5 Альманах № 1

«Бив» гиж йовсн эрк шилтэ нутгин ахлачд, эн гелнгин келен үг ик модьрун үг болж медгдәд, һал деер ус кесн мет һаньдглад:

— Хәләһич эн хоҗһр нохаг, нам т’ал һаран суңһх саната!—гиһәд барун ташаһан шүүрв. Ахлачин өөрк шар залу барун һариннь баһлц- гаснь авад чикнднь шимлдв.

— Залус айдтн! Яһжаснтн энв. Хоюрн йосна улст, йосар, эвәр кү- үндхмн. Наза дала әмтн хурсн бәәнә. Хург деер күүндхмн,— гиҗ хур- лин ахлач, ах багш хойр эвлв.

— Олар күүндхугов, олар. Ямаран олн үг бәәх билә. һарч хурган эклхмн,— гиж, сельсоветин ахлач, улан хамрта өндр нурһта хо цаһан залу үүдн талагшан цуһарагинь дуудсн бәәдлтә һарв.

Күрә дунд, шүтә гегәлүлдг ик халцха деер зөвәр ик олн улс хурж. Тал дунднь хойр стол зерглүләд тәвҗ, хойурн улан кенчрәр бүркәтә. Барун биитк стол деернь нутгин ахлач сууна. Хажуднь сельсоветин ах­лач, сегләтртәһән, парт-ячейкин сегләтр, хотн болһна арвни ахлачнр сууцхана. Зүн биитк стол деер тедн тал хәләһәд: Пиитрәс ирсн шаҗна элч, Чөөрән хурлас ирсн элч, хурлин ахлач, ах багш ахта сууцхана. Теднә ард-бийәр: марлакн, шарнуд, харнуд, һончкуд, хазгуд, хадрһс, арвн — арвнар сундлдад сууцхана.

Барун стол деер суусн улс хоор — хоорндан шимлдэд хухр — хухр гилдҗәһәд ахлачиг дахҗ ирсн соломар гүрсн тиирцгтэ улсин негнд бич- кн дөрвлжн цаас отв.

һонҗисн, нооста чирәтә, ендр шар залу тиирцгэн авад стол деер бүркәд тәвчкәд эклв:

— Залус! Эндр болжах ик хургиг хар, шар хойр әмтн нииләд нүүр- цәд хуржах хург гилһтә. Эн хургиг —төрән эклв гиҗ зарлжанав! — ба­рун хажункн цуһар хухр — хухр гилдв, гелңгүд, баячуд нег-негән хэлэ- лдэд тагчг болцхав.

— Эн хургт күүндгдх тер — хурл хаахин туск негл тер. Эн төрәр үг келтхэ гиж Манцын кецин ахлач Чиләнә Манҗ гидг күүнд үг өгчәнәв гив,— (Барун хажункн дакад шивр-шивр гилдэд ормалдад одцхав.)

Нутгин ахлач үсән альхдж иләд, хоолан ясад, зүн һаран сүвәдән тулад, энд — тендән хәләчкәд эклв.

— Аавнр болн ээжнр, ахнр болн дүүнр, олн үүрмүд! Эрк шилтэ эзн цаһан хааг ирс — тирс кеһәд ширәһәснь буулһж көөпәд, угатя, ялч кө- длмшч улс, эн советин йос авсмн. Эднд тер йосан һартан авхднь Ленин гидг күн һардҗ, сурһҗ сүв-селвгән өгч йовла. Ленин биинь иоста ком­мунист күн бәәсмн. Тер учрар эн йосиг—коммуна иосн гиҗ нерәддмн. Түрүләд артель болад, дакад колхоз болад, дакад совхоз болад тенү- нәсн йоста «коммун» болхмн... Амрарнь келхд тер «Коммунан» күцднь кеһәд чини, мини угаһар, эврә — күүнә угаһар, нег ааһта, нег шанһта бәәхд,— эн шаҗн, хурл мөргүл гиһәд олн әмт мекләд, теднә көлсәр ха- ра зөңгдән һольр — һольр гилдәд бәәдг гелнгүд дала. Тиим улсиг па­разит! гидмн. Ода иим улсас хуурх цаг ирв. Тер цаатн бәәсн: сүм, хурл, зергин өргә, күрдин өргә, һанҗур — данжур гидгитн цугтнь уга кехмн.

— Эднә ормд тана —угатя улсин көвүд-күүкд сурһуль сурх школ кехмн. Биян эмнүлдг больниц бәрхмн. Биян уһадг баань бәрхмн. Эн хурлитн хааһад, совхоз болхла дала көдлмшчнр ирхмн. Көдлмшин хө- өн биян уһаҗах баань хамгин түрүнд-кехмн. Тер заминд бәәсн зууһад суулһ ордг хойр хәәсн сән зоклцхмн... Пиитрт сүм, хурл бәәнә гидгтн— худл! Теднитн 1917 жил хүвсхл болад цугинь уга кеч'клэ. Ода эн хурли­тн хаахар Пиитрэс ирсн Арвг гелцгтн эн сууна. Хәләтн, хуврг күүнә бэ- әдлтәй? Хожһр толһатаһас нань юмн уга. Харин хувцта, алтн билцгтэ... Тенд Пиитрт гелң күүншң майгта баавһата болх —гив. Гелнгүд нег- негн талан хәләлдәд, дораһур чимклдәд, эмкәһән зуулдв. Харчудин зәр- мснь һош-һош гилдәд инәлдв. Хуучрад бәәсн хар ланк хувцн деерән 66

нәрхн улан оркмж далвчлсн эрк эргүлжәсн марлакн арена эмгн: «Ю әәжәнәв, цаадкиннь келжәсинь соңсжант?— Цагар һарсн шул.м гидгтн эн болвза?» — гиж өөрк улстан келн эркнәннь бумбас әдс авб. «Шулм болл уга нань юн болһнат! йосна күмб гиһәд ямана сүл болад һодң- һодң гиҗәнә. Мана Арвгла шаршж үкн гижәнә!» — гиж өрәсн нүдтә ир- зһр шүдтә, өрчәрн дотаран орсн өндр нурһта, күзүндән шар торһн зәң- гәтә, өвгн зөвәр чацһур келж өндлзв. Теднә ард бияр сундлдад суусн улс нег-негән хәләлдәд хүвсхлдәд чонин үнр соңгссн үкрмүд кевтә ор- малдв. Арвг гелң цог ишксн ноха мет агдһлад араһан зууһад босхар се- дв. Хажуднь бәәсн ах багш, хурлин ахлач хонр, хормаһаснь дарад хәрү суулһв.

— Не, залус! Эндр эн хургтан цуг босж нег дууһар хурл хаахмн гиж келцхәтн! Танд әәх, ичх ю.мн уга, носн тана һарт. .Тадн, угатьнр, эзнт. Тадн яһнав гинәт — тана дурн. Хурл манд керг уга! Уга кехмн!— гиж үгән төгсгв. Цуһар шууглдад, көндрлдәд одцхав. Ар захар суусн баахн көвүд, манжнрмуд шууглдад дораһур альхан ташлдв.

Хү салькн хурлһад давад одсна ард хулсна толһа яһҗ төвкннә— тер мет әмтнә шууган намхрад ә тасрад одв.

— Сурх үг бәәхлә суртн! — гиҗ улан хамрта, өндр нурһта хо ца- һан залу әәмгин ахлач сурв. Цуһар ә уга. Зөвәр болад оркв, күн ду һархш.

— Сурх сурвр уга болхла, үг босҗ келцхәтн! Альков, кен түрүлж келхәр бәәнә?

Зәрмснь нег-негән хәләлднә. Зәрмснь һазр хәләлдәд тагчг сууцхана. Арвг гелңг, ахлач тал өкәһәд арһул үг келв.

— Ленинградас ирсн, шаҗн ламин элч Арвг гелңгд үг өгчәнәв,— гиҗ ахлач соңгсхв.

«Арвг гелң босж келхн яһна, хар усн деер өрм бәәлһм келтә күн,» — гилдәд шивр — шивр гижәсн гелңгүд, бурх иткҗ мөргдг улс толһасан арһул өндәлһәд Арвг гелң тал ки тасрҗ хәләлдв.

Арвг стол һатцас босад улан кенчрәр бүркәтә хойр столин өмн хал- цха деер зогсад, хавтхдан һаран дүрчкәд эклв:

— Орчлңгд ном, бурхн./уврг һурвн Эрднь гиж бәәдмн. Эн һурвн Эрднь угаһар күмн һазр деер үүдш уга бәәсмн. Эднә нилчәр күн төрнә, көгшрнә, наснь чнлхлә дакад өнгрнә. Тиигәд күн һазр деер нег нас наслна. Эн насндан: ном, бурхн, хуврг һурвн Эрдньд эргүл — мөргүл ке- һәд, шүтәд, зальврад, тәкәд йовхларн, өңгрсн цагтан, хөөт төрлдән та- ралңгин орнд төрж амр эдлнә. Эн насндан: ном, бурхн, хуврг һурвн Эр­дньд болн окн теңгр, нарн — сард шүтл уга, эднд нтклән барсн улс — хөөт төрлдән хар тамд тусж ташр-ташр үзәд уга зовлңган эдлцхәнә.

Айс там, хар там, шөвг там, һал там гиж бәәдмн,— гиһәд негл үзәд ирсн күүншңг санамрар келжәнә.

Минь эн сам Батан өөр гөлмн өвс амндан авад начасн бичкн көвүн чис гиһәд нәәтхәд оркв. «Бурхн өршәтн! Белгтә — йорта юмб! Арвг ге­ли чик келҗәнә. һәәвһә хамрта көвүмб, ут наста бол! — гиһәд хар ше- емг бишмүдтә, ик гестә бүдүн хар өвгн көвүнд өрәл арслңһа таальвр атхулад оркв.

— Саак ма хойрт үзүлдг сүмд өлгәтә бәәсн зургудин тускар кел- жәнә,— гиж Бата Кольчи хойр шимлдв.

— Ода мини өмн босҗ келсн нутгин ахлачтн төрүц хажһр юм кел- жәнә. Советин йоснд ном, бурх итгдг улс шанжндан зальврад, шүтәд маднла хамдан бәәтхә гиҗ Ленин гидг күн бийнь келсмн. Хурл эн йоснд керг уга болхла тер күн кезәнәһә хурлмудиг хааһад уга кех билә. Хурл һанцхн манд биш, цуг келн улст бәәнә. Хурл хаахмн биш, хурлан улм өсгхмн, эргүл-мөргүл кехмн! —Арвг әмтн биян оньган өгч чиңнжәхинь медчкәд, костюминь товчан тәәләд, толһаһан гедглзүләд һаньдглад ирв.

— Чамаг Чиләнә Манж, хамртан нуста, Чилгрин һолин элснд худх- лдсн тарвсин хальс мерҗәх цагт, Әрәсә гидг оричн эргәд ирсн күмб. Зууһин алтн дееврт күрләв! Мини тавг ишксн һазрт чини толһа күрәд уга! Намаг худл келҗәнә гиҗ яһад келвч?..— гиж нутгин ахлач тал дәврв.

— Бичтн, бичтн нег чигн үг алдл уга бичтн,— гиһәд нутгин ахлач өөрән суусн салом тиирцгтә күүнд давтад келчкәд, бийнь араһан зуу- һад, әрә торчах бәәдлтә һартан бәржәсн цааснь салькн үләжәх мет чи- чрәд бәәнә. Әмтнә ар зах тал суусн томһ сахлта, чашк өргтә, өргн ээмтә, өндр нурһта Бадм өвгн араһан зууһад, шүдән хәврәд шөвг деер суух күн мет көвклзәд, доран босн хатрад өндлзәд бәәнә. Бадмиг халур- хад, келдг деерән һарад ирсинь медчкәд, парт — ячейкин сегләтр бо- сад өөрдж ирәд: «Бадм, яһад тесәд бәәнәт? Босад келтн! Үг өгнәвдн»,— гиж шимлдж келв.

Бадм кезәнәһәс нааран келмрч нертә йовсн күн. Бадмин ик көвүнь арвни ах, эн хургт сууна, хойрдгч көвүнь цергә салдс, көвүд сурһна. Би- чкн көвүһәрн манж тәвхәр эн хурлд өрүн күргчкхлә,— асхлад гүүһәд хә- рж ирдмн.

Арвг үгән чиләһәд «Ода яһнат» гисн бәәдл һарад хойр һаран көв- кәлһәд, нар-цар йовдннад бәәнә. Ах багш, хурлин ахлач баячудин эл- чнр Арвгин келсн үгд бахтлдад, чидл урһсн боллдад, цуцднь һолилдәд, әмн орад, сеңкәлдәд, хоолан яслд,ад, әәһән өглдәд хухр-хухр гилдәд нур- һан тинилһлдәд ирцхав.

Бадм тесж сууж чаден уга: «Нанд нег цөөкн үг келҗ болхии?» — гиҗ ар сүүрәс босв.

— Келтн, келтн! — гиж хойр нүр суусн улс дегц хәәкрлдв...

— Кезәнә яармин халцха деер нег хәр күүнлә таньлдхар седәд: за­лу нернтн кемб? гиж сурхлам — Эр мөрн гидг күмб! гиҗ хәрү өглә. Би биян бацад келҗәнә болһад —Ажрһ яһж эс болсмт! гиҗ олна нүүрт келәд цүүгә татн алдлав. Түүшлҗ Арвг гелң шажн ламин элч гинә. Шар алтн билцгтә болдмб? Хувргин тоонд бәәдв гиһәд хожһр толһаһан үзү- лнә. Хар шеемг костюм өмсчкәд хавшад бәәдгнь юмб. Кесг һазр кедсн бәәдлтә, келәрн келдүр кеһәд бәәнә. Коммунист яһж эс болсмт. гиҗ сурх кергтә! — гиж үгән эклв.

— Ә, ясн өргтә Явлән Ядм яснднь күргәд келдг деерән һарч. Кел­тн, келтн! — гилдж барун хажун улс шуугв. Тачанкд тач ирсн һурвн мөрнә негнь хот хәәжәх бәәдлтә хуурдад инцхәв. Зүн ар күрәд тергнә төгәһәс уята шаргч иңгн ботхан санжах бәәдлтә — бәәҗәһәд-бәәҗәпәд утар татад бууләд бәәнә.

— Хамр дор амн бәәнә гиһәд харин ханьд һарчкад хавшад бәәсәр, хурл хаах төртн түдш уга деерән һарсн бәәдлтә. Ач иктә советин йосн амулң эдлгх төр делгрүлҗ йовх нутгин ахлачин өмнәс, адрнгәс боссн аратин ард орсн чон мет модьрулдлһн аштнь амрахн уга. Аврлт уга үг келсәрнь шинжлхнь Арвг гелңгтнь бңйнь «айстамин» йоралд унх бәәд- лтә! Орчлңгд әмтн яһҗ үүдсиг медҗ келнәт. Олн әмт күндлхән яһад эс меднәт! Хар, шар болв чигн хойр-һурвн зун әмтс бәәнә. Хойр һаран дайлад, хоолан ясад, олн әмт алхад кааклзад бәәх юмн уга! Салькн угаһар эргәд бәәсн теерм-аштан харш болдмн. Болһатн!— пиж Бадм Арвг геля тал игзарглв.

— Э, Эмбә зәсңгд үүдч йовад, үгдән мергн келмрч нер авсн Бадм, ода ирж олна мөргдг хурл деер хормаһан саҗхар бәәнч? Бөөрчин өөклжәх бәәдлтә! Хәәрн чамд заясн томһ сахл,— гиж сахл уга, халцха толһата әрвңгән әрә даасн ах —багш Бадмиг зогсахар хорсхж келв.

— Э, э, Эмбә зәәсц өнгрҗәһәд, эн хурлиг-эмгн амта эр нертә күн толһалад орквза, хәләж йов гиҗ нанд даалһла! — пиҗ Бадм цәкв...

Әмтнә зәрмнь шууглдад, инәлдәд одцхав. Эрк эргүлжәсн минчион шар эмгн экәргән авл уга асхрулад ууляд бәәнә. Ах багш Арвг талан гилс гиж, хәлэһәд, ардан эргәд «тадн яһжанат»? гисн бәәдл һарч төгәлн су- усн улс тал хәләчкәд толһаһан иләд суув.

— Миниһәр болхнь, залус, метклдәд керг уга. Аадм заяонас наа- ран: аавнр, ээжнр, өвкнр заян ачур кеҗ шүтж, сәкж йовсн хурлиг ода ирҗ хааж собхоз бүрдәнә гидг-эн алтн делкә деерк шар нар альхарн халхлхар седсн әдл хоосн санан гиҗ меджәнәв. Эн хурлитн 1842-гч жил һааҗа багш Занжн зәәсн хойрин седвәрәр бәрүлсн хурл. һазр малтад, хөөнә гүзәнә ноосинь жулһлад авчкад, теләд терзин шил кеһәд генәд гесәд бәрүлж босхон хурл энтн. Тиигхд демән өгсн нег чигн күн эн суусн улст уга. Тер учрар-өмн һарсн чикнәс, хөөт һарсн өвр үлнә гиһәд дигдләд бәәдг ик цумрха йовдл гиж меднәв,— гиж улан залата хар тоорцг махлата, хар торһн бишмүд дееһүр ергн цаһан мөңгн бүс бүслсн, гилвндг түрәтә хар боокс һоста, күзүндән эрк өлгсн Балюкан Церн босж келв.

— Та, Церн, эн хар хурлд дөңген өгсн билт. Ямаран дең өгләт? Келтн! — гиж сельсоветин ахлач Цернә үг салвлж сурв.

— Би хойр пар цар, тавн саалин үкр, зун хө өгләв. Әмд деерән буйим кетхә гиж өгләв. Күүнә малас өгчәхш, кенд кергтә юмб! — гиһәд сүл үгдән цахад сүүжлдәд суув. Киитн хар көлсн үснәннь захаснь сар- жинад киилгиннь захар орж һоожв.

— Эдн иигж мек һарһна. Сельсоветд бәәсн эднә малин то өсхш. Ил бәәснь улм-улмар цөөрәд йовна,—гиҗ сельсоветин ахлач олнд соң- гсхж нутгин ахлачд герчлв.

— Медгдҗәнә! йорнь тачахугов, наадад әмдәр буян келгжәнә болһнт! — гиж Чиләнә Манж тәмкиннь утаһар төөлгүд кеж турҗнулад дамбрлҗ инәв.

— Не, залус, эндр күүндомбидн болх. Маңһдур күртл завср кехмн. Маңһдур арвн часла цуглрхмн,— гиж хурпин ахлач зарлв. Гелңгүд зүн күрәһән темцәд, Арвг гелңгиннь ард-өмнь һардад, кел-аман булүдлдәд хурлһад йовж одцхав. Нутгин ахлач сельсоветд ирсн улсан дахулад ба- рун күрәһәд бәәсн улан хала деевртә школур йовцхав.

Зүн өмн күрәд Арвгин зогссн цаһалһчксн ут шавр герин терзәр шамин герл сөөнь өрәл давтл унтрсн уга. Хошад, һурвадар орад, һарад бәәсн улсин баран тасрхш. Гер дотр гүңгр-гүңгр гилдәд күүндсн ә әрә ■соңгсгдна.

Барун күрәд бәәсн бурх зурдг улан нүдтә угатя гелнгин маштг шавр герт зурһан-долан медәрәд ирон манҗнрмуд хурад, үүдән хаач- «ад:

— «Чиләнә Манж, Бадм хойр чик келжәнә. Ода үнинь келхд бидн ю кежәх улс болжанавдн! Ямаран әмтн болхар бәәхмб? «Аңһрха һа», тенүгән юуһинь медхшвдн. Хәәрн дүүвр насн! Алтн болен аав, ээжинь ачинь кезә хәрүлж асрхмб! Манла әдл көвүд сурһуль сура йовж Таңһч толһалж йовцхана. Манһдур манас сурсн цагт: харин ханьд һарнавдн. Сурһуль даснавдн гихмн. Өиклдүр манла йовсн Шарту балһс оржах Бата, тер Кольчи гидг көвүн хойрас бидн ямаран? Шаврар кесн улс биш, шүлтәд дасхла теднәс дор болхн угавдн,— <гилдәд, метклдәд.шууг- лдад бәәцхәнә.

Хурлас тедүкн заагрж һарад, хот-хотарн тергд деерән хонжах улс хоор-хооран йовлдад, онцлдад: «Танахн бий юн гиж келхәр бәәнт? Бидн яһдг болв чигн хурлан хаахм биш гиж келхәр седжәнәвдн».

— «Манахс хаахм гиснд багтхар седжәнәвдн. Маань умшад, хурлд мөргәд бәәсәр манд тежәл олдш уга. Көдлмш уга улс дегд олджана. Энүнд бүрдәх совхозин мал өскдг совхоз болхмж —Мал асрхла —амн

тоста гиһәд мал өсгж йовад медхугов»,— гилдәд зәрмснь сөөнь дуусн нар-цар сольвлдад хүүвләд бәәцхәнә.

Зүн ар күрән захд бәәсн заминд, өрүн җисәнә цавин мах белдхәр ирсн хойр гецл Нирв гелнң һоньр хойрас бултад замин нег ик хәәсинь бүркчкәд, дорнь орад хорһн шумр-шатачкад көзр наадад сууцхана.

Барун өми күрә тус бәәсн шатта худгин өөр хойр далһа суулһта усн мелмлзәд бәәнә. Оһтруһуд өөмж йовсн ик төгрг сар, эн хойр суулһта усиг мөңгтрсн бүркәсәр бүркәд медмҗ уга сууж йовна. Худгас тедүкн шарлҗта судлин көвәд Батан таньл зеегтә нүдтә сәәхн хо цаһан гецл Бажан Зуңһру өөрән төгрг хар хурсх махлата бичкн бертә хая шиг-шиг гиж инәлдәд шивр-шивр гилдәд сууцхана.

Бата Кольчитәһән, дакад хойр таньдг манжнрта дөрвүлн хурл эр- гәд, зеррин сад гиҗ өмн күрәд бәәсн темснә мод давшад, кедм таслад оөөнь дуусн эргхләрн эн деер келгдсн хамгиг үзв, соңгов, медв...

Маңһдуртнь арвн часла урдкасн олн улс хурцхав.

— Не, амрад, уха туңһаһад хонсн улс, өцклдүрк күүндәнә туокар кен келхәр седжәнә? Келтн,— гиж хургин ахлач хурган эклв. Амндан ус балһсми кевтә, нег чигн күн ду һархш. Цуг тагчк сууцхана.

— Не, келцхатн! Цаг үрәһәд суухмн биш,— гиҗ дакн ахлач сурв.

— Нанд үг келж болхий? — гиж. Җимбин Алтн гидг шар өвгн <5осв.

— Келтн, келтн Алтн! Та хурлин тускар эс «еләд, кен келх билә! Дү гелңгтн хурлдан тоомсрта ирв, ач манжтн удл уга гецл болн гиҗә- нә,—гиҗ хурл1ин ахлач Алтниг дөгәҗ келв.

— Җимгнә күүтрин баячудин үкрин ард йовн гиж, жир күрч, үснь цәәҗ йовх, тохмин батрак күн. Отхн көвүһинь шаңһаһар школд орулж авлавдн. Бийнь колхозд бичкдлә,— гиж сельсоветин ахлач Алтниг олнд таньлдулад,—келтн, келтн!— гив.

Алти кесгтән көшәд зогсжаһад, буурл толһаһан барун <һарарн илн бәәҗ һазр хәләҗәһәд: «Энтн миниһәр болхнь: Ах багшин чигн зөв, Арвг гелңгин чигн зөв, Чиләнә Манҗин чигн зөв,— гиһәд тегәлңгдән хәләчкәд, ормдан суув. Цуһар шууглдад инәлдцхав.

Дакад хойр нүр әмтс дун уга нег-негән хәләлдәд сууцхав...

— Күн келш уга болхла нанд үг өгтн! Би келнәв,—гиҗ Отхна Манж гидг маштг >нурһта, зеегтә хар нүдтә моһлцг хо-шар залу ханцан шамлад босв.

Эн күн баһас авн, эн хурлин үкр хәрүләд цахрт өссн, олн балур кү- үкдтә, үрвәд көдләд, көлсән күцәд эдләд бәәдг күн. Кемр күүнлә күүн- дән, метклдән болен цагт үг хәәҗ өрчән уудлдг күн биш. Гелңгүд цахра Манҗ гидг бәәсмн.

— Кемб? мана цахра Манҗий! Кел, кел! —гиж хурлин ахлач хоо- лан ясад, күзүһән суцһад күмн деегүр Манж тал маасхлзҗ хәләв.

— Би эн цахрт өсәд хурлин үкр хәрүлн гиж наснаннь өрәлинь авч йовнав. Эн хурл, хуврг гидгпн юнд туста, ямаран олзта юмнь, ода күртл яанд медгдхш. Җил ирвәс хувргин тонь олдна, хурлнь өснә. Хо-бүрүл- болад ирхлә хорхан герән (дүңган) җилгүләд хурлдан орад хухр-хухр пилднә... Ж.ИЛИН дөрвн дүүцң, шүтәнә гегән, мәәдрин эргц, дүлән гиһәд әмт цуглулна. Аанан саак цухл уга көдлдг мана харчуд; үсн- тосн, махн, һуйр, идән, әрк күртлән үүрч ирәд, бәәсн мөңгән тәвәд, мацна- һан җулһртл мөргәд: «сак-бодинь» орнд төрх болад хәрцхәнә. Эн шар- муднь теднә бәрцәр: беләр бәәһәд, бекәр һульһад, өргәдән өдрт дола тоңһрцглад, эрг шөргәсн бухмуд боллдад өөһәд бәәцхәнә. Ода эи хур- лдтн: зун җирн гели, зу шаху гецлмүд, зу һар манҗнрмуд бәәнә. Эд- нитн харин ханьд һарһад маднла әдл көдлмш келгәд гер авч өгәд үр- динь өскхлә, нам мана таңһчин күүнә тонь иктхмн!—гиһәд ханцан шамлв. Цуһар шууглдад, инәлдәд одцхав...—Миниһәр болхнь эндрәс 70

, авн хурл болдгинь уурулад, совхоз кехмн! Алтар хордасн бурхдинь Арвг гелң нутгин ахлач хойрт өгхмн. Тенд ик һазрт яһна кегнә дурнь! Дакад чигн гелңгүдин тускар кесг юм келж болхмн...—гиһәд Манж хуухан мааҗад хойр ханцан селн ша.млад суув.

«Чик, чик! Залу гидг эн. Орта-бодта уг келдг Отхна Манж ут на­ста болтха!» — гилдәд зәрмснь нирглдв. Хурлин ахлач, Арвг гелң, ах багш ахта, хоор-хоорндан шимлдәд араһан зуулдад хүүвләд одцхав.

— Айдтн, айдтн! Айстан һәрһтә күүнә келсн үгд багтад, көөрлдәд керг уга! — гиҗ хурлин ахлач хойр һаран өргәд дор ормдан боон хат- рҗ хәәкрв. Цуһар шууглдад, инәлдәд ниргҗәсн улс жиирәд төвкнв.

— Чи цахра Манж хурлин хәәрнд күртә бәәж кишгчин ирәд, киим- чин һолижәх бәәдлтә! Болв эвинь олж тенүгән эдлҗ чадад терчнь чамд деер шиңгҗәнә. Чик! Нохан геснд шар тосн тормдн биш. Хурл, хуврг, бурх олна нүүрт күн бишәр дәврҗ келон аштнь чамд зокхн уга. Зеткр- чн хатхад, шорчн дүүрсжәнә гидг эн. Олн бурхдин сәкүсн дәврх! —гиж хурлин ахлач Отхна Манҗур му нүдәр хәләж, арһта болхла эн ормднь бүкләр зальгчкх бәәдлтәһәр келв. «Үнн, үнн!» — гиҗ оөркснь дөңгн- цхәв.

— Манцин кецин күүкд улсин халхар улан ишкә гер толһалдг Бован һалахнд үг өгчәнәв — гиж хургин ахлач зәңглв. Күүкн күүнә нер соңгссн әмтн цуг ә тасрлдад, нег-негнәннь эм дееһүр күн болһн, күүкн хамаһас босхинь хәләцхәв.

Атле болен хар үсән ээмцәһән эгцлсн, бурһудсн йорал уга хойр хар нүдтә, цусн дуон гиен улан халхта хальмг күүкн, толһаһарн боож йовсн улан альчуран зүн тоха деерән алс хаяд, барун һарарн үсән иләд босад ирв. Хойр эм деерән сарвһр балвлжата чиндр цаһан кофтнь, әрә үләсн салькнд делсхләрн нарта өдр зо дееһүр җирлзсн җирлһн мет чичрнә. Хойр гилисн бут үсн делсәд барун нүдн деернь унхларн күүк- нәс улм көркхн өңг һарһна.

Улан кенчрәр бүркәтә столмуд деер шил графинтә ус тәвж йовсн И'К алг нүдтә, өргн маңната, теглг нурһта бичкн гелң һалаһна өөһүр ширвлдәд һарв. Духун сәәхн үнр салд гиһэд одв. Гелнг барун ээм дее- гүрн күүкн тал дакн галс гиҗ хәләв. Чирәнь чис болад улаһад одв: майгиннь өлкнь пирд — гиҗ тасрад цаһан бөс майг көлинь тушад шув- трад унв. Ик — баһ уга, көкшн — залу уга күрҗңнәд инәлдв. Бичкн гелн майган сүувдҗ авад ардан хәләл уга одв... Ода деерән арһта болх!нь һазр цумлад орм бәәдлтә.

— Ио, көөрк! Мууха әрә торсн өлктә юмн бәәсмб? Бнчә инәлдтн, энтн өнчәр өссн күн,— гиһәд өмн нүурт суусн оркмжта эмгн махлаһан авад зү хәәв. Олн-әмтнә инәлдән төв.кнхлә һалахн уралан хойр ишкәд үгән эклв:

— Чиңнәд бәәхнь эн хургт күүндх һол торәсн хажиж йовх бәәдл- тәвдн. Энтн мел хурц үгин метклдән болад хуурх бәәдлтә. Хурц-хурдн цецн келн манд бас кергтә... Зуг эндр күүндх төр негн,— гиһәд үсндән хатхчксн ут җиргур шүдтә евр сам суһлж авад үсән хойр-һурв самлад, хавтхаон улан һадрта юм бичдг бичкн дегтр һарһад келв:

— Хамаһас ирсн күмб? Кенәхнә күүкмб?— гилдәд суусн әмтн нег— негнәсн дораһур сурлдад шивр — шивр гилднә. «Сәәхн келтә күүкн бәәж. Ичкевт бийән невчк татхнь яһна. Энд — тендкнь цүлцәлдәд цогциннь өрәлнь ил болдмб?»— гиһәд һазрла наалдад суусн уутьхн нүдтә эццн, хар эмгн өмн бийән эргүлҗ шинжләд хуувцнаннь буран товчс бәрҗ үзв.

— Эндр күүндх төр ик йоонас пштәһәр, Маркс— Энгельс—Ленина номар залмҗ кеж күүндгдх төр,- гиж һалахн үгән цааранднь суңһв.

— Хаана йоснд харнһу йовад, мухлалгдж йовсн Хальмг Таңһч ода поста парна гегә үзҗ йовнавдн. Ода, -ингәд «Улан ишкә гер» бүрдәһәд

әәмг-отган төгәләд цәәлһврин көдлмш кеһәд йовхла — хаана йосна, ха- рңһун үлдл: хорха, садв, оошг — зүрк дурнднь ескл уга хавчад йовдг олн товчта жилатг! Камзол! Нарта сәәхн жирһлүр йовж йовх маниг сүүдр мет дахад саалтг болад йовна. Теднә нег ах туша болж йовх юмн — хуучна үлдл хурл! Хәләлтн! Ямаран дала сәәхн гермүд эзлжә- нә. Ода деерән шнн жирһләр сүүрлж мал — герән өскхд, школ, боль­ниц бүрдәхд нүүҗ дассн хальмгудт иим гермүд кергтә. Улм бәәтлән биистн метхт, үзхт. Ода нам эн хурлиннь өрәлинь султхад, совхоз бүр- дәхлә: тенүнд көдләд, уга — яду улс гесән тежәхмн болжана. Баячудт нәәлж болш уга. Баячудтн ода мухлалгч класс болад мана шин жирһ- лд түлкгдәд уга болҗ йовна. Тедн эзлҗ йовсн дөрвн зүсн малин эздүд таднт! Тадниг колхоз, совхозд орсар мөргүлән хайтн гиж закш уга. Көдлмшән кетн, малан өсктн, гесән теҗәтн, бурхнд мөргдгнь мөргц- хатн! Бәәһә бәәж биистн шажн хувргин шагас нам жигшхт. Эн мана һазрт совхоз бүрдәхд ик зокаста: Вулг уста, идг иктә, һурвн нуурта хөөнән туста».

«Хәрнь иигәд заль һарад ирхмн боллта. Энтн манахна күүкн! Ав- һан дурахла иигж келл уга бәәш уга. Энүнәнтн авһнь Бован Бадм — хармб лам йовсмн. Номиг житхднь күргж дасад Пиитрт бәәһәд шаҗна ном шалһҗ дегтр бичәд, шажна элчнрин бияснь алулж эмэрн шорд- ла!.гиж хар булгас ирсн маштг хар өвгн хәәкрж сахлан ясв. Арвг эс соңссн болж, балмн болад улаҗ одсн күзүһән илв.

...Тер төләд деерәс Чиләнә Манҗин авч ирсн шиидвриг үнн чик гиж тоолх кергтә. Хурл хаахм гиен шиидврт бакттн, хөөткән ухалтн,— гиж һалахн үгән чиләв.

Дакад сельсоветин ахлач, парт-ячейкин сеглэтр нань чигн улс босҗ келәд, олна зов диилв.'

Аш сүүлднь хурлин зүн күрәһәс күн бәәх дөрвн гер, нег хурла ик гер совхозд сулдхҗ өгх болҗ шиидв. Хурлин цаарандк хөв-йөрәлинь Арвг гелң, нутгин ахлач хойрт деед йоснд күргж негинь таслтха гиҗ даалһв.

— Совхозин контор орх хурла герән султхж өгтн, мана өлг-эд машин деер бәәнә,— гиж совхозин директор сурв. Тиигәд бичкн хурла! Ик хурла гиж бас бәәнә, дотр бәәсн бурхн, зер-зевинь манһдуртнь Элстүр музейд күргүлх болҗ үгцв. Хург төгсәд цуһар тарад хәрцхәв.

Маиһдуртнь, асхлад хурлин ахлач цахра Манжиг хоир палзн ца- ран татад бичкн хурла тал иртхә гиҗ закв. Асхн гү тәвх кемд хоир һалзн цар тергнд бичкн хурла бурхд, шүтәд, зер-зев авч:

— Эн сөөнь бниднь күргәд хәрү ир!— гиҗ хурлин ахлач закад, бурхд ачлцжасн гүүдглзсн киитн хар нүдтә миркгр хар гецлүр нүдән ирмәд докья өгв.

Отхна Манҗ хойр һалзн царан хаалһднь орулад: «Цооб!»— гиж шавдад:

«Гелигәсн гедр хәрсн Ялдуртнь одхшв, Гериһән эргдг көвүнднь однав. Манжасн гедр хәрсн Ялдуртнь одхшв, Малиһән хәләдг көвүнднь однав...»

гиҗ дуулад өмәрән һарсн шората хаалһар һарад йовб.

Хурлин ахлач царта тергнә ардас элкән хорстл кишва бәәдләр хәләжәһәд, утар татад шуукрчкад, миркгр хар гецлиг: «Шулун болдн гар хурла хариг тохулчкад, нанур күрәд ир! Бузрдон әмтсиг бурхна сәкүсн яһж дәврдгинь медүлхмн!» — гиһәд дор ормдан дуһрад хәрв...

Нарн суулһнла миркгр хар гецл хурла хар мөрәр цахра Манҗин ардас хатрн тавлад һарв. Гецлиг гер ташрлад мордулжаһад хурлин ахлач энд — тендән хәләчкәд: «Олн бурхдин төлә, шаҗна төлә! Ардан

мөр угаһар кетн!» — гиҗ келсн үг миркгр хар гецлин толһад мөндртә хур орҗах мет шуугад йовна...

Маңһдуртнь өрүн үдин алднд: «Элстүр бурхд күргҗ йовсн Цахра Манж тергн деерән сун сууж үкж! Өвр дернь «Мах-һал» бурхн теврәтә. Ноолдад бәәсн бәәдлтә. Хойр һалзн царнь ярман мөлтләд хәрж ирж» гисн әәмшгтә зәңг өркд, гер, хотн болһар дүүрән болҗ шуугв.

Олна нүүрт одахн болен хургт йосн бишәр бурхд, хувргуд дәврж келсн Цахра Манҗиг бурхна сәкүсн ишклж!» гиһәд гелңгүд — деернь дел урһаһад, дорнь сүл урһаһад дөгәж зәңг тархав...

Бата эн хамгиг нүдәрн үзәд, чикәрн соңгсад, өшргч классла эн нас- ндан эвцш уга өшрлһ урһаһад: зовлңгин зун нәәмн айс, җирһлин җирн нәәмн айс гидг юмн иигҗ олн әмтиг хоорнднь өшәркүлдг юмнҗ гиҗ зүркндән зәәдәд йовна.

Олмһа келтә Отхна Манҗ зеткрин шалтанла харһсн зәңг Бата Му- узранд бәәһәд йовх өдрән батлж соңсв.

«Хәәрн залу, тер улан махч күүкднь яахм болхв? Теднәннь тускар Темәнгт зууран күргж келхмн»— гиж Бата саналдв.

— Әвртә зөргтә келдг күн бәәж. Юн бурхн шаж келсндән үкх би­лэ Миниһәр болхнь гелңгүдин һарин сүүдр тусв гиж меднәв. Тедн Манҗд дегд икәр дурго болжала,— гиҗ Кольчи келәд йовхар белдв.

— Мел мини санжаснла харһв,— гиж Бата Кольчин далар ташв.

Өвгн, Муузра, Цаһан, Батан үй-ах Кичкә Дорж ахта Батан хаалһ йөрәһәд, сән селвгән өгәд үдшүлв.

Элстд ирәд ик удсн уга. Эрвлзгсн хар машид эгл олн көвүд сууж авад Элстәс нарн һарх үзг хәләһәд гүүлгәд һарв. Хаалһин хажуһари хар нетрусн болад: үкрмүд, хөд, мөрд, «менд йовтн!> гисн бәәдлтәһәр соңкалдж хәләлднә. Бата, Кольчи хойр эдниг үзчкәд, эднә ард эздүд- тән кесг шоодулж өссән санлдад, эргцд ямараһинь күүндлдәд» — сәәни түрүн, муугин сүл» гидгнь эн гилдәд йовцхана.

Батан өөр суусн колхозин урн Батан таньл Доһлнга Шар Эрднь гидг — сонгсврч, моңһлч, тәв курен наста, нәрхн хо шар залу Яшкулар орж ирж йовад:

— Бата, чи тер һурвн хар толһан тууҗ меддвч?—гиж хооран заав.

— Уга, Эрднь келтн! гиҗ Бата чикән өгәд өөрдв. Кольчи Шар Эрднин цаад бинднь һарад сууҗ чиңнв.

Кезәнә хальмгуд Моңһлин зүн һарас нааран Әрәсә тал нүүхинь өмн, Әрәсән һазр шинжләд медәд иртхә гиж Хо-Өрлг гидг хан: Өргә— Тургн, Тө.мр—Утцн гидг хойр ку илгәж. Хол хаалһд йовдл уната болх гиһәд холч хойр атн темәд унулад йовулдг болна. Хойр шар атн хаалһ- дан орад дөшн хатрлдад орксн цагт, хошад өвдгиннь зогдраснь хүвтә дууна сәәхн айс һарад хаалһин хойр талк өвсн әргдәд шуугад йовдг болна. Тиигәд сөөднь амрад, өдртнь хатра йовтл хаалһ йосн биш хол болад хойр хурдн шар аттудин тавгуднь цодад көшәд ирдг болна. Хойр шар аттудан хойр сән гидг унаһа мөрдәс соләд, унҗ авад һарна.

«Татж һарсн шар атдин.

Тавгнь шарклж хәрклнә...»

гиж ДУ һарһад йова-йовж Ижл Мөрн һолин көвәд бәәсн һазр гертә Сәмбр куүгрд курәд ирнә. Тернь орс келн әмтн болна. Теднә бәәх бә- әдл, мал геринь шинжләд, Күжин үнрәр канксн зүсн-зуүл өвснднь бах- тад, Ижл Мөрн һолиг урудад шинжлә йовтл өргә-1үргн, Төмр Утцн хойрин унж йовсн мөрднь муурад, эн адгин ард ирж кешәд адсх болж. Өргә — Түргн Тә.мр—Утцн хойр энкрлж У»ж йовсн хоир мөрэн энунд оршаж. Тенүнәс нааран эн һурвн толһаг «Адсхин һурвн хар толһа» гиҗ нер өгсмн. Эн толһасин йоралд тер мөрдин ясд бәәх зөвтә. Арһта хоир залу Алта һатлад Хо-Өрлг хаандан хәрү күрдг болна.

Не, хол һазрт йовсн залус. Ю үзвт, ю соңгсвт? йовсн һазр усн ямаран, ямаран номта — бурхта улс бүүрлж бәәнә?— гиж, Хо-Өрлг хай зэрлг болж сурна.

— Ик олн зүсн өвстә элвг һазр үзвдн. Ижл Мерн һолд күрвдн. Ижл Мөрнә һолин көвәд һазр гертә, һаха малта «господи» гидг бурх­та, ик оовта өсклң болх бәәдлтә —орс улс үзвдн.

Өмәрән турглгсн Иҗл Мөрнә Урсхл шинжлхнь:

«Хоосн төрүц хайхшв, Ховдг седкл зүүхшв»—

гиһәд хойр а.ман цокад урсад бәәнә. Ик зокалта бүүр болх бәәдлтә. Җирн жил җирһәд бәәнәвдн, жирнәс цааран жирлһн болад бәәнә,... гиж хаанадан келҗ. Тегәд Хо-Өрлг хан цаг-түдл уга нааран Әрәсә тал нүүх болҗ шиидвр һарһж.

...Ут хаалһд малин болн күүнә нилх тел ацан болх. Тер учрар ма­лин көг тәвхмн биш, хаалһдан нилх күүкд һарһхмн биш, гиж зака һар- һад, нааран нүүсн болдг. Тер хол нүүврт: һунн цар, һунҗн үкр, үрә, бәәсн мөрд йнлһрәд бәәж. Тиигж мана өвкнр нааран көл-көдлж нүүж ирсмн гилһнлә, гүүж йовсн машин өмн хойр төгәһәрн хаалһ деер тогтсн бальчгта уснд көмрж орн ууцан мошкад, гиинәд, ардагшан, емәрән хо- лькад, ардан көк ута бадһлулад эккләд зопсв.

— Не, бууҗ нөкд болцхатн,— гиҗ тарлңгтсн чирәтә, сәәхн шар үстә, зеегтә көк нүдтә, барун һариннь баһлцгт саадгин сумн орсн зүрк зурсн, баахн залу тәмкдән һал кеһәд машинә ар төгә хәләһәд зогсв. Цуһар буулдад, хаалһин хажуһар урһсн керсң, туула хамхул, буурлда үмтәҗ авад ар төгәс дорнь делгәд һарһж авад, цааран йовцхав.

Ик удан болен уга, Хальмг — Базрар дууллдад орад ирцхав.

Усн уга, у теегин нег захд өссн Батад урсхл иктә Ижл һол ик гидг өврмж болв. Ямаран үгәр, яһж сиилүлҗ келхнь медгдхш.

Маңһдуртнь Әәдрхнд ирәд Бата нүдәрн үзх биш, зүүдндән үзәд уга хойр давхр ик цаһан кермд орад суув. Керм күңкнж хәәкрәд, көк утаһан бадһлдалад, өсвксн буурл дольгаг өвцүһәрн әрәд, Ижл өөдлж 'КӨВКЛЗВ.

Ижлин усн хамаран адһж йовхан келл уга уругшан өмн үзг хәлә- һәд хойр аман цокад пилвлзәд йовна.

Бата иргч жирһлән күцхәр Иҗлиг еөдләд, кермәсн давад одмар күгдләд йовна. .

Иҗлин сәәхн урсхл, 1ИНБГ — амргудин баирта шууган, дууллданд Бата байрар соктад, бульглсн зүркән дарж керм дотр сууҗ чадхш. Дольгана көөстсн шууга, дуудин җиңнсн айс «Дуул» гиһәд дотр бийинь догдлулад дуудад йовна.

Бата кермин көвә төмр түшәд каңкнсн сәәхн аһар хавлн иовҗ көө- сгсн дольгадин ду чиңнәд күгдлсн зүркнәннь закврар:

«Өнр заһсна түрсзнь

Оһтрһун однла дөрлднә, Әсвксн буурл дольгаднь Өвснә бүчршңг наадлдна.

Ке янзта кермднь

Көөлврәрн керчж көвклэяә, Көвәһинь көк чонхень Күккнсн дүүрәһинь хавлна...» гидг шүлг бичәд йовна.

М ЛЕРМОНТОВ.