Балакан Алексей

БУЛГЪН

(П о в е с т ь)

1.

«Негн, хойр... шулун, шулун... негн, хойр». Гвардий лейтенант Бадмин Мандж, бичкн кӱӱкд мет, вагона тӧгӓн цоклгън болгъниг эн ӱгмӱдӓр давтад йовна. Ю ухалв чигн, тӧгӓн данъшлгън терӱнӓ сансиг давтсн

болдж медгднӓ.

Олн хонгин туршарт хаалгъд йовлгън махмудиг булрадж оркв. Шавин хӧӧн хӓрх заквр авад, вагоңд тӱрӱн суухд байрта билӓ.

Болв улм цааран йовх дутман, инӓдн, шууган ахрдв. Эргндӓн газр халцхарад, илджрсн шавта махмуд мет;

малтсн нӱкн, шатсн селӓн, хамхрсн балгъсд. Эн тоотиг нӱдӓрн ӱзӓд йовхла зӱркн заядар шарклдж ӧвднӓ. Энд-тенд улан одта овас ӱзгднӓ — тер мана дӓӓчнрин цогц оршагдсн газр. тиигх дутман, нарта сӓӓхн ӧдр будар бӱркгдсн мет чеедж харнъгъурад, зӱркн хордад йовна.

Кесг хонг йовад, Иджл голиг гатлад гархла, зӱркн невчк тӧвкнв. Болв эн газриг дӓн эс дӓврсн бийнь, дӓӓнӓ даамгъа шав ил: гермӱдин эрсмӱд далджигъӓд, хаша—хаац хамхрад, эн джилмӱдин туршарт нег чигн кӱӱнӓ гар эс кӱрснь темдгтӓ.

Зӱсн—зӱӱл тоолврмуд кӱн болгъниг эзлнӓ.

«Негн, хойр... цугъар, мендвт...»

Мандж бичкндӓн герин эрсд ӧлгӓтӓ часин цоклгън

156

медгдӓд уга тоот керг дасгдв. Шулугъар бӱлдӓн кӱрч.

эдгдж, кӧдлмшӓн эклхлӓ болх билӓ»...

Иим тоолврта йовтлнь поезд хойрдгч Ӓӓдрхнӓ вок-

залд ирдж зогсв.

II.

Булгъниг ик сӓӓхнд тоолдж болшго билӓ. Тӧгрг хавтха чирӓтӓ, коткр товч хамрта, галгр хар нӱдтӓ, ик ӧргн кӱмсгтӓ болдмн. Хойр урлнь сӓӓхн нимгп болч-

кад, булнъгнь хотхрта. дакад, нигт торгън ӱсиь тӧрхӓрӓ отхта болсн тӧлӓдӓн, хойр ээминь цокад саглрад бӓӓдмн. Булгън дундин пургъта болдмн, йовдлиь тогтун

болн car. Тер учрта.

Булгъниг бичкнднь экнь ӧнъгрхлӓ, эцгнь талдан герг авсмн. тӱрӱн джилд шин эк элтӓ билӓ, болв джил ирвӓс терӱнӓ занъгнь хӱврӓд, ярдад, оньдинд залугъан

чигн, кӱӱкиг чигн шооддг болв. Булгъна эцг йирин дун уга кӱн, тӱрӱн аваль гергӓн ӧнъгрснӓ хӧӧн улм тагчг, мунъхг болдж одв.

Хӧӧт эк Шакка, дегд ууртан бӱтхлӓрн, бичкн Булгъниг, илӓр цокхдан залугъасн хӧргдӓд, дорагъур чимкдг билӓ. Эн тоотиг кӱӱкн ӓӓгъӓд эцгдӓн келдмн биш.

джил ирвӓс, насн ирвӓс, Булгънд ухан орх дутм, Шаккан кӱӱкиг зовалгън, харалгън, зарлгън дегд до-

гшн болад ирв. Tep хоорнд кӱӱкиг арв кӱрӓд уга бӓӓтлнь, орчлнъ деер ганцхн хӓлӓсн эцгнь садв гемӓр ӧнъгрдж одв.

Галв — салькнд тенъгс дунд джилк уга ӱлдсн онъгъц мет, Булгън нӱдндӓн догълнъг нӱльмстӓ, чеедждӓн гашута зовлнъгта болв.

Хӧӧт экин гарт ӧссн кӱӱкдт эрт ухан ордмн. Булгън, хаджудк гермӱдиннь бичкн кӱӱкдиг гартан сумкта, шууглдад, инӓлдӓд, байрта дуугъан дууллдад, школ талан оддж йовсиг ӱзхлӓрн, кедж йовсн кӧдлмшӓн мартчкад, теднӓ ардас кесгдӓн хӓлӓгъӓд зогсдмн. Галгр хойр нӱднӓснь заядар нульмсн асхрад, бичкн ӧнчн зӱркнь ӧрч дотрнь бульглад, шӱлсӓн зальгад, хамрасн гооджсн нусиг ханцарн арчад, кӧӧркӱ, тер герӱрн ирдмн.

— Хара зӧнътдӓн уульх, кишго му — йорта домбр,

158

гертасм rap! — гигъӓд газр девсдж хӓӓкрӓд, Шакка

куӱкиг, амндан орсарн харал тӓвдж, худрн — чичдж цокдмн.

Булгън хумсан зуусн мис мет, аргъул ээмӓн хӱмӓд, нӱднӓннь булнъгар, хӧӧт экин эргсн эргц болгъниг гетӓд бӓӓдмн. Шаккаг кӱнд нудрмарн кезӓ кӱзӱгъӓр цокна гидж ӧнчн кӱӱкн санхларн, кедж йовсн кӧдлмшӓн ягъ-

джахан чигн медл уга бӓӓдг саам чигн харгъдмн.

Нег дакдж, хойр тугълан хӓлӓл уга кӧкӱлдж гигъӓд, шилӓврӓр цокад хавсинь хамхлсн болдг.

— Мини ӱкрин ӱснӓс килврч кншго домбр, чи нанд буг болджанач,— гидж хӓӓкрӓд, урлнь тесрджӓх халу-

та, герин иргд кӧӧтӓ ишкӓ деер зовад, тӱнъшӓд кевтсн

ӧнчн кӱӱкиг кедӱ дакдж девссн болхв! ' Булгън ӧсх дутман мухлаллгъна муугъар мухлал-

гддж, кӱзӱцӓ харалд зӱӱлӓд ирв.

— Гӓргтӓч, кишгоч, домбрч, анднч,— гидж келдг аврлт уга хӧт экин ӱгмӱд чикнднь дасгдад, зӱркнднь хадгдад, цогцлань махмуд болв. Арвн дола кӱрхлӓрн, Булгън эврӓннь бӓӓдлӓсн джигшӓд ирв. Хавр, зун, намр

гурвнд нӱцкӓр йовлгънас кӧлтӓ, кӧлнь темӓнӓ тавгин бӓӓдл гарад балцигъӓд, зузарад, ӓӓрстӓд, зӓрмдӓн дегд

ярдхларн, тесрӓд — тесрӓд цусн гарад, шарх болдмн. Ӱвлднь алсн ӱкрин толгъан арсиг ӧвчӓд, бийнь буршмг кедж авдмн. деернь ӱмсдг хувцна тускар келӓд керг уга. Салврха, то уга халаста кӱлт — ӱвлин халх. Лулана цагт болхла — зӱсн зӱӱл накаста, синц бишмӱд.

Арвн долата «насн — ямаран сӓӓхн насн! Булгън эн сӓӓхн насна ӓрӱниг чигн, галв — багъинь чигн меддг уга билӓ. Терӱнӓ ганцхн меддг юмн — Шакка. Шаккан

мухла, Шаккан уурин зог.

Кӱн бӓӓсн бӓӓлгъидӓн тахшад, дасдж оддг бӓӓдж. Булгънд эврӓннь ӱр кӧвӱд, кӱӱкдлӓ шуугад, ӱӱрлӓд

джиргъхнь гидж, нег чигн санан ордго билӓ. Taiup деернь, тер зерлгшӓд, ӓмт ӱзхлӓрн зулдг, бултдг болв. Тернь зӧвтӓ. Булгъниг ӱр кӱӱкднь чигн, хаджудк ӓмтнь чигн керглдг уга билӓ. Дакад болхла, Булгънла ӓдл му

159

— Булгън, зогсджа. Нанд чамла кӱӱндх ӱг бӓӓнӓ...

Зогсхнчи?.. Суулгъсан газрт тӓвчк...

Ӧльзӓтин эрӓтӓ шеемг бишмӱд, салькна ӱлӓлгънд шилвинь цокдж эрвлзӓд, кев — янзта цогцинь улм ке-

ерӱлдж, Булгъна зӱрк ӧвдкӓв. Бульгън суулгъта усан буулгъл уга, йовн йовдж Ӧльзӓтӓс сурв:

—Нанла юн кергтӓвт?.. Келтн!..

—Булгън, амрхнчн,.. хоюрн седклӓн кӱӱндий...

Булгън эм деерӓсн карамсан буулгъад, суулгъта усан зерглӱлӓд тӓвчкӓд, шинъкӓн Ӧльзӓтӱр чик хӓлӓцӓр хӓлӓв:

— Булгън, сууй,— гидж ӱр кӱӱкнь элтӓгъӓр келӓд,

Булгъниг, торгън мет джӧӧлкн, ногъан деер суулгъв. Арвн долан джилин туршарт нег чигн иим бӱлӓн,

ӱнтӓ ӱгмӱд Булгън сонъсад уга билӓ. Тер сонъсджах бийӓн чигн, келджӓх Ӧльзӓтиг чигн иткл уга, ӱр кӱӱкнӓннь келен ӱгмӱд зӱӱднднь орсн болдж магъдлгдв.

— Булгън, юнъгад чи нанас зулнач? Бидн чини ӱӱрмӱд бӓӓнӓлмн,— гидж келӓд Ӧльзӓт Булгъна атхр

хар ӱсинь илв. Кӱӱкн киртӓ толгъагъасн нег ичн, кел-

джӓх ӱгинь иткл уга, Ӧльзӓтин гариг чанъгъар тӱлкв.

— Бичӓ, Булгън, юмнас ӓ, бидн чини ӱӱрмӱдвдн, чамаг эврӓннь зерглӓнд авхар седджӓнӓвдн.

— Уга, уга! Баав сонъсхларн нама алх! — гидж ӓӓмсглдж Булгън келӓд, суусн ормасн босад, усан ӱӱрӓд, Ӧльзӓтд нег чигн чик хӓрӱ ӱг ӧгл уга, герӓн

хӓлӓгъӓд, суулгъта усан ӱӱрӓд бӧгчнъ — бӧгчнъ гигъӓд йовдж одв.

111.

1941 джил июль сарин гурвнд Бадмин Манджиг дӓӓнд мордхд, эн тӧрскн газртнь тӧмр хаалгъ уга билӓ. Ӓӓдрхн — Кизлӓр хаалгъ тосгъхмн гигъӓд шин зӓнъг джирклӓд гарчасн цаг билӓ. Ода болхла, эмнг хальмгин теегӓр болд тасм сундж.

Ӧндр — ӧндр толгъасиг керчӓд, хотхр — хотхр газрмудиг тегшлӓд, тӧмр хаалгъ Манджин ӧмн кесг дуунад, нарни герлд гилвкдж ӱзгднӓ. Пассажирск поезд тесдж кӱлӓдж чадшго болад, Мандж тӱрӱн харгъсн товарн поездин платформ деер суугъад гарв. Паровозин

ӧткн хар утан паанцклад, хамрар, амар орад йовна. Ташр деернь нӱӱрснӓ ӱӱрмг хог — бог гиджг, ӧвр, нӱдӓр

160

хурлздж кегдӓд, эргндӓн гӓӓхкд харги болад йовна. Тер биинь Мандж, доран суудж чадад, ик — икӓр ховдгар

киигъӓн авад, пилоткан гартан бӓрчкӓд, байрлдж хӓӓк-

рв:

— Тӧрскн газрм, мендвч!.. Хальмгин теегм сӓн бӓ-

нч!.. Манджин хӓӓкрсн хӓӓкрлгън поездин шууганла негддж бнпднь ӓрӓ сонъсгдв.

— Нницӓн, Ниицӓн!.. — гидж, тер «Тӧл» колхозин газриг харвдж, нургъндан ӱӱрсн хувц — хунр тӓвдг миШгӓн ээмӓсн буулгъад, хойр гаран делдж хӓӓкрв.

Нӱӱрснӓ утаг цсцкӓсин ӱнр дардж канъкнад, МанДжд кесг олн тоолврмуд санулв. Нег алг керӓ поездин ардас удан кӧӧлдӓд нисдж йовад, толгъан кецӱр эргӓд геедрдж одв. Холд ик хар гӓрд делӓд, нег ормдан эргджӓгъӓд, генткн шивсн шавр мет газрур киисв.

«Бас нег анъгнн ӓмн алдрв,» — гидж санад, Мандж кесгтӓн гӓрдин унсн газрур, терӱг хӓрӱ ӧӧдӓн нисдж

ДЖ мӧр чигн унад, темӓн терг чигн зӱӱгъӓд, рапон тал,

Миг хая ӱздг хальмгудан иим тӱргн,

11

161

мшин аац дасх гидж кен санла? — гидж Мандж санад,

кӱӱкнӓ нӱдӓрн дуудсн дуудврт, ардаснь дахад, дежур-

кт орв.

Ӱӱтхн, нег терзтӓ хорад, станционн аппаратин омн,

нӓрхн ут стол деер кесг телефон бӓӓнӓ.

дежурн кӱӱкн Мандж хойриг ордж ирлгънлӓ, станционн аппарат ӓ гарчагъад, нег бичкн тӧгрг хавхуг секгдӓд ногъан гал шатв. Кӱӱкн аппаратин бӓрӱлӓс

авад эргӱлджӓгъӓд, телефона трубкт келв:

— Негдгч пост... Тавн зун далн хойрдгч поездиг давхла, гурвдгч белн хаалгъиг зӧрлцх поезд гархд белд.

Кӱӱкн трубкан ӧлгчкӓд, Манджур эргӓд, байрта

инӓдтӓгъӓр сурв:

— Цергӓс хӓрдж йовнт?

Мандж ода ирдж, эн кӱӱкнӓ хӓлӓцлӓ зӧрлцхлӓрн, ӱмсдж йовсн хувц — хунран, нӱр — гаран ямаран бӓӓ-

длтӓв гидж санв.

Кевтӓ ӧндр цогцднь дигтӓ, цергин шар киилг, зах. ханцн хамгнь гашун кӧлснд киртӓд бӓӓдж. Ӧргн улан бӱс нӓрн белкӱснднь шигдӓд, Манджиг улм ӧндр кедж. Гвардий лейтенантин зӱн ӧрчднь кесг олн орден, медаль

нег — негнлӓгъӓн харгъад, ӓ гарлдад бӓӓцхӓнӓ. Манънаднь болн нӱднӓннь булнъгар тогтсн хурнясд,

эцсн шовгър чирӓ деернь зургддж, ӱзсн догшн кӱчриг

кӱцс медӱлнӓ. Зеегтӓ хар нӱднӓннь булгъ деерк нӓрхн

хар кӱмсг го хамриннь деер ирдж ниилдж. дорк урлиннь барун оочин ӧӧр шавин орм ӱлддж. Барун чикн деерӓн цохтсн пилоткин дор, гедр цокдж самлсн ӱснӓннь захар цагъан — цагъан ӱсн бас ӱзгднӓ.

— Ханджанав, гидж келӓд, Мандж кӱӱкнӓ гариг чанъгъар атхад, станцас, деед ӧмн ӱзг хӓлӓгъӓд гарв. Зуурнь харгъсн ӓмтс, Манджиг джӧӧлн хӓлӓцӓр тосад, давад гартлнь керг кедж кесгд ардаснь гӓӓхнӓ. Tep тед-

ниг бийӓн ӧврдж хӓлӓджӓхиг нӱднӓннь булнъгар ӱзӓд йовна.

Станцин ӧмнк толгъаг Давад, Батлугин хагсу голар ордж ирхлӓ, хаалгъ баг — баг ургъсн сухан дундагъур авад орв. Эргнд тег сунӓгъӓд унтад кевтнӓ. тачкнсн, кӱнъкнсн тӧмр хаалгъар йовсна хӧӧнь эн дӱӱрӓнд зӱркнь кӱрд гигъӓд, кесг джилин туршарт тӱрӱн болдж цогцнь чинӓгъӓн алддж, сӱлдр болв.

Мандж гертӓн ямаран бӓӓдлтӓгъӓр орхан ухалад

йовна. «...Кермӓ йирдӓн... ӱзн ӱкс тосдж ирх... Кӧвӱм

162

аиьхн уга... Хойр наста ӱлдсн кӧвӱн намаг ӱзхлӓрн,

ОО.1ХИЙ?..» Эн хамгин ик ӓӓмшгтӓ, темдгго, догшн тоолвр. Энӱнӓс авн, зӱсн—зӱӱл зӧвӱртӓ тоолврмуд Манд-

Ж1,н ӧрчиг бургъу^дж зовав.

Мандж Кермӓ хойр тӱрӱн ишнд, дӧчн негдгч джилин

туршарт, таслвр уга хоорңдан бичгӱд авлдад, бӓӓдг билӓ. Зуг дӓӓнд кӱн бийнь бийдӓн эзн биш. 1942-4

Джилин эклцӓр, цергин ахлачнр Манджиг ӧшӓтнӓ тылд нуувчин кӧдлмшд повулв. Мандж тер цагас авн талДан орн — нутгур илгӓгдӓд, нуувчин кӧдлмш кегъӓд йовдж, аш сӱӱлднь Францд тусв. Эн джилмӱдин туршарт Манджд гертӓн биш, даалгъвр ӧгӓд йовулсн тӧрскндӓн

бинӓн зӓнъглхд, кӧдлмшӓн илгӓхд кӱчр болдмн. Тӧрскн нутг Бадмин Манджин кӱчр кӧдлмшиг йилгъӓд, ӱнӓрнь ачлад, кӱнд шавпн хӧӧн герӱрнь сулдхв.

Тигӓд чигн тер, эн Батлугнн сухас дунд ганцарн

йовхларн, гер — бӱлӓн ягъв — кегв гидж зовдж йовна.

Батлугнн ӧмнк толгъаг ӧӧдлӓд гархла, ӧмннь ӧргн у, кесг джилин туршарт пджлдсн, таньдг газр делвӓдж налав. Хар Модна голпг гатлгъдж тӓвсн ут модн тагт

ӧмнк ксвтӓн, деегӓрнь кесг машид, тергд йовснь харгдв.

Тагтин дорагъар гарсн, урсхл уга Хар Модна гол, нарна толӓнд, олн пӱдӓр гилвкдж чирмӓд, деегшӓн, Сӓӓни —

Экни хавтхр тал сунад, баахн сеернн ца хаджуд оддж бнлриӓ. Сер гатцас Сӓӓни—Экн ӱзгдхш, болв Джовалгин Хар ӧндр маньхагъзд джпрлгьӓн болад бӓӓнӓ.

Тӧрскн газран ӱзсн Мандж, сӱлдр цогцднь чндл немгдӓд, гӱ'ӱхӓрн гишнь уратан зӱткв.

Ӧрч дотрнь байрта дууна айс бийнь джинънӓд йовна, зуг зӱркн тӱнъшӓд, шахгдад амар гарн алдсн

болдж медгднӓ.

Аш сӱӱлднь баахн ссериг давад, ӧргн хавтхрин захар орхлань, нарна герлд, энъкр, альд йовб чигн ӧӧрхн,

хаджуднь болдж медгддг, Сӓӓни — Экн налагъад, кӱри-

гъӓд бӓӓв.

«Уульнцар йовхла, гертӓн кӱртл кесг улс харгъх...

Ӱлӱ цаг бӓрх... Шулугъар Кермнӱрн кӱрх кергтӓ...

Элвгм... Шулун, шулун!»— гидж тоолад, Мандж таньдг улсла Кермӓгъӓсн тӱрӱн харгъш уган кергт, теднӓс зулад, хаша —хаацин ардагъур йовад, селӓнӓ дунд бӓӓ­

сн герӱрн гӱӱдж ордж ирв.

Мандж хашаннь ӱӱд тӱлкӓд орхар седхлӓ, ӱӱдгГ сунъгъгар эрӓтӓ болна. Адгън — шидгън хашаг секӓд орх-

ла, герин ӱӱднд ик хар оньсн ӧлгӓтӓ бӓӓдж. Ташр

деерӓснь ӱӱдн кирслӓд доскар хадата болна.

Манджин зӱркнь кирд гигъӓд, хойр нӱднӓснь нульмсн заядар асхрад, дор ормдан чидлңь чилдж книсв.

IV.

Булгън Ӧльзӓт хойран тӱрӱн болдж харгъдж кӱӱндсн цагас авн хойр джил болв. Булгъниг ода кӱн таньшго. Ур кӱӱкднь цугъар дӧнънӓд хувц авч ӧгӓд, кол-

ма кӱртлнь шуулв. Tep бийнь Булгън тагчг. дасчкдж. Болв бӓӓх дутман, ӧдрмӱд, сармуд, джилмӱд ирх дутман кӱӱкнӓ нӱднь, мисин кичгӱдин нӱдн мет, баах баахнар ээгдӓд йовдж, ӓмтнӓ бӓӓдлиг, ӓмтнӓ хӱвиг кӱцс эдлх сана зӱӱдг болв. Булгъна зӱркн удан унтсн нӧӧрӓс

серсн мет кӱгдлдж цокв. Ӧмннь данъгин зовлнъгар дӱ­

ӱрнъ чеедж уудад, оньдинд харнъгъу болдж медгддг ор-

зӱркн догдлад, дольглад бӓӓв.

Кӧвӓн ӧвснӓ хадлгън эклхлӓ, багъчуд хадлгънд гарх болдж ниргв.

~ Баав, би багъчудла хамдан ӧвснӓ бригадт гарч бӓӓнӓв,— гидж Булгън нег дакдж шаккад келв.

— Ягънав, ягънав гинчи?..—шакка уутъхн хойр нӱдӓн цӓӓлгъӓд.хойр гарарн зӱн хӓвргъӓн бӓрӓд, тӓмк джӓджллгънӓс кӧлтӓ, хойр оочарнь данъгин шар шӱлсн гооджад бӓӓдг амнаснь цагъан кӧӧсн асхрдж, дор

164

ормдан пол деер кӱрд унв. Булгън ӓн тусхларн, яяхан меддж чадад, дӧнънх кӱ дуудхар ӱӱдн тал гӱӱдж йовад, генткн серл орсн мет, хӓрӱ эргӓд, хӧӧт экиннь ӧӧр:

«Баавм» — гигъӓд киисв.

Кӱӱкн экӓн ӧргӓд орн деер тӓвчкӓд, адгън шндгн ус буслгъад тос самрв.

Шакка кедӱ дӱнъгӓгъӓр зовагъад, харагъад бӓӓсн бийнь, Булгън терӱнд цань уга иджлддж. Аш сӱӱлднь Шакка ширгдж одсн онъгърха нӱдӓн секхлӓ, Булгън байрлн тусдж келв:

—Баав,... баавм, эн усиг уучктн, бийтн сӓн...

—Би ус ягъад уух билӓв!.. джомбагъим acl... Киш-

го!..

Шакка хуучн авъясарн Булгъниг харахар седчкӓд, нӱльмста хойр нӱдинь ӱзӓд, терӱнӓ джӧӧлн хӓлӓцд зӱркнь хӓӓлдж, кӱӱкнӱр элтӓгъӓр хӓлӓв. Кӱӱкнӓ дотрк

сана—седклиг, .зӱркӓрн меддг Булгънас Шаккан тер элтӓ хӓлӓц алдрсн уга—кӱӱкнӓ ӧрнь джӧӧлдӓд, зӱркнь тос уусн мет догдлдж цокв.

— Бааван, уучктн, сӓн болх,—гидж келӓд, орна ӧмн ӧвдглдж суугъад, хӧӧт экиннь манъна илв. Цааткнь. элкӓн илӱлджӓх гаха мет, мӧсн зӱркнь генткн хӓӓлдж, чееджнь талвавдж инцклв.

— Баав, цӓ чанхв, аль шӧл кехв?—гидж сурчкад, Булгън ямана ишк мет тоглӓд, хот кедг хорагъурн орв.

Булгъна ӱӱрмӱднь, Шаккаг гемтхлӓ, ӧвснӓ бригадир дорджин Нарнд келӓд, терӱг гертнь ӱлдӓлгъв.

Гурвн сард орнасн босл уга кевтсн Шакка ода толгъагъан ӧндӓхлӓ, чинӓ—кӱч авхар бийӓн шӧлӓр шахулв. Ода ирдж, тер кӧгшн зӱгдгин ӧрнь Булгънур

хагърдж, терӱг бийдӓн ямаран туста дӧнъ-нӧкдинь

меддж, ӧмн герӓ кӱӱкиг элкнӓсн гарснла ӓдл санджана. Уурллгънас кӧлтӓ зӱркндӓн гем авсн Шакка, яснь

гарад, кӧл—гармуднь нӓрдӓд, шанань хавчкдад, джи-

врнь хугърсн шовуна бӓӓдл гарв. Шакка ӧмннь онь-

динд «бур—бур» гигъӓд ӓ гарад, болх—большго юмнас авн харал тӓвӓд, альх ташад, зӧвтӓ, зӧв уга болв чигн Булгъниг чичӓд, цокад бӓӓдг бӓӓсн болхла, ода нег

чигн амн шӱрӱн ӱг келхш. Нам бийнь чигн тогтун номгън болв. Эн тоотиг ӱзджӓх, медджӓх Булгън урдк зов-

лнъган мартад, хӧӧт экиннь зӱркн джӧӧлдснд байрлад, терӱгӓн ююгъар ханъгъахан, ягъдж байрлулхан медхш.

Кӱӱкн кӱӱнӓ зӱркн джӧӧлн юмн чигн.

165

V.

— Мандж, мендвт,— гидж келен ӱг сонъсад, багш хӓрӱ эргв. Хаджуднь джуурга Ӧльзӓт, Пӱрвӓн Бадм эдн инӓсн зогсджасиг, нульмсн гатцас гвардий лсптенант ӱзв. Терӱнӓ уласн нӱдиг хойр кӱӱкн узчкӓд иегнегӓн дорагъар чимклдчкӓд, Манджур ӧӧрдӓд, гаран ӧгцхӓв.

—Мендвт, мендвт, кӱӱкд!—гидж келӓд, гарарн газр тӱшӓд, Бадмин Мандж суусн ормасн босв.

—Бидн таниг тӱрӱлӓд таньсн угавдн,—гндж Ӧльзӓт Манджин сурхар ссдсн сурвриг кслӱлл уга, адгъдж

цӓӓлгъв.— Менд йовдж ирвт?

— Ирвӓ... Ӧльзӓт, Бадм хойр, мини Кермӓ ягъла?.. Кӧвӱм, Элвгм, ягъла?—гидж Мандж менрдж сурв.

ӧгв, наадк негнь Манджин ӧӧр суугъад, эвлн гихдӓн ӓӓгъӓд, тогтнулн гихдӓн эмӓгъӓд, шуукрлгън, саналдлгън, яхлсн тӱнъшлгънинь дахдж, зовад, хаджуднь хӓрӱлв.

Ӱдсн уга кесг ӓмтн хурдж ирӓд, Манджиг Лжуурга тал орулад, нӱр—гаринь угъалгъв. Цугъар столин

ард суусна хӧӧнь, буурл сахлта Байна Бава ӧвгн, иигдж сурв:

— Нӓ, кукн, хортан дарад, менд йовдж ирвч... Айта

кевӓр немшиг кӧӧдж йовцханат...

Ӓмтн тагчг, негнь ордж ирӓд, негнь герт шахр болад, газагшан гарад, ӱӱдн нааран—цааран секгдӓд, хаагдад бӓӓнӓ.

— Кукн> чи« Мандж, залу кӱнч. Манла хамдан гишнъ ӧслӓч. Бидн чамаг сӓӓнӓр меднӓвдн, кӱндлнӓвдн. Залу кӱӱнд ямаран чигн зовлнъг харгъдмн,..—гидж Ба-

ва, аагъта цӓӓгъӓн сорад, дотрнь джӧӧлдӱлсн боорц-

киг шӱдн уга амндан тӓвӓд, бӱӱлӓрн ӱӱмӱлн бӓӓдж, холас эклӓд, Манджд гериннь гашута зӓнъг сонъсхв.

Кермӓ Манджиг йовсна хӧӧн, залу улсас тату бишӓр Ӓӓдрхн—Кизлӓр хоорндк тӧмр хаалгъ тосхлгънд оршад ӓмтнӓ нӱӱрт сӓн, шунмгъа кӧдлдж йовсн бӓӓдж. Тӧмр хаалгъ тосхад дуусхла, хаалгьин мастер

166

хаалгь хӓлӓдгӓр ор гигъӓд, кӧдлмшд авсн

1942'4 джил ноябрь сарла,— хальмгин зул сарин хар-

Гъгъуд,—сӧӧгъӓр кӧдлмшдӓн йовад, Кермӓ рельс эвд-

Джасн кӱ ӱзӓд, терӱг бӓрхӓр седхлӓнь, цааткнь гартк чичурарн манънагъарнь цокад, толгъагъинь хамхлдж.

Кӧвӱнь сӓӓхн экӓн дурадж. Нӱднь Кермӓнлӓ ӓдл хурц болн ке сӓӓхн зеегтӓ, ннӓсн инӓдн кӱртлӓн эк: тачкнсн,

чанъгъ.

Эцгӓн таньсн уга, зуг элкнь татв—ягъв,—зӧвӓрт ор-

магъад хӓлӓджӓгъӓд, гӱӱдж одад эцглӓгъӓн теврлдв. Мандж тӱрӱн ӧдрмӱдт уудьврта, зӧвӱртӓ бӓӓхдӓн кӧвӱнӓннь тускар мел санад гардг билӓ. Ода кӧвӱгъӓн альд йовб чигн хаджудан дахулад, ӧӧрӓсн холд тӓвдмн биш.

Шовун иньгӓсн салад ӧнчрв чигн, авьясарн ӱӱрӓн

ясдмн. Манджд эрт, ора болв чигн дакнас ӧрк босгъхнь

цань уга темдгтӓ.

РайОНО-д бичсн бичгиннь хӓрӱг авад уга бӓӓдж, Мандж колхозин парвлӓнд ирв.

— Нанд кӧдлмш ӧгтн. Эн цагла кӧдлмш уга бӓӓдж болш уга, эдл—аху ясх, ӧргх кергтӓ,—гидж багш колхозин парвлӓнӓ ахлач, Ӱлмджин Ӧтӓд келв.

Ӧтӓ, амндан бӓӓсн ганзиг авчкад, зӧвӓрт Мандж тал тагчг хӓлӓджӓгъӓд, хӓрӱ ӧгв:

—Уга, нанд кӧдлмш уга.

—Ююн?.. Кӧдлмш уга?—Манджин нӱдн гал асад, хорнь буслдж, ормасн босв.— Кӧдлмш уга?.. Ю келд-

жӓхмт? Кӧдлмш колхоздтн кӱзӱцӓ. Tep хаша—хаалгъ-

— Ахлач! ююнь тӧлӓ?..—Ӧтӓ генткн уурлад, ормасн босад, кабинет дотрагъурн нег шугъугъаснь, нег шугъ-

угъурнь йовджагъад, хӓӓкрв:—Кӧдлмш бӓӓнӓ! Ӧгхшв,

чамд!.. дӓӓнӓс шавта гарч ирӓд долан хонгт амрад уга бӓӓдж, «кӧдлмш ас» гидж ирдгчн юн аальв? Ӧгхшв, кӧдлмш! Амрх кергтӓ, чидл хурах кергтӓ... Кергтӓ цагтан чамаг сурлгън уга кӧдлмш ӧгхв!..— Ӧтӓ хӓӓкрдгӓн

167

номгърад, Манджур ӧӧрддж ирӓд, эм деернь, шӱрвснь голисн хурняста эцсн гаран тӓвӓд, гаргъсн эцг мет,

келв: — Су, Мандж, кӱӱндий, зӧвшлий...

Мандж Ӧтӓн седклиг ода ирдж медӓд, халучрхдж

келен ӱгдӓн ичӓд, толгъагъан ӧкӓлгъдж, доран суув.

Ӧтӓ эврӓннь столин ард суугъад, хойр гарарн шанагъан тӱшӓд, багшур хӓлӓв.

— Мандж, ирсндчн ханджанав. Чамаг фронтас ирчкӓд, нааран, нан тал ирхичн кӱлӓджӓлӓв. Эс ирсн болхлачн, ӧӧлх билӓв. Зуг би чамаг дӧнъ сурх гидж сандж

кӱлӓджӓлӓв.

— дӧнъ нанд керго!—гидж дакнас Мандж уршглдж босв.

— Су, су. Медӓтӓ кӱн ӱг келхлӓ, сӧрсӓдмн биш...

Ӧтӓ Мандж хойр кӱӱндӓд, негнь дӓӓнӓ цагла ягъдж колхозин эдл — аху эвдрсиг, ямаран ик кӱчр кӱӱкд улс, кӧгшн ӧвгд, уйн багьчуд даадж бӓӓхиг, наадк негнь, дӓӓнӓ галин кӱчиг, советин цергчнрин зӧргиг,

ӧшӓтнӓ андн йовдлмудиг келлдӓд, нег—негндӓн седклӓн секӓд, нег—негнӓннь зӱркнӱр хаалгъ олдж, кесгтӓн сууцхав.

— Нӓ, Мандж, ода цааранднь ягъдж бӓӓхӓр седд-

жӓнӓч? Бидн, залу улс ӱнн юмиг илӓр келдж кӱӱнд.х

зӧвтӓвдн. Кермӓчн уга, кӧвӱнчн нилхӓр гишнъ ӱлдсн...

Юн тоолвртавч?

Мандж авъясдан стол деер бӓӓсн нег тасрха цаас

авад, бичкн кӱӱкд мет, амндан тӓвӓд хазджагъад келв:

— Ода деерӓн медджӓхшв. Монтан Коокуг гертӓн бӓӓлгъх санатав, кӧвӱгъим чигн хӓлӓх, хот—хоолим чигн кех, хувц—хунр чигн угъах гидж санджанав. Цааранднь бӓӓгъӓ бӓӓтл яях—кеех медгдх.

— Чик, чик, сӓн шиидвр терчн...—гидж Ӧтӓ зӧв-

шӓрв.

VI.

Булгън ӧрӱн болгън ик эрт ӱкрмӱдӓн саачкад, эктӓн хотинь кедж ӧгӓд, бийнь хойр суулгъта ӱсӓн ӱӱрӓд,

хотна деед захд бӓӓсн, Баснъга Увшинд оч сепаратрд

ӱсӓн цокулдг. Усӓн авч ирӓд, чигӓндӓн кегъӓд, бӱлдж—• бӱлдж, ки гарш угагъар бӱркчкӓд, голии ӧмн бӓӓсн

сад—огородт кӧдлмшд оддмн.

Нег ӧрӱн, «оратув» гидж санад Баснъга Увшинӓс

168

гарад ӱстӓгъӓн адгъдж йовтл, ӧмннь гер шалдх шавр авсн нӱкн дотр, сӧ орсн хурас ӱлдсн цандг уснд, мокн— шаврт зуурлдсн нег бичкн кӧвӱн уульсн суудж. Булгън адгън-шидгн суулгъан буулгъад, кӧвӱнӱр ӧӧрдӓд, тер кӧвӱг нӱкнӓс татдж авб.

— Кенӓ кӧвӱмч?—гидж, шаврт будгдсн шалвриннь

шунъгърцгинь цандгин усар угъан бӓӓдж, Булгън сурв.

—Бааджан кӧвӱмб,— гидж кӧвӱн бальчгта гариннь нургъар, гооджджасн нульмсан арчв.

—Бааджанчн нерн кемб?

—Бааджа...

—Эк бӓӓнӱ?

—Уга. Кооку ээдж бӓӓнӓ.

—Нернчн кемб?

•— Элвг.

—Герчн альд бӓӓнӓ?

—Тер бӓӓнӓ,—гидж кӧвӱн тедӱкнд бӓӓсн, терзнь

кӧк хаагъулта, модн гер тал заав.

— Нӓ, йовий!

Булгън хойр суулгъта ӱсӓн буулгъсн газртан март-

чкад, кӧвӱг кӧтлӓд, герӱрнь авад гарв.

Хальмг кӱн нег-негнӓннь герт орхларн ӱӱдинь цокдж ордмн биш. Булгън чигн цокл уга, ӱӱдинь татад, кӧвӱг ӧмнӓн авад орхла, тӱрӱн хорад, ут алг шалврта, кӧлдӓн гиигн чивӓгтӓ, белкӱсцӓгъӓн нӱцкн, баахн залу нӱр-гаран угъаджадж. Энӱг ӱзсн Булгън ичн тусад, кӧвӱг уралан тӱлкӓд залу тал залчкад, адгън хӓрӱ гарв. Залу кӱӱкнд алнъ болад, ӧлгӓтӓ бӓӓсн киилгӓн татдж ӱмсӓд, гартан нӱр арчдг альчурта, ардаснь дах-

лдн гарч ирӓд:

— Эгч, зогстн,— гив.

Кӱӱкн хӓрӱ эргӓд зогсхла, эн хойран нӱдн эӧрлцӓд,

тӱрӱн болдж нег-негӓн ӱзджӓсн бийснь, кезӓнӓ таньлта улс мет, зӧвӓрт нег ормдан зогсцхав.

— дакдж кӧвӱгъӓн нӱкнд бичӓ хайтн,—гидж келчкӓд, Булгън цааран йовб. Улдӓсн суулгъста ӱснӱрн ирхлӓ, терӱн деернь нохас булалддж ноолдад, суулгъ-

синь кӧмрчксн, газр долалдджадж.

Мандж юн кӱӱкинь чигн медл уга, кӧвӱгъӓн тиим эрт ягъдж газа гарсиг чигн медл уга, кесгтӓн Булгъна ардас хӓлӓгъӓд, дор ормдан зогсв. Эн саамла Булгън, хоосн хойр суулгъан ӧргдж авад, ӱсн асхрсн газрур гилс хӓлӓчкӓд, гер талан гарв.

169

— Бичӓ уурлтн, ханджанав!—гидж Мандж

гъу ду дуулхар седгдӓд, ӧрчӓн уудлад, зӱркӓн га.г дж авад, терӱн дотр ямаран ончта цецкӓ ургъсиг ха седкл орад, Булгъна бӱкл цогцнь ӧдн мет гиигрв-

Юнъгад эн кӱӱкн иигдж бӓӓдг болхв? Удан Ун

170

нӧӧрӓсн гетлси багъ халун зӱркнднь—аш сӱӱлднь дурн Гидг алтн булг, тогтсн болхий?

VII.

Тӱрӱн кӱнд ӧдр.мӱдин зӱркнӓ ӧвдлгън, чееджин зов-

ЛНъ ода мухац, номгърад ирв. Мандж седклӓн аадрулндр, кӧдлмш кедж, иигӓн-тиигӓн нурв. Ӱлмджин Ӧтӓн Даалгъврар мӧр унӓд, ӧрӱн нарнас асхн бӱрӱл кӱртл хадсн ӧвснӓ ул эргдж устгуд кемджӓлв. Ӧтӓн тоолврар

эн Джилин ӧвс хадсн газрас ик ӧвсн гарх зӧвтӓ бӓӓсмн. Ӧвснӓ брнгадин учетчикин кемджӓгъӓр бол-

■'!а’.. ӧвӱн дегД багъ. Тигӓд Ӧтӓ Манджиг ӧвснӓ тоог сӓӓнӓр бӱртк гив.

Эн даалгъвр дегд Манджд таасгдв. Ӧрлӓ нарнла Урлддж босад, мӧр унад гархла, теегин канъкнсн сӓ-

ӓхн ӱнр чеедж байсана. Хальмгин теегин нег ончта

сӓнь эн: ӧдрт кедӱ чанъгъ халун болсн бийнь, сӧӧднь ӧвснӓ бичрт чиг хурдж одна. Ӧрӱнд чиг, гарчах шар нарна толӓнд гилвкӓд, ӧвснӓ бичр алтрсн болдж медгднӓ. Мӧрнӓ кӧлмӱдин ард ӧвснӓ бичрӓс чиг унад, ут

хаалгъ гарад йовна.

Ӧрӱгъӓр тег йир сӓӓхн! Ӧрӓн торгъа газрас генткн

ӧӧдӓн хагддж гарчкад, нег ормдан цервӓд, чирӓд, ончта дуугъар джиргнӓ. Сӧӧд унтсн ӱӱрмг шовуд, мӧрнӓ кӧлмӱд дорас, серӓд, ӧвсн заагас нисхлӓрн, мӧриг чочана. Ке-ке хувцта царцахас, нимгн торгън дживрӓн делӓд, ӧсрлдӓд—ӧсрлдӓд, тедӱкнд гарчкад, ӓмд ӱлдвв гисн бӓӓдлтӓгъӓр байсдж, джиигнӓ. Зӓрмдӓн ӧлнъгин тӱнъгӓс бор туула босад, ут чикӓн дардж оркад, ухан уга гӓрӓддж гӱӱнӓ. Ик хар гӓрд, мал алхар утх бӱлӱддж бӓӓх кӱн мет, хурц хонъшаран арчсн, ӱӱриннь хад-

жуд сууна.

Эн тоот цугъар Манджин чееджиг байрлулдж, ууду-

лдж чидл—кӱч ургъана. Ӧдрин дуусн мӧртӓ йовна гидг

нургънд чилӱртӓ юмн, тер бийнь Мандж дасв. Гурвн сарин туршарт хадсн ӧвсиг йовдж то—дигинь нег газр авна гидг зӧвӓр ик кӧдлмш. Манджд тиим кӧдлмш

нергтӓ чигн билӓ.

Элвг Монтан Коокугъин гарт дасад, ода ээдж гидг болв. Зуг дӓн дотр хӓлӓмдж уга ӧссндӓн альвн. Ӧрӱнд эцгӓсн тӱрӱлдж, Коокула урлддж серӓд, бийнь хувцан

171

лӓдмн. Эн тоот дадмг Манджд темдгтӓ — тиик дутман

тер car болв.

Джуурга Ӧльзӓт ӧдр болгън герӱрн дуудмн, болв Мандж аальд гардмн биш.

Нег дакдж Элстӓс артистнр ирцхӓв. Хойр ӧдр дараднь концерт болсн бийнь, Кануковин нертӓ колхозин

ик клуб ӓмтӓр дӱӱрӓд, чикгдӓд, кесгтнь суудг газр

кӱртл уга, кӧл деерӓн хӓлӓцхӓв. Улмджин Ӧтӓ, колхозин ахлач, артистнриг бас нег асхн концерт ӧгтн гидж эрв, юнъгад гихлӓ, кесг колхозникуд концерт ӱзл уга ӱлдсн, ӧӧлцхӓв.

Артистнр зӧвшӓрв.

Гурвдгч асхнднь, концертин хӧӧн багьчуд артист- ”риг джуурга тал дууддж, теднд ханлтан ӧргхӓр, нӓр кев. Ӧльзӓт сахньсн Манджд гӱӱдж ирв.

— Мандж, мана тал одий? Манад артистнр ирсн гиич кеджӓнӓвдн,—гидж кӱӱкн адгъдж келв.

— йовдж йовтн, би ардастн ирнӓв,—гичкӓд, Мандж

адгъл уга хувцан ӱмсв.

Манджиг джуургад ордж ирхлӓ, Ӧльзӓт тосдж авад, артистнрлӓ таньлдулв.

— Эн мини иньг, Бадмин Мандж гидг кӱн,—гидж келӓд ӧльзӓт багшиг заслуженн артистклӓ таньлдулв. Тиигхлӓ цааткнь' мендлчкӓд, сурв:

— Тана залутнйи?

Артист ӓмтн ил ӱгтӓ болна. Мандж тер сурврт чирӓнь улагъад, махмуднь менрӓд одв. Ӧльзӓт ӧмнӓснь чирӓнь гегӓрӓд, «э-э, залум», гисн бӓӓдлтӓгъӓр тачкндж инӓв.

Мандж дӓӓнӓ ӧмн «Джанъгърин» тавн зун джилин

Ӧӧн болхд, багшнрас делегат болдж, Элстд одла. Тиигхд эн артистка «Бумби-н орн» гидг нааднд Агъа

Шавдлиг наадсиг ӱзлӓ. Хӓлӓджӓсн ӓмтн эн артисткин наадлгъиг дегӓд икӓр таасла. Мандж чигн таасла.

Ода эн сӱӱрд, артистклӓ иим ӧӧрхн харгъхларн, Йирин ӓӓмджӓх Мандж, ӧльзӓтин келснд улм уурнь

кӰрч, хорнь буслдж, ӓрӓ суув.

VIII ,

Нег дакдж сӧ тӧмр дока цокв.

Мандж кӧнджлӓн ӓрдж хаяд, орнасн босад, Дж, хувцан татдж ӱмсв.

173

— Экч, ӱӱдӓн тӧдглтн,— гидж, товчан товчлн нов-

дж, Коокуд келчкӓд, Мандж гертӓсн гӱӱхӓрн гарв.

Парвлӓнӓ ӧӧр ирхлӓ, ӓмтн шин цуглрдж бӓӓцхӓдж. Зӓрмснь «тӱӱмр, тӱӱмр шатджана!»—гидж хӓӓкрлдӓд,

кӧл нӱцкӓр гӱӱлддж ирцхӓв. Мандж бас тӱӱмр шатд-

жана болгъв.

Ӱлмджин Ӧтӓ ӧндр цагъан аджргъ ундж.

—Манахс, аргъулдтн! Номгъртн!—гидж ахлач хӓӓкрв. Ниргдж бӓӓсн ӓмтн тагчг болв.

—Усн уга ӱлдн гидж бӓӓнӓвдн. Боодг алдрн гиджӓнӓ, тиигӓн адгътн, кӱрз, чичӱр, носнлк авцхатн!..

Эн ӱг сонъссн ӓмтн, галзурсн мет, Хар Модна го-

лур гарч гӱӱлдцхӓв. Олна шууган, ннргӓн чанъгърад,

кен ягъдж йовхнь медгдл уга, ардас ирсн ӓмтснь «тӱӱмр альд шатджана?»—гидж сурчкад, боодгур тӓкил-

дцхӓв.

Ӧрӱн гегӓн шарлджасн цаг билӓ. Голиг боосн боодг иргӓрн эвдрӓд, деед ӱзгин салькнд шахгдад, мелмлзжӓх усн хашин деегӓр деврӓд, цагъан кӧӧс цахрад, буслад бӓӓнӓ. Эн усна турглсн ӓӓлӓ, ӓмтнӓ шууган негдӓд, тенъгр газрин хоорнд хойр ик ӧшӓтн сӧрлцӓд, нег—негнлӓгъӓн таш—таш бӓрлдсн мет, кӱрджнънӓд газр чичрсн болад бӓӓнӓ. Кӱрзин джинъһллгън, чичӱрин лукшлгън, носилксин шухтнллгн, таачксин джииглън,

газрин нурлгън, ӓмтнӓ хӓӓкрлгън цугъар негддж кӱчтӓ кӧдлмш буслв.

Сӓӓни—Экн усар тӱрӱ. Ӧмн хаджуднь бӓӓсн ик ӧргн джовалгин Цагъан нур, зуна цагт Иджл тал татгдад, ӱлдсн уснь—нарна халунд хагсад, хӓӓрддж одна. Tep цагт йоралднь кевтсн давсн ӧӧдӓн ургъад нууриг

гашурулна. Эн цагт ӓмтн, мал—адусн уудг ӓмтӓхн усн уга ӱлддж, цанъла харгъна.

Болв, «усн—хар чолу иднӓ»,—гидг ӱлгӱр бӓӓдмн. Салькта джил болхла, эн шавр боодгиг кедӱ ясад, хӓлӓгъӓд бӓӓсн бийнь, зӓрмдӓн иим аюл болна.

Удсн уга Сӓӓни—Экнӓхнд нӧкд болхар, шикртин хотнахн, кӱрз, чичӱрӓн ӱӱрсн гӱӱлддж ирцхӓв.

174

Амтн нег негнлӓгъӓн дӧрлдӓд, усна аюлиг диилх

ицлта, манънагъасн гарсн кӧлсиг арчл уга, кӧлсн киилгт ивтрсн бийнь, терӱгӓн медл уга гӱджрдж кӧдлджӓц-

Мандж кӧдлмшин хамгин гӱдӱднь йовна. Ӧрлӓ дегд

адгъхларн, шеемг костюмтӓ гарсн, Мандж ода хувцан урх гидж сандж бӓӓхмп уга, чивӓгтӓгъӓн усар гӱӱдж

орад, мишгтӓ—мишгтӓ шавриг ӧргдж авад, деврджӓх усна ӧмнӓс кӧндлнъӱлӓд хаяд:

— Багьчуд, багъчуд, шулултн, адгътн!—гигъӓд хӓ­ ӓкрӓд йовна. Тесдж, кӱлӓдж эс чадхларн, шалд—шалд

гигъӓд, усн дотрагъар гӱӱгъӓд, аашсн таачксиг тосдж

авад, тӱлкдж одад, чолугъинь шавр деер асхна. Генткн нег саамла Мандж Булгъниг ӱзв. Мандж,

ӧргдж авч йовсн мишгтӓ шавран ӧмнӓн бӓрӓд, залу кӱӱншнъг чичӱрӓр газр кӱӱчдж йовсн кӱӱкиг ӱзӓд, дор ормдан зогсад, кесгтӓн ӧврӓд хӓлӓв.

— «Ягъсн ӓвртӓ кӧдлдг кӱӱкмб!»—гидж дотран са-

над дакн—дакн кӱӱкнӱр хӓлӓгъӓд бӓӓв.

Лжуурга Ӧльзӓт, Манджиг нӱдӓрн оньдин бургъудад йовна. Ӧльзӓт багшин хӓлӓциг хавлдж авад, Булгънур хӧрглв.

Булгън бийӓн ӧврджӓх Манджиг чигн, хордджах

Ӧльзӓтиг чигн ӱзл уга, чичӱрӓрн газр чичӓд, ӱӱд-тӱӱд кӱрглго, ӧӧрӓн тӓвсн савинь дӱӱргдж ӧгчкӓд, дакад

газриг чичӱрӓрн сууляд йовна.

Булгън баахн зуур нургъан амрахар, чичӱрӓн тӱ-

шӓд зогсхларн, усн дотр бслкӱсцӓгъӓн зогсчкад, мишгӱд ӧргӓд, хайджах Манджиг ӱзӓд таньв. Голин телтр кӧвӓд колхозин ахлач Ӱлмджин Ӧтӓ кӱрз авчксн ӓмтн-

лӓ хамдан газр малтджана. Тедннг ӱзси Булгън эмӓн тусад, дакнас газр малтв. Нег дакдж Булгън дорагъур

Мандж тал хӓлӓхлӓ, хойраннь яӱдн зӧрлцӓд, юнъгад

инӓсӓн медлцл уга, хоюрн мусг гидж инӓн, буру хандцхав. Эн тоот Ӧльзӓтин нӱднӓс алдрсн уга. .

Ӧльзӓт дегд хордхлари, угзрад-угзрад, шивсн шаврнь, носилкин цань оддж тусад, нокд куукдасн шоодуллгъ ӱзв. Мандж Ӧльзӓтӱр нег чигн хӓлӓсн уга. Лурлсн Ӧльзӓтин зӱркнд - эн гундлта, гашута юмн

Нарн зӧвӓр ӧӧдӓн гарсн uaiy, болвалад, галзурджасн усн тогтнад, ни ӓмтнӓ сӱрӓд даргдад, ара чиих

дж, ӱкджӓх анъг мет ,шуугджасн ань тасрв.

Голиг боосна хӧӧн, Мандж кӧдлджӓсн ормасн гарад

/75

Булгън тал одад, чичӱриннь ишӓс гарарн бӓрдж зог-

сагъад келв:

— Невчк амртн!

Булгън эмӓдж, багш тал хӓлӓв, терӱиӓ бичкн зӱркнь

тук—тук гидж давхцдж цокв.

Хар Модна голиг диилӓд, ик ӧндр боодг кегъӓд, ӓмтн байрта ценънсн дуугъан дууллдад, Сӓӓни—Экнӓ- хн, Шикртихн гер—герӱрн гарцхав.

Мандж хаджудан суусн Булгъниг барун гаран ӧгӓд, ормаснь татдж босхад, атхсн альхинь кесгтӓн тӓвл уга, нӱднӱрнь ширтдж хӓлӓгъӓд келв:

— Кӱчтӓ гидгӓр кӧдлдг бӓӓджт!

Булгън ӱкс гидж атхсн гаран сулдхдж авхар седв.

Болв Мандж кесгтӓн гаринь тӓвдж ӧгл уга бӓӓв. Эн хойриг кесгнь ӱздж темдглв.

Ӧльзӓт эн тоотиг ӱзӓд, буру хандад, нӱднӓсн гооджсн нульмсиг ханцарн арчад, герӱрн гарч йовб. Ӱр кӱӱкд терӱг ардаснь хӓлӓдж, наад бӓрдж инӓлдв.

— Ӧнчнӓ хӱв—ӧвртнь,—гидж, боз буурл сахлта, Байна Бава байрлдж келӓд, ӧвгдӱдлӓ хамдан цар тергнд суугъад, герӱрн гарв.

IX.

Школд сургъуль эклв.

Тӧрскнӓ алдр дӓӓнд орад ирсн Манджд, урд сургъдг зокал ода дуту-дунд болдж медгдв. Tauip деернь дӓӓнӓ цагла бичкд альвлдгнь иктӓд, кӱӱнӓ ӱг сонъ-

сдгнь багърдж. Тиигдж Манджиг ирхӓс ӧмн сургъдж бӓӓсн багшнр келв.

Тӱрӱн урок билӓ. Цуг сургъульчнр, багш мендлснӓ хӧӧн, тагчг болдж одцхав. Класс дотр часин ӓӓгъӓс талдан юмн сонъсгдхш.

Мандж сургъульчнрур бас нег хӓлӓчкӓд, ӱгӓн иигдж эклв:

— Эн джил байрта джил. юнъгад гихлӓ, Сталин-

град дорацулхар седсн Гитлерин зурань кӱӱрг чолун мет хамхрв.

Кӱӱкд тагчг суухцав. Эднӓ сӓӓхн минчхр улан чирӓс ӱздж, Манджин чеедж байрар дӱӱрв.

Урокин сӱӱлӓр, шилвксн хар нӱдтӓ кӧвӱн, гаран ӧргӓд сурв:

— Багш, газа гарч болхий?

176

Удл уга урок чилн гиджӓнӓ. Уга, гарч болшго,—

гичкӓд, Мандж келджӓсн ӱгӓн цааранднь эклхӓр сед-

хлӓ, кӧвӱн дакнас:

— Уга, гарад ирнӓв,—гигъӓд, ормасн босв. Класст суусн кӧвӱд, кӱӱкд шуугад, хӓӓкрлддж инӓлдӓд, ормасн бослдад, идӓн—будан боллдад одцхав. Манджин уурнь кӱрӓд, хойр нудрман ӧргӓд хӓӓкрв:

— Зогс!.. зогс гннӓв!.. Манджин хӓӓкрллгъ кӱн сонъсчахмн уга. Нег дакдж шууга татсн кӧвӱг бӓрдж авад, цокхар седчкӓд. дакад бийӓн татад, зӱркндӓн сургьульчнрт ик гундлта, чанъгъ-чанъгъар ишкӓд гӱӱхӓрн гарв. Коридорт нааран—цааран хойр—гурв йовчкад, Мандж невчк токтнад санв: «Акад юмн, цергт

кесг улс ӱгим сонъгсдг билӓ, ода эн бичкн кӱӱкдиг ӱгдӓн орулдж чадшго юмн болхв? Бичкн кӱӱкд сургьдж чадшго би ягълав!»—гидж Мандж нег мӧслдж санад, угзрдж ӱӱд татад, хӓрӱ классур орв.

Класс будн болдж оддж.

— Су цугъар ,су гннӓв!—гидж багш хӓӓкрв. Тӱрӱн кӱӱкд сууцхав, дарунь неджӓдӓр-хошадар

кӧвӱд орм-орман эзлв. Цугъар партин ард суугъад,

тагчг болхла, Мандж кӧвӱнӓс сурв:

—Эк бӓӓнӱ?

—Бӓӓнӓ,—гидж, уласн чпкӓн имрн бӓӓдж, шилвк-

си нӱдмӱдӓрл класс тал нег, багш тал нег хӓлӓдж, кӧвӱн келв.

—А эцг бӓӓнӱ?

—Уга.

—Ягъла?

—дӓӓнд алгддж одла...

—Чамд ухан бӓӓнӱ?..—гидж Мандж игзарлдж ко-

вӱнӱр хӓлӓчкӓд, келв:—Эцгчн, чамаг сургъуль^ суртха, тӧокпӱн бӓӓтхӓ, джиргълтӓ болтха гигъӓд ӓман, мед-

джӓнчи?.. ӓмӓн ӧгхлӓ, чи, чи, гӓрг, ю кеджахмч... а.

Класс ӓмтӓ кӱн уга мет тагчг болв, кӧвӱн генткн биш —алдад асхрулад уульв. Манджин зуркн улм— улм зӧвӱрлӓд, ээм деернь кӱнд чолу тавсн боллж м гдӓд, цааранднь зогсдж чадад, богчигъад, сту д У

ув...

Эн ӧдрӓс авн Мандж икӓр киндж, кен чигн сургъульчиг гертӓн ягъдж бӓӓдгинь, урокдан ягъдж белд

Дгинь, хӓлӓдж аджглдг болв.

Тӱрӱн ӧдрмӱдт Мандж школин кӧдлмшин зураг

сольдг билӓ.

Зӓрмдӓн бӱкл урокнп туршарт дӓӓнд болсн героическ ӱӱлдврмӱдин тускар, мана цергин алдр йовдлму-

дин тускар, фашистнрин ӧршӓнъгъӱ угьн тускар, эк-эп-

гӓсн, элгн-саднасн салад, ӧнчн ӱлдсн бнчкдӱдин тускар келдмн. Эн тоот тууджмуд сургъульчприн классд бийӓн барлгъиг ясрулхд тулсв. Дӓӓнӓ гал ӱзсн бнчкдӱдт цагаснь ӧмн ухан орна, тср мет Манджин сургъульчнр чигн багшиннь келӓд бӓӓсн туудж сонъсх дутман, улм тӱргн ухагъарн, бийӓн бӓрлгъӓрн ӧссн болдж

медгдв.

Асхн герӱрн кӧшсн ирхлӓрн, Мандж кӧвӱгъӓн ӧвр деерӓн авад, экӓн дурасн хойр нӱдинь шнртӓд, кесгтӓн суудмн. «Кермӓ, Кермӓ минь»,— гидж зӱркнь шарклад,

нӱднь нӱльмсӓр дӱӱрӓд ирхлӓ, кӧвӱнь, Элвгнь, кедӱ альвлдж бӓӓсн бийнь, номгърад эцгӓсн сурдмн:

— Бааджа, ягъвчи?

Мандж Элвгин манънаг аргъул ӱмсӓд, газр деер тӓвчкӓд, бийнь орн деерӓн гарад, хойр гаран толгъа доран тӓвӓд, ӧӧдӓн хӓлӓгъӓд, кесгтӓн тагчг кевтдмн.

Нег дакдж бас иим ик зовлнъгта кевттлнь, Ӧльзӓт Бадма хойр тачкнсн инӓдтӓ ордж ирцхӓв.

— Мандж, клубд однй!— гидж келӓд, Ӧльзӓт орна ӧӧр бӓӓсн стул деер одад суув. Бадм Элвглӓ гар авч мендлӓд, хот кедг хорад бӓӓсн Коокугъур гарв. Багш орн деерӓси цергинӓгъӓр ӧсрдж босад, хаджудан суусн кӱӱкн тал ширтдж хӓлӓв. Ӧльзӓт нӱднӓннь хойр булнъгар инӓдж давтв:—йовий, йовий! Гертӓн кевтснтн болх.

Аль манас зулджант?

Ӧльзӓт соньн занъгта кӱн. тогтун биш гихӓс—ухата, кӱцс тоолврта гихӓс — салькн мет гиигн, хууль кенӓ гихӓс — му нерн уга. Аальта бӓрцтӓ. Эртинӓ боодг ясхд догълнъ нӱльмстӓ ирсӓн мартдж оркдж. Тиигхд кӱӱкн кесг уха ухалла: «Энӱнӓс хооран Манджла харгъдж.кӱӱндх биш, мендлш угав,—гидж негдврӓр санла, Булгън мини ӱр кӱӱкн биш—ӧшӓтн—хойр, дакдж кӱӱнд дурлдмн болхнь, ӱксв—гурвн, дакад, дакад, дакад»... Тиим «дакад» Ӧльзӓтд арвн хургънаснь ӱлӱ билӓ. Болв ӧдр ӧнъ-

грхлӓ, тер хорддж бӓӓснӓн мартчакд, Булгън тал гӱӱдж ирв.

— Мандж хӓрдж йовад, чамд ямаран ӱг келв, а? — гидж дахулдж сурад, Ӧльзӓт Булгъна ӧргн тегш ээмднь,

178

янзта батрсн цогцднь бахтдж гӓӓхв. Манджин нер сонъссн ӧнчн кӱӱкнӓ хавтха, нарнд шатсн зес чирӓ деернь альмн улан цусн бӱрлзӓд, ке сӓӓхн нӱднь бӱргчрӓд,

ӧргн кӧмсгнь нӓрхдсн болад одв.

— Манджин келен ӱг чамд юн кергтӓ,— гидж келӓд, Булгън суулгъс авад, уснд гарв. Ӧльзӓт инӓгъӓд, орн

деер кевтсн Шаккад келв:

—Кӱӱкндтн ӓрк ирн гиджӓнӓ.

—Ягъна?—гидж кевтсн ормасн сурчкад, Шакка бийӓн бӓрӓд келв:

—Сӓн, сӓн болад бӓӓхгов...

Тер ӧдрӓс авн Ӧльзӓт Булгънла ӱӱрлдгӓн уурв. Манджиг нӱднӓннь булнъгар болвчн ӱзхин кергт, Ӧльзӓт багшин герин терзин ӧӧгӱр кезӓдчн новдмн. Школд сургъуль эклснӓ хӧӧн Мандж ӱзгддгӓн уурв. Тигӓд чигн энд Ӧльзӓт Бадмиг ээрӓд бӓӓдж, дахулад Манджинд ирв.

— Сӓн, сӓн йовад чигн ирий!— гидж Мандж зӧвшӓрӓд, хувцан сольдж ӱмсх болв. Ӧльзӓт дегд байрлхларн, хот кедг хорагъур гарч ирӓд, Бадмиг чанъгъар чимкӓд— чишкӱлӓд, Элвгиг чимкӓд — уулуляд, Коокуг халхаснь ӱмсӓд, керлдлгъ ӱзӓд, кӧл — кӧдлв.

X

Сӓӓни-Экни клуб дӓӓнӓ ӧмн, Кануковин нертӓ колхоз миллионер болсн джил тосхгдсмн. Эн клуб селӓнӓ дунд. ик хюлас темдгтӓ ӱзгддмн. Гурвн зун тӓвн кӱн багтдг ик ӧрӓтӓ, дакад чигн кесг сӓӓхн бичкн—бичкн хораста болдмн. Ӓӓдрхнӓс ирсн ик эрдмтӓ ширдӓчнр тосн ширар дотр бийинь ширдсн болдг. Амтн наад гаргъдг кӧк килнъ хаагъул ӧлгв, ик — ик терзмудтнь шаР Р хаагъул зӱӱв, хар модн столмудиг кӱрнъ-улан

бӰ Ода клуб тер клуб биш. Кесг джилин туршарт-шир-

лин туршарт кӱӱнлӓ сӱӱвдлддж ӱзад у

кӧвӱн мет чирӓнь улав, болв харнъгъуд тӱӱнӓ чирӓг кӱн ӱзсн уга. Ӧльзӓт гелдглзсн толгъгагъан Манджин зӱн ээм деер тӓвчкӓд, барун чикӓрн багшин зӱркн ягъдж

цокдж йовхинь чинънв. Манджиг гаран татад авхар седхлӓ, Ӧльзӓт чанъгъар сӱӱгъӓн хавчад, энъсӱлдж дуулв:

— дуулий, дуулий, дуулий, дуулн йопдж кӱндий, дурн, дури дурн, дӱрна ашпь — байр...

Ӧльзӓтиг кӱн дахдж дуулсн уга. Клубин ӧӧр ирӓд, Мандж гаран сулдхдж, кӱӱкдиг ортн гидж, ӱӱд сскв.

— Мандж, суутн, суутн,— гидж кесг багьчуд орман сулдхдж, багшиг дуудлдв. Ӧльзӓт нег сул ормднь суучкад келв:

— Мандж, нааран суутн.

Бадма зогсад ӱлдв.

Бяткин Мирдӓ харгъа модн домбриг хойр чивчгъспнь

эрвлзӱлӓд, хая — хая хавхинь шавдад, кӱнъкнӱлӓд бӓӓ­ нӓ. Беешӓн Козда, Мишкӓн Цагъан хойр нег — негнӓсн

давхар седлднӓ. Коздань мулджад кӧл цокад йовхла, Цагъань дошн йовдж, ишкмннӓ. домбрчин хаджуд суу­ сн, бичкнӓсн авн билгтӓ, шогч, биич, дууч, гармач болсн тӧлӓдӓн «Тавн толгъа» гидж нер авсн, Гӓрӓн Эрднь альх ташад, шаваш хаяд, шог кельд, ӓмт ннӓлгъӓд, кӧл кӧдлӓд бӓӓнӓ. Ке хувцта кӱӱкд, багъчудин нӱднӓ худжр ханъгъана. Кесгӓс авн иим шуугата нӓӓрт ордж ӱзӓд уга Манджд эн тоот ик соньн нӓр болдж медгдв.

Мандж генткн Булгъниг санад, клубд ирдг болхв, уга болхв?—гидж тоолад, эргндӓн хӓлӓв. Хаджуднь суусн Ӧльзӓт тасрхан уга ӱг келӓд бӓӓнӓ, зуг Манджд Ӧльзӓтин келен ӱгмӱд сонъсгдхш, добрин ӓ, биигъин тавшлгъ, ӓмтнӓ шууга сонъсад сууна. Ӧльзӓт зӓрмдӓн тачкнад инӓгъӓд чигн одна, зӓрмдӓн геглзсн толгъагъан багшур далджилгъӓд, ээмӱрнь чигн ӧӧрдӱлиӓ, зӓрмдӓн ширӓр

будсн хойр урлан шошалгъад, Манджин чикнӱр чигн шимлднӓ.

Санагъинь эзлсн Булгъниг хӓӓгъӓд, Мандж кесг дакдж клубиг шӱӱрдв,. болв кӱӱкн ӱзгдсн уга. «Би ягъджахмб? Tep кӱӱкн бӓӓсн угань. нанд юн кергтӓв?»—гидж

тоолад, Мандж ӧмнклӓгъӓн ӓдл Ӧльзӓтин келджӓсн ӱгд «э—»,— гидж толгъагъан гекв.

Унний... гидж утар тач келӓд, Ӧльзӓт Манджин

гариг атхв.

180

Эн саамла багъчудла хамдан клубин библиотекӓс дегтр сӱӱвдӓд гарч йовсн Булгъниг Мандж ӱзӓд, баахн кӧвӱншнъг ӧсрдж босад, кӱӱкнӓ ардас дахв.

— Булгън, мендвт! Ӱзгдл уга альд бӓӓгъӓд бӓӓнӓт?— гидж сурад, Мандж ӱӱдн хоорнд кӱӱкиг кӱцӓд, гаран

ӧгв. Кӱӱкн дегд ӓн — ичхлӓрн, чирӓнь нигтӓр улагъад, сӱӱвдӓн йовсн дегтрӓн унъгъадж келв:

— Та, бийтн ӱзгдхшт!

Мандж кӱӱкнӓ унъгъасн дегтриг полас ӧргдж авад, бийднь ӧгл уга сӱӱвдчкӓд:

— Наартн, тенд одад сууй,— гидж дуудв.

Мандж Ӧльзӓтиг мартчкдж. Багш Булгъниг дахулад, ӧмннь суусн газртан ирхлӓ, Ӧльзӓт ормасн шурд босад;

— Кӧгшн кӱӱкн, суутн!—гичкӓд, гӱӱхӓрн клубас гарв. Эн ӱг Булгъна зӱркиг утх мет ирв. Мандж Ӧльзӓтд юн гидж хӓрӱ ӱгхӓн меддж чадад, буслджасн халун ус деернь асхснла ӓдл бӧгчнв.

Эн темдгтӓ асхнас авн Сӓӓни—Экнд нег шин зӓнъг

нсмгдв.

—10-ю... ӓӓджӓнӓв, одак мана багш, эзӓн зальг...

нернь кен билӓ?..—гилддж гергд харгъчкад, шнмлдлдӓд,

нег — негндӓн хов зӧӧлдв

—Тӱӱнӓнчн нерн Ядмин Шев эсий?.. гидж наадк негнь хӓрӱ ӧгв.

—Э-э, э, нохадьг Ядмин Шев... Тигӓд, тер Шевчн, Булгъниг авхар бӓӓдг чигн...

—10-ю, ӓӓджӓнӓв... тиим сургъульта сӓн залу, тиим кӧгшн му кӱӱк авхмн болхий?

—Терчн Булгъниг авх, ниилх биш, ӱгин зӓӓд, Булгънчн олзта гинӓ.

Иим кесг худл зӓнъг Ӧльзӓтӓс эклӓд Сӓӓни—Экиг

?ргӓд нег гергдӓс, нег гергдт одад, чикнӓс чик дамджад йовдж, Сӓӓни—Экнд, Шикртд, Шонъхрахнд, Богърад, Хар—Уснд кӱрв.

Зуг Мандж Булгън хойрт тер зӓнъг сонъсгдад уга.

XI

РӱнӓӓНЪГД шилг чигн. боодгъа чигн, хазар чигн уга. Те-

Булгъ.ЭС ИВтРх* эс кӱрх газр уга. Аш сӱӱлднь зӓнъг

инӓгиНд ИрвИрхлӓрн делгрдж, андрсн кевтӓн биш, СН’ Твчкнсн ирв.

181

Кӧдлмшин хӧӧн ӱкрмӱдӓн саагъад, суулгъта ӱсӓн герт орулдж йовтл, кесгӓс авн ирӓд уга, Ӧльзӓт инӓснирв.

— Булгън, мендвч!—гидж мендлӓд, Ӧльзӓт залу кӱ-

ӱнлӓ ӓдл гаран ӧгв.— Кесгӓс авн танад ирӓд уга, чамаг

ӱзӓд уга, эвго болад бӓӓнӓ. Ягъдг — кегдг болв чигн, бидн ӱр кӱӱкд бӓӓнӓлмн. Шидр клубд келен мини ӱгд бичӓ

ӧӧл, тер ӱгичн Манджд уурлад келлӓв.

Ӱӱднӓ эрк алхад ордж ирн, Ӧльзӓт цаадк хорад су­ усн Шакка тал толгъагъан гекӓд мендлчкӓд, Булгъна чикнд шимлдв:

—Би чини тускар нег зӓнъг сонъсчкад ирвв. Би хӱвдӓн худл гидж санджанав... Би худл зӓнъг гигъӓд, ӓмтнлӓ зӱтклдн гидж болув... Цугъар — цугъар нег дуугъар ӱнн гинӓ...

Булгъна зӱркн зогссн болдж мсдгдв. Кӱӱкн Ӧльзӓт

тал ширтдж хӓлӓгъӓд, нӱдӓрн «кел, ксл шулугъар» гидж сурв.

—Би йирдӓн иткджӓхшв,— гидж худлахар чанъгъ-

ар, тенд бӓӓсн Шаккаг сонъстха гидж келв:

—Амтн, цуг ӓмтн, ганцхн би биш, цуг Сӓӓни—Экн

чамаг Бадмин Манджла йовад, ург хайдж гигъӓд шуугад бӓӓцхӓнӓ.... Би хӰвдӓн иткджӓхшв...

Сӱӱлин ӱгмӱдӓн Ользӓт адгъдж чилӓв.

— Гар, гар гертӓсм!— гидж хӓӓкрӓд, наснаннь туршд кӱӱнӓ ӧмнӓс нег чигн чанъгъар ӱг келдж ӱзӓд уга Булгън, яяхан меддж чадад, бешин ӱмс авхар седдж йовсн гартк шилӓврӓрн Ӧльзӓтиг шивхӓр седхлӓ, цаадкнь кӱцгдл уга гӱӱгъӓд гарч одв. Кесг сарин туршд гемд

даргдад, Булгъна сӓӓхн джӧӧлн седклиг дже гигъӓд медӓд, гарлцсн ӱрӓн болгъдж санджасн Шакка Ӧльзӓтин келен зӓнъгиг сонъсчкад, генткн урдк кевтӓн ӓврӓн гаргъдж, сӱрӓлкдж хӓӓкрв:

— Кишго домбр, чи мини нер гутахар, хулхагъар

хууль кевчи?!. .Намаг эн орн деер элкдӓд кевтхлӓ, амрад кевтнӓ болгъджанч!.. Кӧгшн домбр... Залу хӓӓдгичн ӱзӱлсв... Гар гертӓсм, хар яр гармр... я—ях, ях!..

Шакка зӱркӓн гарарн бӓрӓд, орн деерӓн киисв. Булгън, чирӓнь кимр цагъан болдж хӱврӓд, экӱрн киисдж унад, толгъагъинь бӓрн бӓӓдж, уульдж цӓӓлгъв:

Баав, бичӓ итктн... Худл, худл... худл... Тӧрӱц худл... Бийӓн хӓлӓтн, худл, худл, бийӓн ӓрвлтн...

Бийӓн, бииӓн,— гидж давтад, Шакка орн деерӓн цааран эргӓд келв: —Гал уга газрас утан гардмн биш...

182

Эн саамла тенд, Бадмин Манджннд бас ик кӱӱндвр

болдж бӓӓнӓ. Кӱӱндврпг Кооку эклв. Эклхлӓрн чигн ик холас, уугъас эклв. Тӱрӱлӓд Кермӓн тускар, дакад Элвгин, Манджин тускар келв.

— Чи, Шев, сургъульта кӱнч. Мана Сӓӓни-Экнд чам-

ла ӓдл толгъата залу уга... Хӓрнь, би чамаг тиим йовдл гаргъх гидж санджасн угав...

—1Он йовдл?—Мандж Коокугъин келджӓсн ӱгиг

таслв.

—Юн йовдлинь бийчн меддг болхч... Келхд нам

нчквт... келн кӧндрш уга....

—Келтн, келтн... — гичкӓд, Мандж Коокугъин келджасн ӱгмӱднг сӓӓнӓр оньгъл уга. хӓлӓдж бӓӓсн сургъульчприн тетрадьсӓс нег тетрадь авад секв. дакад бийӓн сонъсджахш гигъӓд, Коокуг ӧӧлх гигъӓд, нургъарн стулин нургъ тӱшӓд, эмгнӱр хӓлӓгъӓд суув. Кооку багшур чик хӓлӓдж чадад, буру ханддж келв:

—Булгън чамас давхр чигн...

—1Он, юн? Булгън гисн?..

—Булгън гисн Булгън болхгов... Кӧгшн кӱӱкн... Чамас кӱӱкд гаргън гнджӓдгчн...

Кооку тал ормадж хӓлӓджӓсн Манджин хойр ик нӱ-

днь уутьрад, генткн элкӓн бӓрчкӓд, багш тачкнад ннӓв.

— Инӓ, инӓ!.. Инӓднчн удл уга хӓнӓдн болх...

Эмгн керлдӓд, хот кедг хора талан ордж одв.

Мандж кесг сӧӧгъин туршарт нӧр уга гишнъ Булгъна тускар ухалад, санад бӓӓнӓ. «ДӦЧ кӱрсн кӱн хойрддж бас кӱӱкнд дурлдв?— гидж бийӓси сурчкад, зӱсн—зӱӱл

тоолвр тоолпа. «Хӧӧт эк кӧвӱгъим амрахмн болхий? Кермӓ ардан... Уга Булгъниг ӱзснӓс нааран Кермӓ тӱргн мартгдв... Мартгдв гисн худл, зӱркнӓ ӧвдлгън номгърв, Уульлгън тогтнв. Булгън... Ганцар бас бӓӓдж болшго»...

Эн тоот тоолврмуд сӧӧд чигн, ӧдрт чигн, альд йовв чи-

ГН—бининь эзлӓд йовдг билӓ.

Эндр, хаджуднь бӓӓсн эклӓ — эк болсн эмгн, Булгъна тускар тиим ӧршӓнъгъӱ уга ӱг келхлӓ, Мандж тӱрӱлӓд ан тусчкад, дакад кенӓс авн эн зӓнъг гарч новхинь медч- ,<аД, тачкнад инӓв. Кооку ода чигн хот кедг ӧрӓдӓн хамр Доран бурджнънад, ӱг келӓд бӓӓнӓ.

д. Тӧмриг халун деернь давтдг,— гидж биидӓн кеМандж авдран уудлад, хамгин сӓн киилг, ӱнта ко- *$мӓн, бухар захта кӱлтӓн, шин цагъан валенкӓн ӱм

183

сӓд, галстук зӱӱдж авад, хот кедг гер-талан гарч ирв. Манджиг ӱзчкӓд, эмгн ӓӓмсглдж хӓӓкрв:

—Чи ягъдж йовхмч?

—Гер авхар бӓӓнӓв! Кӱӱк, ода оч кӱӱк авч ириав...

Булгъниг... давхр гиснтн худл, мини авхар ссдджасн ӱнн, ӱнн... авч ирнӓв, минь ода... Цӓ чантн, хот кетн...

Мандж иим ик байрта гертӓсн адгъдж гарв.

Ӱвлӓр теегин сӧ сӓӓхн болна. To уга олн—олн оддуА

тенъгрт, нег—негнлӓгъӓн дӧрлдджӓхшнъ чирмлдпӓ. Ки-

итн агъар хамриг ханъгъ — ташхадж, нӓӓтхӱлнӓ. Хамрин хойр нӱкнӓс гарсн ур, сахл мет сӧрсӓчкӓд, киигъан хӓрӱ авхла — уга болдж одна. Хотна нохасин хуцлгън, тедӱкнд йовх кӱӱнӓ ишкдлмӱд ик холас шихтндж сонъ-

сгдна.

Манджд генткн ӓӓмшгтӓ тоолвр орв. Булгъниг «нанд

ир» гидж келен нег чигн ӱг уга. Ташр деернь, тсдна гсриг холас ӱзхӓс биш, одсн саам бас уга. Хӧӧт экнь юн

гихв? Бийнь, Булгън, яяхмн болхв?.. Хӓрӱ эргхлӓ ягъдв-

Уга... «Залу кӱн зӧрсн талан», — гидг...

Мандж хальмгин йосар, ӱӱд цокл уга герт орв. Ьулгън цаадк хорадан, орна ӧмн экиннь толгьа бӓрсн табуретк деер сууна. Ордж ирсн кӱӱг, кенннь медхӓр седад, кӱӱкн босад хӓлӓхлӓ — Мандж болна. Булгън багшас ӓн — ичхлӓрн, ӓмнь бийӓснь алдрсн болад, махмудиь цуг

менрӓд, яяхан меддж чадад, мисд ээргдсн хулгън мет,

ӓӓмлзв. Манджин хӓлӓцӓс Булгъна нӱдн деер гарсн нульмсн чигн алдрсн уга. «Экнь кӱнд бӓӓдг чигн»,— гидж санад, уралан ишкӓд, багш мсндлв. Цааран хӓлӓдж кевтсн шакка, залу кӱӱнӓ ӓ сонъсчкад, нааран эргв. Эс таньдг залу кӱ ӱзсн гемтӓ болджасн эмгн, тӧрӱц эрӱл

кӱӱншнъ келв:

— Кӧвӱн, менд, менд!

Tep хоорнд гемтӓгьӓн медӱлхӓр хойр — гурв яхлад

авб..

— Мини нерн — Бадмин Мандж. Намаг таньдг чигн болхт, би дӓӓнӓ ӧмн танахнд багшар кӧдлджӓлӓв,—гидж

Мандж кӱӱрӓн эклв.

Кесгтӓн кӱӱндӓд орксна хӧӧн М-андж ирсн кергӓн

келв.

— Би яяхв... би кӧгшн, гемтӓ экнь альдаран одхв.

— гидж шакка багшин ӧмнӓс сурв. Булгън сонъсджах

чикӓн иткл уга шугъунд менрӓд зогсджана.

— Таниг бий талан нӱӱлгъдж авнав.

1М

Герӓн яяхви?

— Герттн орх ӓмтс бӓӓнӓ, галдан кӱ орулчхмн, — гидж Мандж келӓд, Булгънур халӓв. Булгън бешлӓ зӱн бӧӧрӓрн шахлдсн, эн бӓӓрнӓс «алв чигн салшгов» гисн бӓӓдлтӓ зогслжана. Манджин хӓлӓц нӱдплӓгъӓн зӧрлцхлӓ, инӓчкӓд, ургшан пол тал хӓлӓв.

Булгън Мандж хойриг эрк ишкӓд гархла, Шакка усн — цасн болад, кӧгшн чонин ӓ гарад, зар — зар гидж уульв.

XII.

Мандж Булгънла хамцад кесг cap болв. Шакка бий деерӓн талдан ӧрк орулдж авад, кӱргнӓ талан гарсн уга.

Кооку эмгн, сӓӓхн эрӱллӓ ӓдл бӓӓджӓгъӓд, генткн ӧнъгрдж одв. Ӧльзӓт Манджиг гер авсна хӧӧн, хойр сард

«гсмтӓв» гигъӓд кӧдлмшд чигн, клубд чигн гарл уга

бӓӓдж — бӓӓдж, аш сӱӱлднь Хальмг-Базр тал мотористин курсд йовдж одв. Ӧльзӓт сольгдсн мет онъгдарв. Хувцна сӓӓниг, кеег ӱмсчкӓд, иигӓн — тиигӓн цервӓд бӓӓдг кӱӱкн, ода дживрнь хугърсн шовун мет, номгърв. Гал асад бӓӓдг нӱднь — бӱтнъкрӓд, геглзӓд бӓӓдг толгъань зӱн эм талнь далджнгъӓд, оньдннд инӓдтӓ бӓӓдг урлиннь хойр булнъгд гӱн хурпасна орм ӱлдӓд, данъгин пудр тӱркӓд бӓӓдг чирӓнь, шанань хавчгдад, талькиннь яснь шовалдад ирдж. Ӧльзӓтиг ода ӱзсн кӱн, эн кӱӱкн, кесг cap хооран дегд дольгн — шалгън билӓ гихлӓ—иткш уга.

Зӱркнӓ зовлпъ — догшн юмн болдг бӓӓдж.

Булгън тӱрӱн ӧдрӓсн авн Манджд цань уга итклтӓ-

гъӓр дурлв. Эрт босад герин кӧдлмшӓн ахулчкад, Элвгин орна ӧмн одад, Булгън, кӧвӱг серӱлхдӓн ӓрвлӓд,

кесгтӓн суудмн. Бичкн кӧвӱнӓ нӧӧртӓн инӓсн -инӓдн болгъниг дахад инӓгъӓд, зӓрмдӓн дегд ӧкӓрлхлӓрн, гӱӱдж босад, манънагъаснь чанъгъяр ӱмсӓд авдмн. Эн

саамла кӧвӱн хойр нӱдӓн селн нухад, сердж ирӓд, ӧмнӓн бӓӓсн экӓн ӱзн:

— Баав! — гигъӓд теврлддмн.

.. Эн тоотиг Мандж, кӧнджлин дор унтсн болад кевтхпӓРн, нӱднӓннь сормсд заагар гӓӓхӓд, чееджнь байрар

Деврӓд, зӱркнь чанъгъар цокад, эс тесдж чадхларн, кӧнДжлӓн ӓрдж хаяд, дотрк киилг шалвртагъан гӱӱдж ирӓд н®иРагъинь теврӓд, селн — селн ӱмснӓ. Эн саамла эдпӱГ - сн ,?мтс гурвулн бичкн кӱӱкд гидж санхмн — те-

УДӱнъгӓ альвлцхана.

Бичкн кӱӱкд ээлтд дурта болдмн. Булгъниг Мандж

/<85

тӱрӱн бодж герт дахулдж ирхд, тавта Элвг, мини эк биш гичкӓд, ӧӧрддж ӧгл уга бӓӓсн болдг. Ода болхла «баав,

баав»,— гигъӓд ардаснь дахад йовна. Эн тоот цугъар

Булгъна у чееджд хадгълата бӓӓсн ик дурна кӧрнъгиг деврӓнӓ. Бийнь ӧчнч муугъар ӧссн тӧлӓдӓн, кӱӱнӓ ормд эк болхларн, ик дурнаннь кӧрнъгӓн кӧвӱнӓ ӧмн секв. дӓн

дотр детдомд хӓлӓвр тату ӧссн Элвг — дегд альвн билӓ.

Эцгнь ганцхн ӱрн гигъӓд эрклӱлӓд бӓӓсн учрар, кӧвӱнӓ занъ ӧдр ирвӓс улм — улм ӱрӓд бӓӓв. Коокугъин келен тоот Элвгин нег чикӓрнь орад, нег чикӓрнь гарч оддмн.

Ода герт Булгън ордж ирхлӓ, кӧвӱн эк хойран хоорнд, ӱгӓр цӓӓлгъдж болхас кӱчр, таарлт эклв. Кӧвӱн Булгънур иджлдв, эк Элвгӱр ээлтв.

Мандж нег дакдж школас ирхлӓрн, гергӓн юм бичдг столин ард цааста, карандашта суусинь ӱзв. Булгън би­

чкн кӱӱкд мет ӓӓмдж, цаасн, карандаш хойран, чеедж-

дӓн, бишмӱдиннь ӧврт бултулв. Мандж калошан тӓӓлл уга иньгӱрн ӧӧрдӓд, ӧврлсн цаасинь буладж авхар седхлӓ, Булгън стол деер тӱргӱл унчкад, ӧгсн уга. Мандж Булгъниг Элвглӓ ӓдл гиигнӓр ӧргӓд, орн деер суулгъч-

кад:

—Цаасан ӱзӱл?

—Мӓ, мӓ,— гидж, атхр ӱсӓн ясн бӓӓдж, Булгън гар-

тан бӓӓсн цаасан залудан ӧгхлӓрн, Манджин калошта кӧл ӱзӓд, чии.кв:

—Э—э, кӧлчн ягъджахмб?.. Бичкмбчи?.. Калошан

тӓӓл...

Мандж Булгъна бичджӓсн цаасиг хӓлӓчкӓд, гергнӓпнь хойр халхинь ӱмсӓд, яссн ӱсинь зӧрц оралдулдж — орал- . дулдж оркв.

Эн ӧдрӓс авн Мандж Булгънд сӓӓнӓр бичдг, болн то— эсв дасхв. Булгъна чеедж билгтӓ бӓӓдж. Манджин ӧгсн даалгъвриг тер цагаснь ӧмн кӱцӓдж, умшдг, бичдг, тоолдг — эсвлдг дасад залугъан байрлулв.

„— Ии, хӓлӓхнь, бӓӓгъӓ бӓӓдж академик чигн болх бӓӓдлтӓч,— гидж Мандж иньгӓн наадлв.

Бадмин Мандж педтехникум чилӓлӓ. Тер дундин медрлӓн гӱӱдӱлхӓр ода Ӓӓдрхнӓ пединститутд орв.

Асхн болгън гергн залу хойр бичлгънӓ столин ард суучкад, негнь то эсвлнӓ, наадкнь — пединститутин контрольн даалгъвр кӱцӓнӓ. Иигӓд сууджагъад, негнӓннь тоха наадкинлӓгъӓн харгъхла, хойрулн нег — негнӱрн ширтлдджӓгъӓд, ңңӓчкӓд, сургъулян цааранднь дасна.

136

Her дакдж ингӓд сууджагъад, Булгън генткн ормасн босад, этажерк деер бӓӓсн дегтрмӱдӓс улан гадрта

Ленинӓ том секӓд, цаас гаргъв. Тср цаасан Манджин ӧмн авч ирӓд тӓвӓд, альхарн деерӓснь дарчкад сурв:

— Энӱн дотр юн бӓӓхинь медичи?

Булгън гаран авб. Мандж цаасиг ӱзн, байрлдж хӓӓкрв:

— Мана хамцсн ӧдр! Манъгъдур днгтӓ джил болх! Ого!

Мандж ручкан стол деер шивчкӓд, босад Булгъниг тевр. Манъгъдуртиь хамдан кӧдлгдг багшнран дуудад, тедн нӓр гаргъв. Шакка бас ирв. Мандж гергндӓн тор1ън бншмӱд белглв, нег багшин авч ирсн белгт, ӓмтн

иналдад шууглдв. зуг ганцхн Пулгън ичӓд дун уга У’Пад/к *всу\.

Белтргӓ Мӧнъкӓ гидг багш шилтӓ лнкерин амнд резин уудж зӱӱгьӓд, деернь нилх кӱӱкдин киилг ӱмскдж.

Амтнӓ инӓдп икдх дутман, Булгън улм бичкрӓд, гиичнрӓсн бултв.

Эн нӓӓрин хӧӧн, нег асхн суутл, Булгън ичн байсдж келв:

Кӧндрӓд бӓӓнӓ.

.. 7- 1Он кӧндрнӓ? — гидж сурчкад, Мандж гергнӓннь Халӓцӓр, келен ӱгиннь ут.хнг медьд, байрлв. Булгън за- •Чугъиннь гариг авад бӧӧрдӓн шахв.

—Кӱӱкний?—гидж байрлдж Мандж сурв.

—Ягъдж медхв. «Авдрт бӓӓсн шагъан алц тань

Медгддмн биш».

— Уга, чи кӱӱк гаргъ!..— Мандж Булгъна гариг чакъгъар атхчкад, саначрхдж келв:—Медджӓнчи, Булгън, кӱӱк гаргъ, долоресса гидж нер ӧгхмн. Ӧдгӓ цагт орчлНъгд негдгч кӱӱкд—кӱӱнӓ нерн.... долоресса Ибаррури...

Удсн уга ӱвлии каникулмуд болхла, Бадмин Мандж,

пединститутд кесг хонгт семинарг орх болад Ӓӓдр.хн тал и°вдж одв.

XIII

Ьулгънд гашута зӓнъг ирв.

Колхозин ахлач Ӱлмджин ӧтз. цагъан бор мӧр зӱӱсн ^анас буугъад, герт орв. Тӱрӱлӓд шугъунд дӧрвлджн

/°Адудар гер кегъӓд наачасн Элвгиг хӓлӓчкӓд, БулГЬнУр ӧӧрдв. Булгън стул тӓвдж ӧгӓд, Ӧтӓг:

/87

Булгьн генткн цан деерӓс гедр эргӓд, кенд келджӓхнь медгдл уга, хӓӓкрв:

— Кӧвӱгъим, Элвгим, хӓлӓджӓтн.

Ӓӓдрхнӓ нк цагъан больннцд ордж ирн, Булгън Бадмнн Манджиг сурв. Цасн цагъан халатта, ӧвр иштӓ

козлдурта, таргън эмч, бериг зӧвӓрт хӓлӓджӓгъӓд сурв:

—Та, юн садмбт?

—Би... би... шулун келтн... би гергньв.::

—Ӓ...ӓн,— гидж утар татад эмч, Булгъниг наад бӓр-

джӓх мет, кесгтӓн бийнь шинджлӓд, козлдуран авад,

шилмӱдинь арчад, дакад хӓрӱ нӱдидӓн зӱӱгъӓд, дакад арчад бӓӓхлӓнь, Булгън тесдж чадад. экрӓд уульв:

—Нульмсн юмнд тус кӱргдмн биш — бичӓ ӧнъгӓр нульмсан асхтп,— гидж эмч, ээмӓн нӱӱхлздж келӓд, нег

хорагъур ордж одв. Ардаснь Булгън дахн кӧӧлддж орв.

—Тана залуд дала нк гем уга. Ӓмн бӓӓсн хӧӧннь

кӧл олдх, — гидж эмч дакн санамр кслхлӓ, Булгън тесдж чадад, улм терӱиӱр ӧӧрдӓд, нульмсн асхрджасн

пӱднӓснь гал падрад, эмчӱр ширтдж, киптнӓр сурв:

— Кӧлнь угайи?

Эмч гарарн кӧлӓн заагъад, керччкӱв гисн докъя ӧгхлӓ, Булгън чидлнь чилӓд, ухагъан геедж, доран киисв.

Сергхлӓ, Булгън диван деер кевтсн бӓӓдж, хаджуднь эмч кӱӱкд — кӱн сууна.

Булгъна уханд ганцхн Мандж. Нӱдӓн секн, эмчӓс

Манджла. харгъулхиг эрв.

— Бидн танд ӱнинь келх зӧвтӓвдн. Залтун хойр кӧл уга, яснь дегд икӓр эвдрсн бӓӓдж,— гидж келӓд, эмч Булгънур хӓлӓв.

Булгън нег мӧслдж сурв:

—Залугъим ӱзӱлхмт — угавт?

—Хойр, гурвн хонгас...

Болницас гарч йовсн Булгън, гариннь хургъд мошкдж, чееджиннь зовлнъгд авгддж, гашутдж хӓӓкрв:

— Ягъсн аврлт уга орчлнъгвч?

Бичкнӓсн эк — эцгӓсн хагъцад, ӧнчн ӱлдӓд, ода ирдж нег хӱв — джиргълӓн олхла — эн болджана. Ягъсн аврлт

Уга хӱвб!..

Манджд бэльницд ирӓд, хойр хонсна хӧӧн серл орв. Эргндӓн хӓлӓхлӓ, ик—ик терзтӓ, дегд цагъан хора. Ха-

ДЖуднь, орн деер, цагъан—цагъан кенчрӓр хучата ӓмтс бӓӓнӓ. «Эн юн гидг газр болджахмб?»—гидж санад, бичӓн кӧндӓхӓр седхлӓ, зӱн хатхсн мет ӧвдлгън толгъаннь

189

экӓр цокв. Багш дакад ухагъан алдв. Удл уга хӓрӱ серл

орхла, Мандж гарарн кӧлӓн бӓрдж ӱзчкӓд, ода ирдж ягъсн—кегсӓн медӓд, харнъгъу му 'уханд диилгдв. Зусн —зӱӱл тоолврмуд, кӱнд хар ӱӱлн мст, чседжиг ӱутрулад, нарта сӓӓхн орчлнъг харнъгъурсн болад, зӱркн заядзр тӱнъшӓд, зовлнъ цогциг бӱклднь эзлв. Тер хоорнл Булгън, Элвг хойран санад, тесдж эс чадхларн:

— Няня!—гидж хӓӓкрӓд, Мандж дор ормасн ӧндӓхӓр седв. Зуг ӧндӓх бӓӓтхӓ, ӧвдлгън улм иктӓд, цуг мах-

мудинь бӱркв.

Цагъан халатта няня гӱӱдж ирхлӓ, багш сурв:

—Манагъас кӱн ирвӱ?

—Ирвӓ...

Мандж зӧвӓрт ухалджагъад келв:

— Нааран, нан тал, нег чигн кӱ бичӓ орултн!—дакн некдж хӓӓкрв:—Кен ирв?

— Кӱӱкд — кӱн, нернь Булгън. Тииклӓ шулун, нааран дуудтн!

Бадмин Мандж эн гашута йовдлдан бийӓн гемшӓгъӓд, цогцан шуучх дурнь кӱрнӓ, зуг кӧндрх кондрлгън болгън дегд ик ӧвдлгъ ӧгнӓ. «Булгъм, Булгъм... Ягъсн хӱв уга кӱн бӓӓсмбч... кӧл уга намагъан ягънач, альдаран кенӓч?.. Ӧрӓл цогцта намаг юн кӱн гидж хадгълхмч?..

Уга, уга, би чини кӱзӱн деер суудж чадш угав... Эрт, шулун негнднь гаргъхмн... Намаг шанъг авад асрх... Чи, чи энъкр Булгъм, ӓмнӓннь аргъ хӓ... Элвгм, кӧвӱм, чи яяхмбч?.. юнъгад тиим сӓӓхн бӱлӓн агчмин зуур эвдӓд оркув?..

Эн тоот тоолврмуд Манджиг бӱклднь эзлӓд, улм

цааранднь ухалх дутман ӱснь босад, эврӓннь манъгъдур-

кан санхла, ода, минь ода, ӧрчдӓн утх шаах дурнь кӱрв. «Булгъниг дуудулхмн биш бӓӓдж... Ода ордж ирӓд...

харгъцх... Бийӓн яяхв»...

Эн саамла палатин ӱӱдн секгдӓд, цагъан халат ӱмссн Булгън ордж ирв. Булгъниг ӱзӓд, чишкӓд, харгъцад унх гидж санад, Мандж худлахар унтсн болад, нӱдӓн

аньчкв. Гергнь аргъул — аргъул ишкӓд залугъиннь кев тсн орнур ӧӧрдв.

Булгън гертӓн бӓӓдглӓ ӓдл, орна ӧмн сӧгдчкӓд, залугъан манънагъаснь ӱмсӓд, ӱсинь гедр сӧрдж илӓд аргъулхан дуудв:

Мандж, Манджай, сӓӓхн иньгм!..

190