan ajıralıp shıqqan biradarlıq tariqatı bolıp, Kubraviya tariqatı dinastiyasınıń basqa shaqapshalarına qaraǵanda eń ataqlısı bolıp tabıladı.
Iǵtishoshiya – Hamadoniyai oliyanıń Xorasan shaqapshası bolıp, Ishaq al-Xuttalaniy (1433-jılı óltirilgen) tárepinen tiykar salınǵan. Onıń shákirtleri bolsa, eki ǵárezsiz shia tariqatına tiykar salǵan.
Zahobiya – tiykarshısı XV ásir ortalarında qaytıs bolǵan Abdullah Barzishabadiy Mashhadiy.
Nurbaxshiya–tiykarshısı Nurbaxsh (1392-1466) laqaplı Sayyid Muhammad ibn
Muhammad.
Kubraviya tariqatında reń-báreń rámizler sisteması puqta islep shıǵılǵan bolıp, ondaǵı hár bir reń Qudaydı biliw jolında solik erisken belgili bir basqıshtı ańlatar edi. aq reń kóriw islamdı, sarı reń – iymandı qara-kók reń – ilahiy márhamattı (ehson), aspan kók reń – turǵın qáterjamlıqtı (etminon), hawa reń – haqıyqıy isenimdi (iqon), qızıl reń – ishki tuyǵıǵa tiykarlanǵan bilimdi (irfon), qara reń – Qudayǵa sheksiz muhabbattı hám ekstaz halatındaǵı qıynalıwdı (hayronlik) ańlatadı. On tiykarǵı qaǵıyda kibi renli rámizler de kórgen nárselerin hám túslerin ustaz-pirge aytıw shártiniń bar qatar qaǵıydaları menen birgelikte keyin ala basqa biradarlıq tariqatları (qodiriya, naqshbandiya, xilvatiya) hám olardıń shaqapshaları tárepinen ózlestirildi.
Bahawaddin Muhammed Burhaniddin Muhammad al-Buhariy Naqshband (1318-1389) –
XIV ásir Oraylıq Aziya tasavvufınıń eń iri wákili edi. Naqshbandiya tariqatınıń mánawiy tiykarshısı Xoja Yusuf al-Hamadaniy (ó.w. 1140) esaplanadı. Naqshband Buxaranıń jaqınında tuwıldı. Ol óliminen keyin muqaddes shaxs esaplanıp, Quday aldında baylanıstırıwshı, káramat kórsetiwshi hám Buxaranıń qáwenderi sıpatlarına iye boldı. Qábiri ústinde ornatılǵan maqbara zıyarat qılanıtuǵın orınǵa aynaldı.
Naqshband óz táliymatında tasavvuftıń eki mektebi – Axmet Yassawiy hám Abdulholiq alǴijdıwanıy (ó.w. 1180) qaǵıydaların bir-birine qostı. Naqshband táliymatı Oraylıq Aziyanıń túrkiy qáwimleri arasında islamnıń sunniyliy aǵımın tarqattı hám bekkemledi. Naqshband haqıyqıy soliqtı shalǵıtıwshı zahiriy taqwadarlıq hám máresimshilikti biykarladı: 40 kúnlik oraza tutıw, dáydilik, gedeylik, adamlar aldında muzıka, qosıq hám ayaq oyın atqarıwdı, bálent dawım penen zikir aytıwdı maqullamadı. Ol silot al-barakanıń («sharapat shınjırı»), yaǵnıy muqaddeslik sharapatı tariqattıń basshısına onıń tiykarshısı tárepinen beriliwin paydasız dep esaplajı. Óytkeni bereket hár qanday solikqa tikkeley Quday tárepinen beriledi. Sonıń ushın ol ekstaz waqtında «pirdi kóriw» (mushohada) zárúrligin de biykarladı. Ruwxıy páklik, mápparazlıqtan júz burıw, kewilli ráwishte paqırlıqta jasaw, hákimiyat wákilleri menen hesh qanday baylanısta bolmaw hám honaqohta jasaw – onıń tiykarǵı talapları edi. Al-Ǵijdıwanıydiń tariqat qaǵıydalarına (qotimati qudsiya) ol jáne úsh qaǵıydanı qostı:
1.Vuquf-i-zamaniy – waqtınshalıq toqtaw, sufiy óz waqtın qalay ótkizip atır: taqwa menen ba yaki joq pa ekenligin udayı qadaǵalaw.
2.Vuquf-i-adadiy – esaplaw ushın twxtash. Pikiriy ráwishte orınlanatuǵın shaxsiy zikir sózsiz etip belgilengen qaytarıwlar sanına anıq muwapıq keledi me hám ol belgilengen ańlatıwlarǵa sáykes keledi me yaki joq pa ekenligin qadaǵalaw.
3.Vuquf-i-qalbiy – qálbten toqtaw. Pikirley Quday atı onda naǵıshlanǵan júrek kelbetin elesletiw hám bunıń menen jáne bir mártebe sol nársege isenim payda etiw, qálbite Qudaydan basqa hesh nárse joq.
XV ásirden baslap Naqshbandiya tariqatı Qahira hám Bosniyadan Gan`su hám Sumatraga shekem, Volga boyları hám Arqa Kavkazdan Hindistannıń qublası hám Hijazǵa (Saudiya Arabistoni) shekem bolǵan kútá úlken aymaqlarda eń kóp tarqalǵan tariqatqa aynaldı. Bul tariqat bir qansha kúshli shaqapshalardıń júzege keliwine sebep boldı, olar óz regionlarında ǵárezsiz tariqatlarǵa aynaldı.
Naqshbanddan keyin, Alauddin Attar (ó.w. 1400) hám Xoji Muhammed Porso (1345-
1420) naqshbandiyanıń shólkemlesiw strukturasın bekkemledi hám onıń tásirin koshpeli túrk qáwimleri arasında keńeytti. Naqshbandiya óz tásiriniń shoqqısına xajı Ubaydullah Ahrar (14041490) dáwirinde eristi, ol insan sawda hám jer iyeleri sheńberleriniń qollap-quwatlawlarına tayanıp, temuriy shahzadalardıń óz-ara urıslarına belsendi hám epshillik penen aralasıp, 40 jıl dawamında pútkil regionnıń ámeldegi húkimranı boldı. Tariqat Movaraunnahr, qırǵız ruwları, qazaq qáwimleri hám SHıǵıs Túrkistan xalkınıń úzil-kesil islamǵa ótiwi isinde oǵada áhmiyetli orın iyeledi.
Naqshbandiyanıń tiykarǵı kóz-qarasları onıń barlıq shaqapshaları ushın birdeyliginshe qaldı. Parıqlar tek hákimiyatqa bolǵan kóz-qarasta kelip shıqtı. Xoji Ahrar zamanınan baslap, naqshbandiya jalǵız tariqat sıpatında tek ǵana hákimiyat penen birge islesiwi múmkin dep esaplanbastan (mısalı, suxravardiya kibi), al bálkim onıń menen baylanıstı májbúriyat dárejesine kóterdi, nege degende «olardıń ruwxın ózine tartıp», olardıń siyasatına tásir etiwdi paydalı dep taptı. Ane usı jerden naqshbandiyanı basqalardan udayı ajıratıp turatuǵın siyasiy belsendilik baslandı60.
Temur hám temuriyler dáwirinde Oraylıq Aziyada sociallıq-filosofiyalıq oy (XIV-XV ásirler). Mavoraunnahr monǵollardan azat bolǵannan keyin, 1370-jıldan baslap elde Ámir Temur
(1336-1405) húkimran boladı. Ullı Temur kúshli oraylasqan mámleket qurdı. Feodallıq pıtırańqılıqqa shek qoyıldı, óndiris kúshleri, qońsı eller menen sırtqı sawda baylanısları rawajlandı, jer jumısları hám qala ónermentshiliginde joqarı kóteriliw baqlandı. Áyyemgi dúnya mádeniyatı, Mavoraunnahr, Hindistan, arab elleri xalıqlarınıń alǵashqı orta ásirdegi filosofiyalıq miyrasına qızıǵıwshılıq artıp bardı. Bul dáwirdiń filosofiyalıq oyı ushın tán nárse dúnyalıq hám diniy ilimlerge múrájaat, tábiyattı úyreniwge umtılıw, insan aqılı hám qábiletleriniń kóteriliwi, insannıń morallıq sıpatların qádirlew, insanpárwarlıq, milliy hám ulıwmainsanıy qádiriyatlardı násiyatlaw edi.
60Qarań: Ислам. Энциклопедический словарь. –M., 1991. 187-188-b
Sa`duddin Ma`sud binni Umar Taftazoniy (1322-1392) islam filosofiyası bolǵan kalamnıń iri wákili edi. Ol Niso (Ashxabad) qalası janındaǵı Taftazon awılında tuwıldı. Al-Ijiy hám Qutbiddin ar-Roziy at-Taxtoniy kibi ataqlı alımlardan tálim aldı. Taftazoniy otız jılǵa jaqın dáwir ishinde Ǵijdıwan, Jom, Túrkistan, Gerat hám Mavoraunnahrdıń basqa qalalarındaǵı medreselerde sabaq berip, iri alım sıpatında dańqa iye boldı.
Taftazoniydiń dańqı óz poytaxtı Samarqandqa eń ataqlı alımlar, ónermentler hám ustalardı toplap atırǵan Ámir Temurǵa da jetip keledi. Ol Taftazoniydi Samarqandqa shaqırtadı. Taftazoniy ómiriniń aqırına shekem sarayda jasaydı hám 1392-jıldıń 12-avgustında qaytıs boladı. Ol Temur sarayında turaqlı ótkerilip turatuǵın ilimiy tartıslarda belsendi qatnasatuǵın edi. Ol óziniń kalam, logika, geometriya, poziya hám arab tili grammatikası tarawındaǵı bilimleri menen dańq taratqan edi.
Taftazoniydiń teoriyalıq miyrası orta ásirler iliminiń barlıq tarawların óz ishine alatuǵın edi. Ol qırqtan artıq shıǵarma jazǵan bolıp, bizge shekem jetip kelgen shıǵarmalarınan dıqqatqa sazawarları tómendegiler: «Taxzib al-mantiq val-kalom» («Logika hám kalomga sayqal beriw»), «Maqosidfi ilm al-kalom» («Kalom iliminiń maqsetleri») yaki «Maqosid at-tolibin» («Tolibi ilimlerdiń maqsetleri»), «Risala fi zaviyas al-musallas» («Úsh múyeshliktiń múyeshleri haqqında traktat»). Bulardan tısqarı Taftazoniy ózinen aldın ótken oyshıllardıń shıǵarmalarına kóplep kommentariyler jazǵan.
Taftazoniydiń dúnyaǵa kóz-qarasındaǵı dıqqatqa sazawar máselelerdiń biri qazo hám qadar hámde ıqtıyar (erk) erkinligi. Belgili bolǵanınday ıqtıyar (erk) erkinligi máselesinde kóplegen filosoflar hár qıylı pikirlerdi bayan etken hám insan óz minez-qulqında erkin be, yaǵnıy ıqtıyarı óz qolında ma, degen sorawǵa juwap tabıwǵa umtılǵan.
Sa`duddin Taftazoniy óziniń «Tahzib al-mantiq hám al-kalom» shıǵarmasında insannıń minez-qulqındaǵı ıqtıyar erkinligi máselesine keńirek toqtaladı. Onıń pikirinshe, hár qanday joqarı mártebelilik hám qayırlı isler óz tábiyatına kóre qudaydıń mánisinen kelip shıǵadı hám ol barlıq nárseniń jaratıwshısı sıpatında qayır-sharapattı jaratqanlıgı sebebinen insanlarni jaman minez-quıqtan tıyılıp turıwǵa shaqıradı. Jaman qulıqlar, gúnalar insanǵa tán nárseler bolmastan, olar tek ǵana adamlardı sınaw ushın jaratılǵan bolıp tabıladı. Solay etip, onıń pikirinshe, quday óz bendelerine eki joldı «usınadı», yaǵnıy sharaplı, qayırlı iskerlik kórsetiwdi yaki nalayıq isler menen gúnaǵa batıwdı, gúnaǵa batıw bolsa jazaǵa tartılıwdı keltirip shıǵaradı. Oyshıldıń atap kórsetkenindey, quday tárepinen kóbirek insonlarǵa qayırlı isler, jaqsılıqqa tuwra kelmeytuǵın isler kemirek bolıwı atap ótiledi. Qaysı joldı tańlaw insannıń óz erkine baylanıslı. Sonıń ushın quday jaman minez-qulıqlı insonlardı jazalaydı. Jaman minez-qulıqtı qaralaw qudaydıń erkine qarsı barıw emes, óytkeni jamanlıqtıń jer júzinde bolıwı insonlardı páklikke shaqırıwshı sınaq bolıp tabıladı.
Biliw teoriyasında Taftazoniydiń kóz-qarasları Ibn Sinonikinen parıq qıladı. Mısalı, Ibn Sino nárse, qubılıslar haqqındaǵı maǵlıwmatlardı bilim dep bilse, Taftazoniy olardı ayrıqsha sezim-tuyǵı hám bilim otasındaǵı baylanıstırıwshı basqısh dep túsininedi. Zatlar hám qubılıslar bar bolıwı sebepli olar oyatqan sezim-tuyǵı formalarınan bilim júzege keledi. Óytkeni sezimler zattan onıń zárúriy sıpatları hám baylanısları menen birgelikte sırtqı kelbetin ǵana qabıl etip aladı. Sol sebepli, oyshıldıń pikirinshe, sezimlik elesletiwge iye bolıw ushın materiyanın bolıwı shárt. Lekin aqıliy, logikalıq biliw bolsa materiallıq tiykardan bir qansha uzaqlasqan bolıp, sezimlik bilimlerge qaraǵanda joqarıraq basqıshta payda boladı.
Taftazoniy pikirinshe, logika oylawdaǵı qáteliklerden azat qılatuǵın qural bolıp, jańa bilimlerdi payda etiwdiń negizi bolıp tabıladı. Logikalıq biliw formaları elesletiwler hám tastıyıqlawlar. Birer zat yaki qubılıstı elesletiw hám ol tuwralı pikir júrgiziwde tiykarǵı orındı til atqaradı. Sana hám onıń belgisi til bir-biri menen tikkeley baylanısqan. Birer zat yaki qubılıstın belgisi bolǵan sózler, birer bir mazmun sebepli ǵana qanday da bir mániske iye boladı. Sózler hám olardıń hár qıylı túrlerin lingvistika ilimi úyrenedi, logika bolsa belgili bir mazmunǵa baylanıslı múnásebettegi belgiler ornın anıqlawshı sózlerdi úyrenedi. Solay etip, Taftazoniy pikirinshe, logika ilimi abstrakt logikalıq sana menen baylanısqan bolıp, túsinik hám pikirdi ańlatıwshı sózler
hám gáplerdi analiz qıladı. Taftazoniydiń shıǵarmaları óziniń ilimiy qunın búgingi kúnde de joǵaltqanı joq.
Mir Sayyid Sharif Jurjaniydiń (1339-1413) filosofiyalıq kóz-qarasları hám logikası. Ámir Temur tárepinen Sheroz baǵındırılıwı múnásibeti menen 1387-jılı ol jerdegi iri alımlar qatarında Samarqandqa kelgenler arasında ataqlı filosof hám logiklerden Ali ibn Muhammad Mir Sayyid Sharif Jurjaniy de bar edi. Ilimiy ádebiyatlarǵa Mir Sayyid Sharif atı menen kirgen Ali ibn Muhammed ibn Ali Husayniy Jurjaniy 1339-jılı Irannıń Gurgon wálayatı orayı bolǵan Astrobod qalasınıń jaqınındaǵı Toǵu awılında tuwıldı.
Jurjaniy jaslıq jıllarınan Shıǵısta belgili bolǵan ilimlerdiń barlıq túrleri menen shuǵıllandı. Islam filosofiyası hám kalam, logika, til máselelerinen tısqarı tábiyattanıwǵa baylanıslı barlıq tarawlardı qunt penen úyrenip, olar haqqında úlken ilimiy shıǵarmalar jazıp qaldırdı.
Jurjaniy Gerat, Qahira, Stambul, Qaraman, Sheraz qalalarında túrli alımlardan bilim
úyrendi. 1387-jılı Samarqandqa kelgan Jurjaniy, bul jerde 20 jıl nátiyjeli dóretti hám tek ǵana Temur qaytıs bolǵannan keyin SHerazǵa qaytıp, 1413-jıdı dúnyadan kóz jumdı. Jurjaniy Samarqandtıń ataqlı medreselerinde filosofiya, logika, astronomiya, fihq, til hám ádebiyat, diskussiya ilimi hám basqa ilimlerden sabaq berip, ózinen jaqsı at qaldırdı. Onıń shákirtleriniń arasında Qazizada Rumiy, Ulıǵbek hám basqalar bar edi. Jurjaniy shıǵarmalarınıń ulıwma sanı 50 den aslam. Olardıń ishide filosofiya, logika hám tábiyattanıwqa baylanıslı shıǵarmalar salmaqlı orındı iyeleydi, óz gezeginde, bul tarawdaǵıshıǵarmaları pútkil Shıǵıs ellerine keń tarqalǵan edi.
Jurjaniydiń bizge shekem «Bolmıs haqqında traktat» hám «Dúnyanı sáwlelendiriwshi ayna» dep atalǵan filosofiyalıq shıǵarmaları qoljazba halında jetip kelgen. Jurjaniy biliw teoriyası hám logikaǵa baylanıslı «At-ta`rifot» («Táriypler»), «Usuli logikalıq» («Logika usılı») hám ilimiy diskussiya ilimine bagıshlanǵan «Odob ul-munozara» («Diskussiya alıp barıwdıń qaǵıydaları haqqında traktat») kibi arab tilida jazılǵan shıǵarmalardıń da avtori. Jurjaniydiń parsı tilinde jazılǵan logikaǵa tiyisli bir nesha shıǵarmaları da bizge shekem jetip kelgen. Bulardan «Kubro» («Úlken dálil bola alatuǵın pikir»), «Avsat dar logika» («Logikada orta juwmaq»), «Suǵro» («Kishi dádil bola alatuǵın pikir») hám basqalardı kórsetip ótiw múmkin. Onıń «Sharhe faroyize sarojiya» («Miyras bolıw májbúriyatlarınıń Sarojiy táriypine kommentariy») shıǵarması huqıqtanıw máselelerine baǵıshlanǵan bolıp, faqih Sajovandiy shıǵarmalarına juwap sıpatında jazılǵan (Jurjaniy. SHarhe faroize sarojiya. Stambul. 1873-jıl).
Jurjaniydiń XIV ásir filosofı Eziddin Abdurahmon al-Ijiy (1300-1356)diń «Mavoqif fi ilm al-kalom» («Kalam ilimindlegi mánziller») shıǵarmasına kommentariy sıpatında jazǵan «SHarxe mavoqif fi ilmi al-kalom» («Kalam ilimindegi mánzillerge kommentariy») kitabı (Jurjaniy SHarhe mavoqif fi ilm al-kalom. Stambul. «Dar ul-matbatul Omera» baspaxanası. 1267-hijriy jıl) onıń zamanlasları hám keleshek áwlad alımları ushın filosofiya hám logika boyınsha ózine tán enciklopediya statusına iye boldı. Onıń Abu Ali ibn Sinoning «Ishorat» («Kórsetpeler») shıǵarmasına jazǵan kommentariyi ayrıqsha qızıǵıwshılıq oyatadı.
Bolmıs haqqında táliymat. Jurjaniydiń filosofiyalıq kóz-qarasları Farabiy, «Sap biradarlar» ánjumanı, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Nasriddin Tusiy hám Qutbiddin ar-Roziy atTaxtoniylar dúnyaǵa kóz-karası tásiri astında qáliplesti. Olar kibi, Jurjaniy de obyektiv bolmıstıń bar ekenligien shubha qılmas edi, biraq onıń kelip shıǵıwın aqılıy baǵdarda túsindirip, emanaciya teoriyası kóz-qarasında turar edi.
Jurjaniy óziniń «Traktat fi tahqiqe vujud» («Bolmıstı tekseriw traktatı») shıǵarmasında bolmıstıń haqıyqıylıǵı óz mánisine kóre bar bolıp tabıladıhám onıń joq bolıwınıń ózi múmkin emes dep jazadı.
Jurjaniydiń dúnyaǵa kóz-qarası, onnan aldın ótken salaflarinikindey, orta ásirlerdegi pútkil filosofiyalıq máselelerdi, atap aytqanda, bolmıs haqqındaǵı táliymat, kosmos jumbaqları, materiya hám onıń formaları, jansız hám janlı dúnyanıń ózgeshelikleri, fizikalıq hám ruwxıy múnásibetler, biliw mashqalaları, logikalıq pikirlew haqqındaǵı táliymat, til hám oylaw baylanısları hám basqalardı óz ishine aladı. Ol kosmos, insan hám aqıldı qamtıp alıwshı dúnyanıń ulıwmalıq kelbetin jaratıwǵa háreket qıldı.