Зул бөкхиннь өмн падрна

*ҮН хэзһач* гидг романа доладгч бөлг

Халулдг нарна күчнь улм-улмар номһрад, серүн салькн зәңгән өгл уга генткәр үләдг болв. Шуугад жирглддг шовуднн әнь соңгсгдган уурад ирв. Шалван шавшулад, көкрж үнәртәд көллә оралдг ноһан шарлад, шимин цорһ болдг шилвснь шарлжн болж хумхарад, сөөднь зекүрдг болад бәәв.

Элстин дорд биидк боодгин ар өмн хонр ташу бүркәд ик гидг нам- рин яарм хурж.

Әәмг, нутг, селәд болһнас тууж ирсн үкрмүд, мөрд, хөд, темәдин хулдвр, сольлцан, эд-таврин гүүлгән, шууглдан, гармуль татлһн, бичкн көвүд-күүкд суулһад дуһрдг дуһрул карусель! Чансн мах, цә хулддг улс чигн шууглдад нир-ннр гиһәд бәәнә.

Бата, Кольчи хойр эн яармин улс хәләһәд йовж-йовж дуһрулд суу- һад эргҗ авад, нарн цецгән яс кемләд йовад йовцхана.

Нег үүлн өңгтә көк бор үрә мөр унсн томһ сахлта элән сүл күмсг тә, зер цоохр киилгтә чилм хар залу кесг улс заагур:

— Хәләтн! Дурлтн, кенд кергтә! Хулдҗ авсн күн аштнь ханх, мини нер санх! гиһәд мөрнәннь нимгн цәвәрнь өскәһәрн хатхж, һоҗһнад, лу- ярнь ташмгар шавдад аминь изләд йовна.

Бор мөрн сүүлән шарвадад гүүҗ йовад, хойр ар көләрн өскәлдәд шуукрад хооран цухрхларн Бата, Кольчн хойриг дәврчкн гив. Эн хойр хәәкрлдәд хаҗугшан гүүлдхләнь Батаг, «һооҗурин» школд дөрвдгч- тавдгч класст сурдг цагт завхоз бәәсн, келмрч киитн хар нүдтә, теглг нурһта, элән сүл сахлта залу — Темәнг гидг күн таш-ваш харһв.

— Циигнә мөрнд дәврүлн гивт. Эдн мер хулдн гихләрн әрк, бурш өгәд мек һарһдмн. Тер цагт ямаран зүүлг мөрнә бийнь һаньдглад йовд- мн — теднә негинь кесн бәәдлтә.

— Бата, менд! Чи зәцг уга чивәд яһлач? Бидн нам чамаг геечкләв- дн. Манакс цуг менд. Колхоз, ком.мун болхмж, гилдәдл нирглдәд бәән- хәнә. Саак чини заргддг эздүдин чинәнь алдрад, хорнь буслад ирсн бәәдлтә... Чамаг геечксн улс боллдад ду тасрцхав,— гиһәд хойр көвүнә һаринь атхад,— әвр залу болад бәәжч,— гиһәд Батаг оньһж хәлоһәд инәв.

— Удл уга намаг төрүц геехт! Энд хавр, зунднь көдләд, үвлднь даса бәәж Элстин улан школ чнләһәд, зурһан сарар медрл өөдлүлгч курст орад төгскв. Удл уга маниг өөдән сурһульд — Шарту балһс ору- лад йовулжана. Теднә тоод эн көвүн, бидн хойр йовжанавдн. Эн Үлд- чнә байна үкрин сүл атхҗ йовсн күн. Таньлдн! —гиж үр талан хәләв.

— Не, таньл болий! — гигәд Темәнг көвүнә һарас атхад сексрв.

— Боран Кольчи гидг күмб,— гиҗ нерән келәд Темәнгиг хәләцәрн шинжлв.

— Не, сән, йир сән! Икәр байрлҗанав. Мәәлә — мәәлә йовҗ мал болдг, уулә-уулә йовж күн болна гидг эн. Арһта болхла сурһуль сурхмн. Сурһуләс ах зөөр уга. Сундлн бәрн —гертнь, сурһн бәрн — өөнднь гидг эс бүлү? Өөнднь күргәд, өөдләд сурхмн,— гиҗ бийнь өөдләд йовад од- шң толһаһан өөдән кеһәд саналдв.

— Не, шинәс ямаран соннь-сөрмн зәңг бәәнә? Оватин һолд школ секгдлу? — гиж Бата сурв.

— Манахн хурл хаахмж гисн зәңг ниднәс нааран жирс-җиср гиһәд һара бәәнә. Ода һурв — дөрв хонад тер хурл деер ик гидг хург болн гижәнә. Хурлиг хааһад, гелңгүд, манҗрмудинь султхад хәрүлхмҗ. Хур- лин ормд ик мал өсклһнә совхоз бүрдәһәд, дакад нег школ бәрхәр бәә- Дгж. „ „ .

— йир сән болҗ! — гиж Бата баирлж инәв.

Деерәс нутгин сәәдүд ирхмҗ. Пиитрәс шажн лам ирҗ хурлан харсхмж гилдәд гелңгүд, бурх итгдг улс өдр — сө уга шууглдад бәәцха- на. Ик гидг марһата төр һарх бәәдлтә.

Чи, Бата, хол һазрт йовхар бәәх күн, хәрәд артксларн мендләд, ма- нахнар орад, тер хургт одад ик ямта улс ю күүндгинь чиңгнәд йовхнчн. Сән күн үзсн — соңссан келдмн, му күн идсн —уусан келдмн. Хөөнь нег цагт чиңнх улсин чикнә хужр хацһаҗ келҗ йовхч. йовх болхла мини тергн деер сууһад йов. Би үд күртл яарм эргж йовад хәрнәв гиһәд шар- лжна ац хуһлҗ авад шүдән шигшлв.

Темәнг Батаг һоожурин школд сурж йовхд завхоз көдлдг билә. Тер бийнь школин көвүдт ик гидг сурһмж өгдг бәәсмн: биян яһж бәрх, кү яһж күүндлхин тускар, сурһулин ард орхин тускар оньдин келдг билә. Цаһан мөнпн шаальвар мөрә тәвәд, урлдулад, ноолдулад, чиирг шам- дһа дасхад, ни таарта бәәлһ заадгиг Бата санад оркв.

Темәнгиг отг, әәмг биш, бүкл таңһч меддг бәәсмн. Нертә келмрч, гүн 62

ухата күн гиһәд и.к хург болен цагт Әәдрхнүр, Элстүр дуудулж авад үг келүлдг бәәсмн. _и к

«Ода эн Темәнгин өгчәх селвг нег уга селвг биш. Хәрәд цапан оуурл ааварн хаалһан йөрәлһәд, Цаһан Муузра ахтала мендләд, тер хурл ха- ах ик хургин күүндә соңссад ирхлә йир сән»,— гиж ухалад:

— Кольчи, манахн тал йовад ирий! Манахна һазр үзхич, хурл хә- ләхич. Би чамд цуһараһинь үзүлнәв,— гиж Бата Кольчин ээмәс авад сегсрв.

Бата, Кольчи хойр үдин хөөн Элстин ардк мөрд урлдадг халцха деер Темәнгиг күләх болв. Темәнг эдниг Яар.мин халцха деерк хот уудг герт дахулж одад хот авч өгәд кергәрн йовҗ одв.

Бата, аавдан белг гиҗ, нег халь.мг цә, нег зать, Цаһанд гиж нег ик альчур хулдж авад, бәәдг школан темцәд хәрв.

Хойр көвүн удан күләлһсн уга.

Хойр шарһ мөр татсн көгтә линейк тергтә Темәнг гүүлгәд күрәд ирв. һурвулн сууж авад хойр мөрнә хатрлар хооран хәләһәд делсәд һарв. Темәнг эн хойр көвүнд кесг соцгсгдад уга, акад-акад сенр шог келәд, сергәһә йовж һоожурин һолар хо— бүрүл дахад орад ирв.

— Тер бәәсн хойр давхр чолун гер мини сурһуль сурҗ йовсн школ. Өөрнь күрижәснь — саднь. Тер үзгджәсн хойр цаһан бумблан ца хурл бәәнә,— гиһәд Бата үзсн хамган тодлад, өөрк үүртән келәд бардмнад йовна.

— Та хойр, манад одад хонад гнич болад, нәәрлдәд манһдур ерүн йовтн,— гиһәд Темәнг эн хойр гиичән дахулад орж ирәд:

— Эн хойр көвүн ном сурхар хол һазрт йовҗах улс! Боорцг кетн. цә чантн,— гиж гергн, күүкн хойртан заачкад, хур татад, халъмг \т д\ д дуулж өгәд, монһлар бичгдсн «әәлтхлин бичг»умшж өгәд, сән гидгәр сергәҗ хонулв.

Маңһдуртнь Бата үр көвүһән дахулад хурл үзүлхәр һарад мовүв.

Эн хойр эргә йовж, йосн ик сүмәрнь орад ирцхав, Мөргүлин өдр биш бәәж. Гелнгүд, манжнрмуд уга. Негл медәтә гелң-гевкү бәәх. Ба­та махлаһан авад энд тендән хәләһэд дун уга зогсжаһад:

— Бидн сурһуль сурдг көвүдвдн, эн сүмитн ХӘЛӘЖ болхий? — гиж сурв. ,

— Болх, болх. Эс медсән суртн,—гиһәд гелн, ээм деегүрн оркм-

жан татад көвүд тал өөрдв.

Сүмин үүднә дотад тотх деер ик гидг хавхнт зурҗ, Хавхнт деер төгрг юмн зурата, тал дунднь бичкн төгрг хоир әңгләтә нег бийнь хар, нег бийнь цаһан. Хар әнгин ца шулмст чирүләд зовж иовх улс дала зурата. Цаһан әңгиннь ца — аль сансарн жирһжәх улс зурата. Теднә деер нег ик һаха, һаха деер һотьвксн моһа, моһа деер така зурата. Ко­льчи эн зург үзчкәд:

— Эн юн гидг юмб? гиҗ хавхнт деер зурсн төгрг юм сурв.

— Энтн һазр. һазр хавхнтин нурһн деер бәәдмн. Эн хоир әнглчксн бичкн төгргнь —там, таралң хойр. Харнь там, цаһань таралң. Эн йопх насндан кү даҗрад, күч эвдәд, әмтә юм алад, бурхнд шүтл уга йовсн улс үксн цагтан хөөт төрлдән хар тамд унж зовлн. эдлдмн.

Эн йовх насндан үнн цаһан санаһаран әмтә юм алл уга, бурхнд шү- тәд йовсн улс, үксн цагтан—хөөт төрлдән таралнгд одж—аль сансарн бәәхтә, тер улсла әдл жирһкмн болжана,— гиж хоолан ясв.

Бата Кольчин сөвәһәс чимкчкәд:

— Эн һаха, моһа, така һурвн энүнд юн болжахмб?— гиж сурв.

— Энтн, һурвн му заятнр: һахань — муңхгнн зүүл, моһань — УР килнц догшрлһнь зүүл, такань—үлү үздг тачалин зүүл. Мана бурхн баг- шин гегәнә номд. шар цоохр һахан шальр, цаһан моһан зүрк, такан ул­ан зала һурв идхмн биш гиж бәәнә. Тегәд эн һурвн му заятнрин дүр

зурсн болдг. Эн һурвнас бишңкнь хойр чнкнәс давад орсн хөөн, цуг хот гиж бурхн багш зәрлг болҗ — гиҗ гелц цәәлһврән чиләв.

Хойр көвүн ханлт өргәд, ик өврмж кеһәд, мендлж һарад Муузранд одад нәәрлдәд, баһчудла таньлдад нөкәдүртнь болх хург күләлдәд ба­хан хантл бииләд, дуулад хонцхав.

«Залус, нөкәдүр хурл хаахин тускар ик гидг олна хург болхмн. Деерәс ик ямтнр, нутгин ахлачнр ирхмн. Бидн селәнә коммунистнр. комсомольцнр, бурх эс итгдг угатә улс цуһар ирхвдн. Бидн деерәс ирсн улсин шиидврт багтх йоставдн. Ода манд хурл керг уга болҗ йовна. Хааһад, уга кехмн! Тенүнәнтн ормд «коммун» гидг юм бүрдәхмн. Цу­Кар күн дутл уга ирцхатн!» — гиһәд партийн ячейкин сегләтр, әэмгин ахлачин дарук, нег баахн һурвн көвүн зарлад хотн болһнд хург кеһәд кинәд йовцхана.

Сөөнь өрәлин алднд:

«Соңгстн, цуһар соңгстн! Нөкәдүр деерәс дала ямтнр — комунистнр ирҗ мана хурл хаахар бәәдгж.

Аадм эк заяснас нааран аавнр, ээҗнр, өвкнр мөргж шүтҗ йовсн ху­рл хаана гидг юмб? Кишг тасрна гидг эн! Ода мана хурлд 160 гели, 53 гецлмүд, 100 манжнр бәәнә. Теднә экнр, эцкнр, төрл — төрснь цуһар ирцхатн. Арһта болхла олар иртхә гиж шаҗна халхар Пиитрәс ирсн элч келв. Цуһар ирж нег дууһар бурушаж келцхатн! Ээж-аавнрин зөөр. Өр- гүл — мөргүл кежәсн хурл хааж уга кех болхла эн йоснтн манд керг у_Га!» — гиһәд нег гелң, хойр тарһн залус хот эргәд, гер болһнд орад гилтә зар тәвәд довтлад йовцхана.

Акад юмб! Хурл уга яһж бәәхмн болхв? Хээрн хурл, хәәрн сүм, өргәс, тер дала болен бурхд, шүтәд яахмн болхв? Энүнә тускар гелңгүд нуувчин хург кежәдгж болад шивр-шивр гилдәд, ниргәд бәәцхәнә.

Бата үр көвүтәһән хоюрн нөкәдүртнь әмтнәс эрт босад, поштин те- ргн деер сууһад хурл орв. Эмтн хурж ирхэс урд, эн хойр эргэд дала юм үзж һәәхв. Батан үр Кольчи ним ик хурл узэд уга бәәҗ. Арви — хе- рн күн әрә гиж эргүлдг күрд, зергин өргә, «Ухр мань», «Мерн ки» гидг, гелңгүд эмт меклдг, юмсуд шин үзв.

* * *

Тергтә, мөртә, темәтә, пар тергтә, йовһн улс үзг болһнас шорһлҗн мет цувад-цувад хурлин өөр ирәд буулдад бәәцхәнә.

һал үдин алднд, һурвн мер татсн тачанк өмн зо деерәс шүрүн хатрлһарн орад аашна. Өөрнь хойр мөртә күн эмэл деерэн еерж буу- һад йовцхана. Хойраннь нурһн деернь нежәд шовһр юмсуд нарнд гилв— далс гиһәд йовна...

Тачанк деер суусн һурвн күүнә хойрнь соломар гүрсн шархлтад бэ- эсн тиирцгета улс. Тачанк йовсн кевтән күрә дундаһур орад сүмин һаза одад зогсв.

Көлгтә күрә дундаһур йовад йовх, килнцәс әәдго ямаран ном бурхта улс болхв эдн!.. гилдәд гелңгүд терз—үүдәрн шаһалдад шивр- шивр гилдәд бәәцхәнә.

Сельсоветәс, хоттудас ирсн улс сельсоветин ахлач, парт — ячейкин сегләтр хойр толһачта багтан тосж ирәд, ирсн улсла мендлдәд тачанк аарглад зогсцхав.

Эндәснь, зүн күрә талас: ах багш, хурлин ахлач, гевкү толһачта ге- лңгүд, улан-улан ут лавшгудан өмссн, мергүлин йосар эм деегүрн оошг торһн оркмҗсан алс хайж сәрвкүлсн ирсн улсла мендләд бас нег баг болад зогсцхав.

Тачанкта ирсн улс бууцхаж. Көк цемгн костюминнь зүн көкн деерән улан торһна кизәр хадсн, теглг нурһта хар улан залу, хая хоолан ясад, үсән иләд, барун таша деерән дүжләтә «нагана» гүрмр торһи бүчин ца- 64

цгар наадад нар-цар кааклзад йовад бәәнә. ГПУ-н элч гиж зеегтә нүд- тә, зегдәсн маштг шар орс, хар улан залуһас хол заагрл уга тәмк та- тад, эс медсн болад чемшәһәд бәәнә. Салом тиирцгтә улс сүм эргәд, юм һәәхәд, бүүр хәләж йовх улс болх бәәдлтә йовж одцхав.

— Не, залус! Әмтн цуглрчксн бәәдлтә, хурган хама эклхмб?— гиж хурлин ахлач, мишгтә һуйр болен, махн толһата хар гелң бермәсн бәәд- лтәһәр сурв.

— Пиитрәс ирсн шажн Лам-зергин элчиг күләхугов,— гиж ах багш гелң келв.

— Ирчклә, сүм дотр бәәнә!— гиҗ баахн хо цаһан гелң оркмжиннь үзүр дор һаран намчлҗ зәңглв.

— Не, тигхлә тадн оөрән бәәжәтн, бидн терүнләтн орҗ баралхий!— гиһәд йовдннжәсн хар залу тачанкин хоозл деер бәәсн картусан өмсж авад сүмүр орв. Маштг шар орс сүүдрнь болҗ дахлдв. Сельсоветин ах­лач, партячейкин сегләтр, ах багш, хурлин ахлач ахта бас дахад ор- цхав.

Сүм дотрас сангин идәнә , күҗин үнр каңкнад хамрар орж таангрв. Деед бииднь алтар хордасн олн зүсн шүтәд гилв-далв гилднә. Герин эрсәс авн ора күртлнь олн зүсн өңгәр зурсн кенчр, цаасн бурхд биилү- лһтә. Тедниг кеерүлсн оштв торһн, ламбг чимгүд шавшлдна. Тал дунднь тәклин ширә деер цаһан тәрәнә, хар тәрәнь, тутрһин буудәс цаһан мөң- гн цөгцст кеһәтә. Цөгцс болһнд цаасар кесн «гешүүнь», «бадм цецгәс» хатхата. Зул өргәтә, делсәд бәәнә, бөкн гижәх бәәдлтә. Зулин герлд тал дунднь бурхн багшин гегән залата. Тенүгән эргүләд олн толһата, зурһан мотрта (һарта), моһаһар зәңгә кеһәд, күүнә толһасар эрк кеһәд, күзүндән өлгсн, шулмс күн Мусмуд өвдг доран дарсн Махһал гидг бурхн, келән оочарн балдалһсн, шүдән ирзәлһсн далһа өвртә хар царин толһа, «Мәәдр», «Намср», «Очр маань» гиһәд дала әәмшгтә бурхд за­лата бәәнә.

Кезәнәһә баячуд, зәсңгүд эңкрлж ундг мөрнь, эс гиж маласнь бод геедрсн цагт харлсн күүгән «авлав» гиж, эс келж өгхләнь — алсн хар царин цуста арс делгчкәд, харлжах күүһән нүцклчкәд, һуйднь шалвринь эвкәд, көл нүцкәр цуста арен деегүр йовулад эн бәәсн әәмшгтә бурхдт мөргүлҗ авдг бәәсмн. Хар гөрлә харһсн күн хар царин цуста арен дее- гүр йовад эн бурхдас сүрдәд хәлтрәд унхлань— харлсн күүһән гемнж цаажла харһулдг бәәҗ. Кемр хар гөрлә харһсн күн сүрдж, унл уга мөр- гәд, зулинь үләһәд унтрачкад һархла «цевр» гиж гемән эрдг бәәсмн. Эндр мел тер, кевән, әәмшгтә бурхдан залад, зулан өргәд, йоста гидг сүртәһәр ахулж.

Пиитрәс ирсн шажна элч Насңкин Арвг гидг күн, хар шеемг костю- мта, зүн һариннь нер уга хурһнд көвчг нүдтә алтн билцгтә. Алтар хорд­асн нәрхн шүлзәһинь унжулсн ик цаһан мөңгн час дотр жилатгиннь бич- кн даһмд дүргдж. Алг хар нүднь аврлт уга киитн гүүдгләд бәәнә. Гилв- ндг хар сатья башмган шухтнулад нар-цар йовдннжәж. Орж ирсн улст икәр бизһнь көдлжәх бәәдлтә — арань зуугдад, барун оочнь дару — да- рунь татгдсн үзгднә.

һазаһас орҗ ирсн нутгин ахлач Арвгар нам керг кежәх бәәдл уга.

—- Совхозин көдлмшчнрт айта гидг клуб болхмн. Тер шулмс, хар цар бәәсн ширәг хоралдад цань сцен кеһәд, көшг кехд һәәвһә өндр эр- стә гер бәәж. Элстд бәәсн болхнь яһна! — гиһәд сөвәһән түшәд, нага- наннь гүрмр торһн бүчин цацгар наадад йовдннад бәәнә.

— Залу, болһатн! Энтн мөргулин гер. Манцин кецин ахлачв гинәт, махлата малин бәәдл һарад яһҗахмт! Мөргүлин герт махлаһан авад күүндмн. Та йоста күнт. Мана Пиитрин сүмд Ленина бийнь махлаһан авчкад зерглә күүнддг бәәж- Миниһәр болхнь энтн ик эргү йовдл,— гиж Арвг гелң давхцж үгән чиләв.