Filosofiya 2-tema lekciya teksti

1. Fikx musılman huqıqı 2. Kalam 3. Grammatika 4. Poetika 5. Xronologiya haqqında ilim. II. «Arablıq emes» ilimleri («grek» h. basqa xalıqlar): 1. Teoriyalıq filosofiya 2.Praktikalıq filosofiya: etika, úydi basqarıw, siyasat (qalanı basqarıw-upravlenie gorodom, gosud.). 3. Metafizika 4. Matematikalıq ilimler (arifmetika, geometriya, astronomiya, muzıka tuwralı ilim) 5.

Tábiyattanıw ilimleri (medicina, meteorologiya, mineralogiya, alximiya, mexanika). 6. Logika. Tutas alǵanda Xorezmiydiń filosofiyasın peripatetizm dep ataydı.

Xorezmiy filosofiyanıń ózin «zatlardıń haqıyqatlıǵı haqqında ilim» dep túsinedi. Hár bir zat materiya menen formanıń birligi. Birinshi materiya - hár bir dene, formanı alıp keliwshi. Forma - zattıń qurılısı hám onıń túri, ol birinshi materiyanıń qáliplestiriwi nátiyjesinde payda boladı.

Xorezmiy tutas filosofiyalıq kategoriyalarǵa anıqlama berdi. Olar: orın, waqıt, waqıtlıq iskerlik, tábiyiy dene h. b.

Ol dáwirdiń aktual mashqalalarınıń biri - denelerdiń bóliniw mashqalası. Xorezmiy bir tárepten, denelerdiń sheksiz bóliniw múmkinshiligin moyınladı. Biraq onı «konceptual biliw», demek qıyaldan biliw dep atadı. Sońınan biraq, Ibn Sina mınaday deydi: «tábiyiy» demek materiallıq bóliw shegine iye, sebebi bóliniwdegi dene aktual` dárejede kishige jetedi. Bul kishi óziniń tábiyatı boynsha júdá kishi. Ol onı seziwlik qabıllaw ushın filosoflardıń aytqanınday, júdá názik».

Sol dáwirdiń mashqalalarına sáykes Xorezmiy ruwx túsinigin qaraydı. «Tábiyiy ruwx», «haywanlıq ruwx», «jeke ruwx» túsiniklerin asha otırıp, olardı tiri denelerde ótip atırǵan materiallıq processler menen baylanıstıradı.

«Jandı» («душа») túsiniwi boyınsha Xorezmiy tiykarınan platonizmniń tiykarǵı jaǵdayların kritikalaydı. Máselen, ulıwma mánislar dúnyasınıń orın alıwı tuwralı ideyalardı.

Xorezmiydiń filosofiyalıq koz-qarasları, onıń ilimler klassifikaciyası Oraylıq Aziyada, Jaqın hám Orta Shıǵısta orta ásirlerde jámiyetlik-filosofiyalıq oydıń rawajlanıwına úlken tásir kórsetti.

Abu Rayhan Muhammed ibn Ahmed Beruniy (973-1048) ullı enciklopediyalıq alım, oyshıl hám insanpárwar bolıp, 973-jılı áyyemgi Xorezmniń paytaxtı Qıyat átirapında tuwılǵan. 16 jaslıǵında Beruniy ekvatorǵa salıstırǵanda ekliptika tegisliginiń qıyalıǵın kútá úlken anıqlıq penen anıqladı. Jas jigit waqtında-aq Beruniy Oraylıq Aziyada birinshi bolıp, Jer planetası kelbetin (globus) jasadı. 1000-jılda Beruniy óziniń birinshi iri shıǵarması bolǵan «Áyyemgi xalıqlardan qalǵan estelikler»di jazıp pitkerli, bul shıǵarma ogan pútkil SHıǵısta dańq keltirdi.

1010-jılı Beruniy Xorezmshah Mamun ibn Mamun sarayında áhmiyetli lawazımǵa sazawar boldı. Ibn Mamun óz sarayına eń iri alımlardı toplap atırǵan edi. Bular Abu Ali ibn Sino, Abu Sahl al-Masihi, awdarmashı hám filosof Abul Xayr Hammor, shayır hám ádebiyattanıwshı Abu Mansur al-Sa`olabiy, matematik hám astronom Abu Nasr Mansur ibn Irak hám basqalar edi. 1017-jılı Xorezm Mahmud Ǵaznaviy áskerleri hújimine ushıradı. Ǵaznaǵa Mahmud Ǵaznaviy tárepinen alıp ketilgen alımlar arasında Beruniy de bar edi. 1025-jılda ol óziniń áhmiyetli shıǵarmalarınıń biri «Geodeziya»nı jazıp tamamladı. Ǵaznada Beruniy Hindistandı úyreniw boyınsha izertlew jumısların alıp bardı hám nátiyjede «Hindistan» shıǵarmasın jazdı (1030). Bul shıǵarma dúnyalıq dańq alıp keldi. Hindistannıń bas ministri Javoharlal Nerudiń atap kórsetkenindey, Hindistan haqqındaǵı usı dáwirge shekemgi hám bunnan keyin de buǵan teń keletuǵın shıǵarma jazılmaǵan hám jazılmasa kerek. Teńsiz «Hindistan» shıǵarmasınan keyin tábiyattanıwǵa tiyisli onın baslı shıǵarmaları júzege keldi. Ol óziniń astronomiyaǵa tiyisli «Masud nızamı» shıǵarmasında matematika, astronomiya, geofizika hám basqa kóplegen ilimlerdin áhmiyetli mashqalaların ashıp berdi. 1043-jılı Beruniy ilimiy ádebyaitta «Mineralogiya» de pat alǵan óziniń «Qımbat bahalı taslardı biliushın maǵlıwmatlar toplamı» shıǵarmasın jazıp tamamladı hám «Farmakologiya»nı («Dárilik ósimlikler») jazıp basladı. Biraq ólim onı tamamlawǵa imkaniyat bermedi. Onıń 150 ge jaqın shıǵarmalarınań atı málim.

Bolmıs haqqında táliymat. Beruniydiń pikirinshe, filosofiyaǵa jol bolmıstı tereń tusinip jetiwge imkaniyat beretuǵın tábiyattanıw ilimleri arqalı ótedi. Ulıwma alǵanda, Beruniy filosofiyanı bolmıstıń mánisin biletugın pán sıpatındaǵı táriypine qosıladı. Tábiyat belgili bir nızamlarǵa boysınıwshı pútkil qorshaǵan dúnyanı qamtıp aladı. Ol – ilimler óz dálilleri hám maǵlıwmatların jıynap alatuǵın keńislik bolıp tabıladı hám obyektiv reallıqtı tábiyiy ráwishte

túsindiriwdiń aqırǵı sebebi bolıp tabıladı. Beruniy Abu Masharning: «Tábiyat barlıq nárseden kúshlirek»17- degen kóz-qarasına qosılǵan edi.

Beruniy óziniń Ibn Sinoǵa jazǵan ilimiy qarsılıqlarında (narazılıqlarında) áshkara deistik (dúnyanı Quday jaratqan, lekin ol tábiyat hám jámiyet turmısına aralaspaydı deytuǵın diniyfilosofiyalıq aǵım) koz-qarasında turadı: «Sen neni aytıp atırǵan bolsań, bul Aristoteldiń sózi bolıp tabıladı, oǵan kóre, dúnyanıń baslaması joq hám bunnan húkimdar hám jaratıwshını biykar etiw kelip shıqpaydı dewi, paydasız gáp bolıp tabıladı, nege degende, eger háreket baslaması kózde tutılmas eken, onda qanday da bir xoliqtıń bolıwı da pikirdebar bolmaydı».18 Tábiyattıń astronomiyalıq, geologiyalıq hám basqa qubılıslardı analizlep, Jerdiń hám basqa aspanıy denelerdiń payda bolıw waqtı haqqında Beruniy tómendegidey juwmaqqa keledi: «esap qılgan adamǵa mıńlap million jıllar haqqında biymálel sóylew múmkin».19 Joqarı baslamanı qabıl qılıw menen birge, tábiyatqa tábiyiy ilimiy usıldı izertlewdiń zárúrligi Beruniyge deizmnen de aldınǵa basıp, materiyanıń máńgilik bolmısın qabıl qılıw ruwxındaǵı qagıydalardı aytıwǵa májbúr qıldı. Átiraptı qorshap turǵan dúnya tiykarında suw, ot, hawa, topıraq jatadı. Olar haqqında ol bılay jazadı: «Ápiwayı jawharlar dáwirlik ráwishte payda bolıw hám zawal tabıwdı bilmeydi»20.

Beruniy ruwxtıń bar ekenligin tán aladı. Ol dene menen óz-ara tıgız baylanısta bolıp, tek denede ǵana jasawı múmkin: «Ruwx óziniń kóp halatlarında deneniń ıssılıǵına boysınadı, sonıń ushın óz ózgesheliklerine kóre túrli hám hár qıylı boladı».21 Beruniydiń pikirinshe, hawa, topıraq hám ot bólinbes bóleksheler – atomlardan quralǵan. Ol denelerdiń sheksiz bóliniwi haqqındaǵı táliymattı tiykarsız dep jariyaladı. Biraq ol sonı atap kórsetedi: «handasa (geometriya) wákilleri arasında jaqsı belgili bolǵan bir qansha (tartıslı) aytılǵan pikirler atomistlerge de tán bolıp tabıladı …» Ol atomistlik táliymattıń qarama-qarsılıǵın sheshetugın joldı izledi. Dıqqatka sazawar jeri sonda, atomistlik táliymat principi bolǵan Beruniy, boslıqtı biykarladı. Bul sol zamandaǵı filosofiyalıq dástúrler menen baylanıspaǵan edi, nege degende, atomistlik táliymat boslıqtıń bar ekenligin kózde tutatuǵın edi.

Barlıq denelerdiń jerdiń orayına umtılıwın atap kórsetken Beruniy, Aristoteldiń barlıq dene hám elementler ózleriniń «tábiyiy orınlarında» jaylasqan degen áhmiyetli qaǵıydasın shubha astına aladı. Aristotel pikirinshe, ózleriniń «tábiyiy ornında» jaylasqan barlıq dene hám elementler tınıshlıqta hám háreketsiz halatta boladı. Olardı bul halattan shıǵarıw ushın qanday da bir qarsı kúsh kerek.

Beruniy geometriyalıq tártiptegi dálildi keltiredi: «oray» túsiniginiń ózi sonı kózde tutadı, ol tek ǵana noqat bolıp tabıladı, sonıń ushın barlıq awır deneler ushın Aristoteldiń pikirinshe, «tábiyiy orın» bolǵan oray, oǵan jetip kele almaydı hám qay jerdedur oray átirapında bolıwǵa májbúr, yaǵnıy óziniń «tábiyiy ornınan» tısqarıda. Solay etip, deneler óz «tábiyiy orınlarında» hesh qashan tınıshlıqtı saqlay almaydı. Jeńil elementler ushın da, olardıń sheńberlerine qatnasta alınatuǵın «tábiyiy orın» haqqındaǵı dáliller de shama menen tap usınday. «Solay etip, - dep jazadı Beruniy, - hesh qanday dene ushın ayrıqsha tárizdegi tábiyiy orın joq».22

Óziniń Ibn Sinoǵa jazǵan ilimiy narazılıqlarında Beruniy dúnyalardıń kópligi haqqındaǵı máselege de óz kóz-qarasın bayan etedi. Alım sonday dálil keltiredi: eger Quday hár nársege qábiletli bolsa, ol bizlerdikinen tısqarı basqa dúnyalardı da jarata aladı. Aristotel máńgilik hám ózgermeytuǵın sheńberlik hárekettituwrı sızıqlı háreketke qarama-qarsı qoyǵan edi, Beruniy bolsa, ulıwma sheńberlik háreketti aspanlardıń ayrıqsha tarizdegi imtiyazı dep esaplamadı. Keleshektegi ashılıwlardı aldınnan sezgenindey, ol aspan deneleri hám olardıń sheńberlerin ellipsoid (ellipstiń kósheri átirapında aylanıwınan payda bolǵan geometriyalıq dene) formasında bolıwı múmkinligi tuwralı pikirdi ayttı.

17Абу Райхан Беруни. Памятники минувших поколений // Избранные произведения. –T.: 1957. T.1. 99-b.

18Приложение к ст.А.Шарипов. Малоизвестные страницы переписки между Беруни и Ибн Синой //Общественные науки в Узбекистане. 1965. №11. 39-b.

19Абу Райхан Беруни. Памятники минувших поколений // Избранные произведения. –T.: 1957. T.1. 37-b. 20Абу Райхан Беруни. Индия //Избранные произведения в 6 томах. –T.: 1963. T.2. 311-b.

21Sol jerde.

22Абу Райхан Беруни. Возрожения (эътирозлар). –T.: 1965. 39-b.

Beruniyge dialektikalıq ideyalar da tán edi: «Onda (Jerde) turǵın qalatuǵın hesh nárse joq». Bunıń ústine, pútkil dúnya bul processke duwshar boladı: «…Dúnyadaǵı barlıq nárseler belgili bir múddet ótkennen keyin bir halattan basqasına ótiwge qábiletli bolıp tabıladı».23 Ol Jerdiń rawajlanıwında sekiriwler úlken orın tutatuǵının atap otken edi. Alım tabiyattıń hár qıylı processlerinde qarama-qarsılıqlar, bir-birine qarsı turıwshı kúshler qanshelli mańızlı áhmiyetke iye ekenligin kórsetip ótken edi. Atap aytqanda, Beruniy adamnıń denesindegi qarama-karsılıqlar gúresi haqqında aytıp, olardıń tábiyiy halat ekenligin atap kórsetedi, nege degende olardıń birewiniń jeńisi awır keselliklerge alıp keledi. Beruniy bul jerde mexanikalıq aspektten ústin bolǵan qarama-qarsılıq jeńisi haqqında emes, bálki «onıń ózine uqsasına aylanıwı»24 tuwralı aytadı.

Beruniy pikirinshe, rawajlanıw dáwirlik ózgeshelikke iye. Ol hind filosoflarınıń dáwirlik haqqındaǵı táliymatların maqullaydı: «Olardıń waqıt múddetleriniń qaytarılıp turıwında dáwirlik haqqındaǵı túsinikleri, reallıqta ne kórinse, soǵan sáykes keledi».25

Biliw teoriyası. Biliwdiń tiykarı, dúnya haqqındaǵı biziń bilimlerimizdiń deregi seziw aǵzaları járdeminde qolǵa kirgizilgen sezimlik bilimler bolıp tabıladı. Beruniy hár bir sezim túrin súwretleydi, ol arqalı haywanlar sırtqı dúnyada belgili bir baǵdarǵa iye bolıp, qorshaǵan ortalıqtaǵı shárayatlarǵa beyimlesedi. Insannıń seziw organları da usı maqsetke xızmet qıladı, yaǵnıy olar onıń sırtında júz berip atırǵan qubılıslardan oǵan maǵlıwmat beriwi lazım. Hár bir sezim belgili bir túrdegi titirkendiriwshiden tásirleniwi lazım, sonısı da bar, bul titirkendiriwshiler materiallıq bolıp tabıladı, nege degende tek sondaylar ǵana seziwdi oyatıwı múmkin. Insan, haywanlardan parıqlı túrde, aqılǵa iye, sonın ózi insannıń sezimlerin haywanlardan parıqlaydı.

Beruniy bilimlerdi jaratıw hám olardı tekseriw ushın tájiriybeni qollanıwdı talap etedi. Beruniy ushın tájiriybe ámelde tek bilimlerdi payda etiw quralı ǵana emes, al bálki haqıyqattı, onıń ólshemin anıqlawdıń sheshiwshi quralı edi. Mısalı, zumrad (izumrud)tıń jılan kózine tásiri tuwralı toqtalıp, misli eger bul qımbat bahalı tasqa jılan qarasa, kózi buzılatuǵınlıǵı haqqındaǵı ráwiyatqa múnásibet bildirip, Beruniy jazadı: «Biraq gúrriń etiwshilerdiń birdemligine qaramastan, bunıń haqıyqatlıgı tájiriybe arqalı tastıyıqlanbadı»26.

Jámiyet. Beruniy pikirinshe, aqıl kúshiniń ózi insanǵa sheshiwshi imtiyaz bere almaydı. Bunı jámiyet ǵana támiyinlewi múmkin, jámiyettiń payda bolıwı tiykarında bolsa – adamlardıń materiallıq zárúrlikleri jatadı: «Insan óziniń jalańashlıǵı hám ázziligi sebepli óziniń (qorǵanıw) organlarınıń joqlıǵı sebepli, basqalar tárepinen sınaqlarǵa duwshar bolıp, turaqlı ráwishte ózin qorǵaytuǵın hám onıń talapların qanaatlandıratuǵın zárúriyattı sezinedi»27.

Qorǵanıw zárúrligi, sonday-aq basqa da talaplardı qánaatlandırıw adamlardı birgelikte jasawǵa májbúr qıladı. «Talaplar hár qıylı hám kóp sanlı bolıp, tek bir neshe adamlardın birlespesi olardı qanaatlandırıwı múmkin. Bunıń ushın adamlar qalalardı qurıwǵa zárúrlik sezedi».28 Demek, Beruniy jámiyet turmısında ózine tán shártnamalı baslama zárúrligin tán aladı. Adamlardıń ózleri jámiyetti quradı, birgeliktegi turmıstı shólkemlestiredi. Soǵan muwapıq ráwishte ol insannıń parızın, jámiyettegi onıń wazıypasın qarap shıǵadı. Insannıń eń tiykarǵı minnetleriniń biri - miynet, óytkeni «qálegen maqul nárse miynet sarıplaw arqalı qólǵa kirgiziledi».29

Beruniy puldıń kelip shıǵıwın, eń dáslep, miynettiń bólistiriliwi menen baylanıstıradı. «Talaplardıń artıp barıwı hám olardıń túrli waqıtlarda payda bolıwı, sonday-aq, biri waqıt boyınsha basqada bolǵan nársege zárúrlikt sezinbewi, - bulardıń barlıǵı adamlardı jeke alınǵan haldaǵı hár qıylı teń qunlı nárseler ornına bahalaw ushın ulıwmalıq ólshem izlewge alıp keldi. Bunıń ushın adamlar sonday nárseni tańladı, óz kórinisi hám jaltırawı menen kózdi quwandırdı, kem ushıraydı

23Материалы по истории… 73-b.67

24Абу Райхан Беруни. Минералогия.//В.кн.: Собрание сведений для познания драгоценностей. –M., 1963. 11-b. 25Абу Райхан Беруни. Индия. 161-b.

26Абу Райхан Беруни. Минералогия. 273-b.

27Sol jerde.

28Sol jerde. 9-b.

29Абу Райхан Беруни. Минералогия. 12-b.

hám uzaq waqıt saqlanıp qaladı».30 Onıń táliymatına kóre, adamlar ortasındaǵı bilimge muwapıq pul sıpatında isletilgen altın hám gúmis, óz ózinshe qunǵa iye bolmastan, insannıń hesh qanday talapların qanaatlandıra almaydı. Tek ayırbaslaw quralında ǵana pul ulıwmalıq ólshem sıpatında, teń qunlılıq (ekvivalent) áhmiyetin qolǵa kirgizdi, onıń tiykarǵı wazıypasın quradı.

Adamlar talabın qanaatlandırıwǵa járdem beretuǵın hámde ádalatlılıqqa ámel qılıp atırǵanlıgın qadaǵalaw maqsetinde jámiyettegi tártiplerdi qollap-quwatlaw ushın onda hákimlik lawazımı engiziledi. Jámiyetti basqarıwdı Beruniy húkimdardıń jámiyetke xızmeti dep túsinedi: «Húkimranlıq qılıw hám basqarıwdıń mánisi – zulımnan azap shegiwshilerdi qorǵaw ushın óz tınıshlıǵınan keshiw bolıp tabıladı»31. Beruniy Maǵrib qalalarınıń birindegi tártipler haqqında ayta otırıp, maǵlıwmatlar keltiredi, ondaǵı basqarıw gezekpe-gezek «jer iyeleri hám hasılzadalar arasında» birinen ekinshisine ótedi. Sol waqıtta basqarıwdıń mánisin sonday túsiniw hám oǵan jan ashırlıq bildiriw úlken mártlikti talap qılatuǵın edi. Patsha, ásirese sonday adamlar tuwralı ǵamxorlıq kılıwı kerek, olar «jer isi menen bántler», óytkeni «dúnya diyxanshılıqqa tayanadı, jerdi islew bolsa hákimiyat sebepli orın aladı hám olardıń biri ekinshisinsiz bola almaydı»32. Ádil húkimdardıń tiykarǵı wazıypası sıpatında Beruniy «joqarıdaǵılar menen pásdegiler arasında ádalattı hám kúshliler menen ázziler ortasında teńlikti»33 ornatıw dep esaplaydı. Mámlekettiń gúlleniwi ilim-pánniń awhalı hám olardıń gúllep-jasnawı menen belgilenedi. Insannıń joqarı baxtı

- bilimde: «Haqıyqıy lázzetti tek sonday nárse beredi, insan oǵan iye bolǵan sayın oǵan umtılıwı jáne de kóbirek artıp bara beredi hám insan ruwxınıń halatı da, ol ilgeri bilmegen nárselerdi bilip alsa, sonday boladı».34 Insannın joqarı qádir-qımbatı – onıń basqalar hám ásirese kambaǵal adamlar haqqındaǵı ǵamxorlıǵı menen belgilenedi. Beruniy xalıqlar ortasında óz-ara durıs múnásibetler ornatıwǵa toskınlıq qılatuǵın milliy hám diniy sheklengenlikke qarsı shıqtı. Ol adamlardı sonday iyelep aldı hám olardıń isenimine kóre «jer – bul olardıń jeri, adamlar – bul tek olar tiyisli bolǵan xalıqtıń wákilleri, patshalar – tek olardıń húkimdarları, din – tek olardıń aqidası, ilim – tek solarda bar bolǵan ilimi bolıp tabıladı».35

Abu Ali ibn Sino (Avicenna) (980-1037) ilimiy-tábiyattanıw hám sociallıq-filosofiyalıq oylardıń rawajlanıwına úlken úles qosqan, Oraylıq Aziyanıń ullı oyshılı bolıp tabıladı. Ol «Shayxur rais» - «Alımlar ustazı» degen joqarı ataqqa sazawar bolǵan edi. Ibn Sino Buxara jaqınındaǵı Afshona awılında tuwılǵan. Ol Buxarada tálim aldı, astronomiya, matematika, logika, fizika, metafizika, huqıq hám basqa ilimlerdi úyrendi. Jaslıq jıllarında-aq óziniń emlew sheberligi menen dańq tarqattı. 999-jılı Buxara Qaraxaniylar tárepinen basıp alınǵan waqıtta Ibn Sino Úrgenishke qashtı. Bul jerde Xorezmshah Mamun sarayı qasındaǵı Beruniy basshılıq qılǵan Akademiyada Ibn Sino kútá kóp belgili alımlar menen tanıstı ham óz bilimlerin bayıtıw imkaniyatına iye boldı. Xorezmniń ǵaznaviyler tárepinen basıp alınıw qáwpi tuwılǵanda Ibn Sino Iranǵa qashtı. 1037-jıldıń 18-iyuninde Hamadanda saray táwibi hám wáziri bolıp islep atırǵan waqtında qaytıs boldı. Ólimi aldınan ol barlıq mal-múlkin xızmetkerleri hám kámbaǵal adamlarǵa bólip berdi.

Ibn Sinonıń dúnyaǵa kóz-qarası onıń zamanınıń mádeniyatın sáwlelendiredi. Onıń dúnyaǵa kóz-qarası Hindistan tábiyattanıwı hám Greciya filosofiyasınıń tásiri astında qáliplesti. Ibn Sino Gippokrat, Galen, Evklid, Arximed, Pifagor, Aristotel, Porfiriylerdiń shıǵarmaları menen jaqsı tanıs edi. Ibn Sinoǵa Ar-Raziy hám Farabiyler kútá úlken tásir kórsetti. Ibn Sino 260 atamadan kóbirek bay ádebiy hám ilimiy miyras qaldırdı. Bizge shekem onıń 160 shıǵarması jetip kelgen. Olardın ishinde eń irisi 22 tomnan ibarat «Kitob ash-shifo» («Ruwxtı emlew kitabı») bolıp, óz ishine logika, fizika, matematika hám metafizikani qamtıp aladı. Onıń basqa shıǵarmaları «Qonun fit-tib» («Emlew ilimi nızamı»), «Kitob an-najot» («Qutılıw kitabı»), «Donishnoma» («Bilimler

30Sol jerde. 12-b..68

31Sol jerde. 31-32-b.

32Abu Rayhon Beruni. Pamyatniki … 230-b.

33Abu Rayhon Beruni. Mineralogiya. 12-b.

34Sol jerde. 17-b.

35Abu Rayhon Beruni. Indiya. 63-67-b.

kitabı») hám bashqalar. Ibn Sino qálemine tómendegi kórkem shıǵarmalar da tán: «Risola at-tayr», «Solomon hám Ibsol», «Hay ibn YAqzan».

Bolmıs haqqındaǵı táliymat. Ibn Sinonıń pikirinshe, bolmıs vojibul vujud (zárúr bolǵan dene), yaǵnıy birinshi sebep, Quday, barlıq zatlardıń baslaması hám múmkinul vujud (bolıwı múmkin bolǵan dene), yaǵnıy qalǵan barlıq nárselerden ibarat bolıp tabıladı. Vojibul vujud ózózinen bar bolıp, ol jalǵız. Múmkinul vujud (múmkin bolgan dene) birinshi sebepten kelip shıǵıp, áyne payıtta kóplik bolıp tabıladı, yaǵnıy ózinde kóp zatlardıń payda bolıw imkaniyatın sıydıradı. Solay etip, bolmıs bólinbeytuǵın jalǵız ham bólinetuǵın kóplikten quralǵan bolıp tabıladı. Kóplik dárhal payda bolmaydı, bálkim áste-aqırın, sebep hám aqıbet sıpatında kórinis tabadı. Bolmıstıń barlıq formaları dáslep jalǵızda orın aladı. Birinshi sebepten uzaqlasqan sayın usı formalar kóbirek ǵárezsizlikke iye bolıp, tek tikkeley aldıńǵı sebepke ǵana baylanıslı boladı. Solay etip, hár qıylı zatlar vujudke (zárúriy denege) qatnasta túrli dárejedegi jaqınlıqta boladı. Vojibul-vujudtiń ózgesheligi keyingi keletuǵın barlıq denege jetkeriledi. Ibn Sino bılay dep jazadı: «Vojibul vujud sonday bolıp, barlıq óziniń bar bolıwın onnan alatuǵın nárseler zárúriy ráwishte orın aladı, nege degende usınday bolmasa vojibul vujudte sonday bir halat júzege keler edikim, ol onda bolmas edi, hám sol waqıtta ol barlıq aspektlerden vojibul vujud bolıp qalar edi».36 Bunday táliymattı deistik baǵdardaǵı panteizm sıpatında bahalaw múmkin.

Múmkinul vujud (bolıwı múmkin bolǵan dene) jawhar (substanciya) hám orazdan (akundenciya) quralǵan eń ulıwmalıq hám óziniń kóplegen kórinisine iye jawhar – birinshi baslamadaǵı elementler (ot, hawa, suw, topıraq) bolıp tabıladı. Materiya, forma, ruwx hám aqıl – ápiwayı jawharlar bolıp tabıladı, dene bolsa – quramalı jawhar. Barlıq zatlarǵa tán bolǵan ulıwmalıq ózgeshelik – fizikalıq bolıp, materiya hám formadan quraladı. Olar óz-ara baylanıslı hám biri ekinshisinsiz orın almaydı. «…materiya fizikalık formaǵa iye hám fizikalıq formasız reallıq orın almaydı. Solay eken, ol fizikalıq forma sebepli haqıyqıy orın alǵan jawhar bolıp tabıladı. Solay eken fizikalıq forma haqıyqatta jawhar bolıp tabıladı».37Ibn Sino dúnyanı jalgız birlikte dep esaplaydı: «Boslıq orın almaǵan … pútkil dúnya jalǵız dene bolıp tabıladı».

Ibn Sino háreket analizine úlken itibar qaratıp, onı mexanikalıq tárizde orın almastırıw dep qaramaydı: «Háreket dep ádette sonday nársege aytıladı, ol keńislikte júz beredi, biraq házirgi waqıtta bul túsiniktiń mánisi basqasha bolıp, keńisliktegi háreketten kóre ulıwmalıraq bolıp qaldı». Ibn Sino atap kórsetedi: «Qanday da bir zattıń hár qanday halatı hám háreketi, imkaniyatta sonday qandayda bir zat bolǵanlıǵı sebebinen háreket dep ataladı».38

Ilimler klassifikaciyası. Barlıq filosofiyalıq ilimlerdi Ibn Sino eki túrge: teoriyalıq hám ámeliyge bóledi. Ámeliy ilim óz gezeginde siyasat, huqıq, úy xojalıǵı hám etikaǵa bólinedi; teoriyalıq ilim – metafizika (joqarı ilim), matematika (orta ilim) hám tábiyat haqqındaǵı ilim (tómengi ilim)ge bólinedi. Metafizika absolyut bolmıs hám onıń ulıwmalıq halatın uyrenedi – eń umıwmalıq túsinikler hámde ilahiyat – Qudaydı biliwdi de qamtıp aladı. Matematika muǵdarlıq muǵdarlıq múnásibetler – andoza hám sanlardıń hám olardıń har qıylı tarawları: handasa (geometriya), arifmetika, astronomiya, muzıka, optika, mexanika, hárekettegi sheńberler haqqındaǵı ilim, ásbaplar haqqındaǵı ilim hám basqalardı úyrenedi.

Tábiyattanıw tábiyattı úyrenedi hám 6 bólimnen ibarat: pútkil tábiyat ushın ulıwmalıq bolǵan máseleler – materiya, forma, ádettegi halat, háreket hám t.b.; dúnyanıń tiykarın quraytuǵın deneler halatı – aspandaǵı nárseler, elementler, olardıń muǵdarı hám t.b.; tábiyiy processler – quralıw, payda bolıw, joq bolıw, ósiw, deneniń óliwi hám t.b.; qosılıwınan aldıńǵı 4 elementtiń halatı, sonday-aq, hawa rayı ortalıǵındaǵı qubılıslar – meteoritler, jawın, gúldirmama, shaqmaq, samal, ayqulaq hám t.b.; tábiyattanıw jansız tábiyattı, ósimlikler dúnyası, haywanatlar dúnyasın; insan ruwxı hám ruwxıy kúshlerdiń halatın úyrenedi. Tábiyattanıwǵa Ibn Sino medicina,

36Абу Али ибн Сино. Книга спасения //В кн.: Антология мировой философии. –M.: 1974. 730-b. 37Абу Али ибн Сино. Даниш-наме. 1957. 152-b.

38Sol jerde. 232-b.70

astrologiya, fizikognomika, tús jorıw haqqındaǵı ilim, tumar, sıyqırshılıq, alximiya haqqındaǵı ilimlerdi de kirgizedi.39

Biliw teoriyası. Ibn Sinonıń pikirinshe, sezimlik biliw – tábiyattı biliwdiń baslawısh jolı. Sezimlik sırtkı hám ishkige bólinedi. Kóriw, esitiw, dám seziw, iyis biliw hám seziniw sırtqı sezimler bolıp tabıladı. Ishki sezimler tómendegiler: ulıwmalıq sezim, shamalap biliw kúshi hám elesletiwshi kúsh.40 Ibn Sinonıń sózlerine kóre, kóriw qabıl qılınıp atırǵan buyım tárep bizden shıǵatuǵın birer bir nárseden baylanıslı emes. Biz sonıń ushın kórmiz, qabıl qılınıp atırǵan buyımnan qandayda bir nárse biz tárepke kelip tusedi hám solay eken ol buyımnıń denesi emes eken, demek, ol – onıń kelbeti bolıp tabıladı41.

Biz Ibn Sinoda sezimlik biliwdiń óz aldına forması sıpatında qabıllawdı ushıratpasaq ta, ol onı «ulıwmalıq sezim-tuyǵı» hám «shamalawshı sezim-tuyǵı» mánisinde qollanadı. Ulıwmalıq sezim-tuyǵı zatlar kelbetin ulıwmalıq kóriniste gewdelendiredi. Deneniń seziw organları járdeminde alınǵan pıtırańqı seziw halatları ulıwmalıq sezim-tuyǵı quralında jalǵız birlikke birlesip qosıladı. Mánistiń qabıllaw wazıypası Ibn Sino tárepinen shamalawshı biliw kúshi dep atalǵan basqa sezimlerge júklenedi. Qabıllaw eki kıylı mániske iye: birinshiden, qabıllaw sezimlik biliwdiń forması sıpatında, hám ekinshiden, qabıllaw pikir forması sıpatında. Bilimniń usı túrlerin oyshıl «birlemshi» hám «ekilemshi» qabıllaw dep ataydı. Birlemshi qabıllaw zattı belgili bir tárizde birer bir basqa nárse quralında qabıl qıladı, ol buǵan usı formanı beredi.42 Basqasha aytqanda, ekilemshi qabıllaw, pikir bolǵan halda, sezimlik qabıllaw tiykarında quraladı.

Ibn Sino dóretiwshilik bilimniń formalarınan biri bolǵan qıyalǵa úlken itibar qarattı. Onıń wazıypası elesletiw kúshi hám zeyinde saqlanatuǵın sol kelbet hám mánislerdi ózgertip, qayta islewden ibarat. Qıyaldıń eki forması: súwretlewshi hám ózgertiwshi dóretiwshisi orın alǵan. Elesletiw de sezim-tuyǵınıń ishki formalarına tiyisli bolıp tabıladı. Bul zattıń sonday forması, zattıń ózi bolmaǵan jaǵdayda da, sanada saqlanadı. Basqasha kúshlerden tısqarı, buyım kelbeti sáwlelengen elesletiwdi saqlap qalıwshı kúsh – zeyin de orın alǵan.

Ibn Sino jańa platonshılardıń ruwx qandayda bir fizikalıq aǵzaǵa iye bolmay turıp ta sezimlik zatlardı qabıl qılıp alıwı haqqındaǵı táliymatlardı tiykarsız dep esapladı. Eger sezimlik qabıllaw bul aǵzalarsız ruwxtıń ózinde keshkende, dep jazadı oyshıl, onda bul aǵzalar biyhuwda jaratılǵan bolıp shıǵar edi hám olardan hesh qanday payda bolmas edi.43 Alımnıń pikirinshe, jan júrek penen baylanısqan bolıp, ol arqalı miy menen de birlesken. Júrekten shıǵatuǵın sezgi hám háreketti oǵan jetkerip baratuǵın aǵza, óz baslamasın miyden aladı. Seziw nervleriniń baslawıshı miy bolıp tabıladı. Nervler onnan kelip shıǵadı: miy - nerv sistemasınıń orayı bolıp tabıladı. Solay etip sezimlik biliw fiziologiyalıq tiykarlarǵa iye.

Insan ruwxı joqarı (jetik) hám pikiriy (aqılıy) bolıp tabıladı. Insannıń ózine tán ayrıqsha ózgesheligi, haywanlardan parıqlı túrde, - abstrakt túsiniklerdi ózlestiriw, aqıl menen jetiw múmkin bolǵan hár tárepleme nárselerdi biliw hám raciona lis-háreket bolıp tabıladı. Aqıl – insan ruwxınıń joqarı kúshi. Ibn Sino aqıldı ruwxtıń abstrakt pikirlew hám ulıwmalıq nárseni biliwge bolǵan qábileti sıpatında túsinedi, qabıllawdı bolsa – ruwx kúshi sıpatında elesletedi, onın quralında bilim payda etiledi. Parasat bolsa – ruwxtıń tezden namálimnen málim nársege, orta terminnen sekirip, dáslepki zámiyinnen juwmaqqa hám baraks, ótiwge bolǵan qábiletin bildiredi.

Itimalıy hám belsendi aqıl orın alǵan. Bir shaxsǵa tiyisli ruwxtıń kúshi – bul itimalıy aqıl bolıp tabıladı. Buǵan qarsı túrde, belsendi aqıl, ayırım shaxs ruwxınan ajıratılǵan barlıq jerde orın alǵan tiykar bolıp tabıladı. Ol barlıq adamlarda jalǵız hám ulıwmalıq bolıp tabıladı. Teoriyalıq aqıldıń nátiyjesi – ulıwmalıq túsinikler bolıp tabıladı. Olar jeke, belgili bir kelbetler de olardı

39Qarań: У.И.Каримов. Классификация наук по Ибн Сине//материалы первой Всесоюзной научной конференции востоковедов в Ташкенте, 4-11 июня 1957. –T., 1958. 988-b.

40Qarań: Abu Ali ibn Sino. Najot. Qohira. 1331y. hij. 367-sahifa. 41Qarań: Abu Ali ibn Sino. Najot. Qohira. 225-b.

42Qarań: sol jerde

43Qarań: sol jerde. 267-b.71