Боркан Сарнъ

СУМН ОРСН ПАРТБИЛГТ

1У23 джил.

Хаврин тӱрӱн сарин чилгч.

цокц махмудт кӱрӓд чичрӱлӓд даарулв. Ӧдрин ик се-

рӱнд, Эрднин хотна зургъан ишкӓ гермӱдин газа ӓмтс

хатяр ӱзгднӓ. Хотна дорд захд бӓӓсн цагъан гер, Босхмджин Эрднин гер.

Эрднь джир кӱрсн наста, эгц буурл ӱстӓ, тек сахл-

та, усн гӱӱсн улан нӱдтӓ, гаха хӓлӓцтӓ, ӓрмгдӓн геснь

бултсн, махн толгъата, ахр бӧдӱн шииртӓ маштг хар ӧвгн.

тал хӓлӓдж келчкӓд, барун бийд барана ӧмн зӓмлӓд суув.

— He, болджл ода, чини байниг цугъар меднӓ-

гидж эмгнь ӧвгндӓн хӓрӱ ӧгв.

Нӱӱдлӓ Эрднӓс тавн насн дӱ, никт буурл ӱстӓ,

хӱрняста ӧргн манъната, ӱӱтьхн хар нӱдтӓ, нимгн шар

кӱмсгтӓ, хавтха хамрта, сӧртӓсн зузан урлта, дундин

ургъцта шар эмгн.

— Ӧрӱн ӧрлӓ уснд одсн кишго ноха одачн ирӓд уга« чамаг домбр, ирхлӓчнь арсичн авсв,—гигъӓд Эрднь

уурлад, арвн хургъан атхад, аман хаджилгъӓд арагъ-

арагъан зуугъад, усн гӱӱсн улан нӱднь иктӓд, энд—’

тендӓн шилвкӓд, ӧргн хар чирӓнь ӱӱмӓд улагчрад одвТер саамла Сандж улан галзн цард татсн бочкта

148

тергиг, худгин ӧӧр зогсачкад, аргъмджин ӱзӱрт батлад боосн ик хар суулгъар, гӱн худгин уснас утхад, бочкт эклӓд ксв.

Ӧрӱн ӧрлӓ Санджин адгън бӓӓдж уусн нег аагъ хар цӓ, идсн бичкн гуйрнь шиньгрӓд, геснь ӧл<!5д, багъ цогцаснь асхрсн кӧлснд киртӓ киилгнь угъагдад, махмудлань наалдад, чидлнь чилӓд муурв.

Шуурха бор девлпн унджсн ут хормагъар зӓрмдӓн кӧлстӓ чирӓгъӓн арчад, хая—хая амрчагъад кегъӓ бӓӓдж, аш сӱӱлднь бочкиг усар дӱӱргв.

Нариг хар ӱӱлн бӱркчксн, салькн ӧмнк кевӓрн шуукрад ӱлӓгъӓ бӓӓнӓ.

Хӧӧнӓ арсар уйсп чиктӓ хуучн махлаг Сандж дардж ӱмсӓд, дсвл деерк нӓрх бӱсӓн чанъгъадж татад, бокчин

барун ӧмн хаджуднь, тергнӓс кӧлӓн унджулад суув.

— Цоб-э, цоб-э-гисн ӓ сонъсад, галзн цар толгъ-

агъан доран авад, бочкта тергиг кӱгдлӓд татв.

Сандж бичкн насндан ӧнчрсмн. Гунта настаднь экнь халун гемӓр гемнӓд ӧнъгрсмн, арвн нас курхлӓнь эцгинь Байра Нӓӓмн гидг бандит хадж алсмн.

Тӱӱнӓ хӧӧн Сандж Эрднинд ир'ӓд, хойр джил болв. Бичкн наснасн му ӱзӓд, Сандж кӱӱнӓ герт заргддж,

ӱвлин ик киитнд, зуна догшн халунд, шатсн хар чирӓтӓ, гӓрд шовуна хӓлӓцтӓ, го хамрта, ӧргн ээмтӓ, арвн

т$нсн бӓӓдлтӓгъӓр сӱӱлӓн ӧргӓд, шарваддж зогсАжагъад, хӓрӱ эргӓд, хуучн ормдан одад кевтв. Улан

**Штӓ нӓӓмӓр гӱрсн ташмгиг хугъслдж, барун гартан батлдж атхад, Эрднь нугъсн шовуна ишклдӓр ишкад,

'-анджиг тосв.

Кишго ноха, ӧрӱнӓс нааран, иим удан альд йовад

149

йоввч?—гидж келчкӓд, гартан бӓрджӓсн ташмгари далинь дӓврӱлӓд хойр дӓкдж цокснд, Сандж чишкдж ха-

Шавшад ургъсн кӧк ногъан, ӱлӓсн номгън салькнд, нег

негӓн дерлдж, кӧӧлдӓд наадв.

Ӧдрин сӓӓхнд байрлад, тогърун шовуна энд-тсиД дуулсн дунь сонъсгдна.

Сандж хӓрӱлдж бӓӓсн ӱкрмӱдӓн токтнулдж идӱлч-

иРсн бӓӓнӓ, тигӓд эндр намаг дахад йовхмч»,—гигъӓд, хӓрӱ кӱлӓсн бӓӓдлтӓгъӓр Сандж тал хӓлӓв.

Эрднӓс зӧвшӓл—го йовдж болш уга,—болад толгъагъан нӓӓхлв.

He тиигхлӓ чи ӱкрмӱдӓн ӱрвӓд, туугъад кӱрӓд ир, би чини тускар кӱӱнднӓв,—гигъӓд, ирсн залу бор морнӓ аминь татад, Эрднин тал гӱӱлгӓд гарв. Сандж залугъин келен ӱгиг кесг давтад, «шанъгъа хот хувиаР сургъуль суртха»...— нам медгддж бӓӓхш. Болв йовх кергтӓ, Эрднинд бӓӓснӓс му болхн уга»—гидж санаД>

сурдж кениг амрахмчг—гигъӓд мусхлздж кӧвӱнӓ ӧмнӓс инӓгъӓд байн нӱднӓннь булнъгар гаха хӓлӓцӓр, бзрун биид суусн ирсн залугъур хӓлӓв.

— Ганцхн Сандж биш, ӧнчн кӧвӱд кӱӱкдиг цугъа-

15Q

рагъинь цуглулад, ӧнчнӓ герт ӧгч, шанъгъа мӧнъгӓр сургъуль дасхтха гидж йосн гарсн бӓӓнӓ. Сандж эндр

намаг дахад йовх зӧвтӓ. Эн ӱмсдж бӓӓсн киилгӓсчн талдан хувцн бӓӓхлӓ, бийлӓгъӓн ав, эрт йовх кергтӓ,— гигъӓд, Сандж тал хӓлӓдж ирсн залу келв.

Келх ӱгнь чилсн кевтӓ, ямаран хӓрӱ ӧгхӓн медлго, ӱӱднӓ ӧӧр Сандж зӧвӓр тагчг зогсджагъад:—Нанд нань нег девл бӓӓнӓ,— гигъӓд, Эрднӓс ӓӓсн бӓӓдлтӓгъӓр

ӱрвдж ишкӓд, барана барун бийд бӓӓсн хуучн бор девлиг авад, газа гарв. Ирсн залу бас босад, Санджиг дахв.

Хотна дунд наадад шуугджасн бичкн кӧвӱд кӱӱкд,

гӱӱлддж ирӓд, тергиг тӧгӓлӓд, хӓргӓд зогсцхав.

«Менд бӓӓтн» гисн хӓлӓцӓр бичкн кӧвӱд кӱӱкдӱр Сандж хӓлӓчкӓд, тергн деер гарад, ирсн залута зерглӓд, тагчг суув.

Хӱӱрӓ газрас тоос гаргъад, бор мӧрнд татсн тергн газрин ӧндр ташрлад йовад одв.

— «Ӧнчнӓ кишг ӧвртнь» гнгъӓд,— Бадмин Болха,

Санджин хӱвд байрлад — «ӱрнд йилгъл бӓӓхв, кӧӧрк, менд йовтха», — гидж дотран санад, Санджин йовсн ӱзгӱр хӓлӓгъӓд, нӱднӓсн гарсн нӱлмсӓн арчад зогсв.

— Кишго ноха, кӱӱнӓ ӱг сонъсл уга йовдж одв. Хамаран одх билӓч, хӓрӱ эн герт ордж ирхч. Ӧнчн олн кӧвӱд, кӱӱкдт, ӧнъгӓр хот хувц ӧгч кен асрх болгънач,— гидж Эрднь Нӱӱдлӓ тал хӓлӓдж келчкӓд, суусн ормасн нӱӱхлзӓд, гесӓн бӱрксн ӓрмгӓн илв.

Сандж тергнӓ хаджуд дахад гӱӱсн кӧк теегӱр хӓлӓч-

Дурта мини тег... Мини бичкн насна кесг зовлнъгиг чи ӱзлӓч, бийӓсн бичкн бӓӓсн болхлачн, чамаг ӧргдж теврӓд таалх билӓв — гидж дотран санад, гӱӱнӓр шуукрад

саналдчкад — Ода мана одх газр холий?—гидж хаджУдан суусн залугъас сурв.

— Уга, дегд ик хол биш,— болад сулдсн джолаг татад, мӧрнӓ йовдлиг чанъгърулв. Удл уга мӧрн — тергн,

°нчн кӧвӱд, кӱӱкдин цуглрсн хотнд ирӓд зогсв.

— Мана бас нег нӧкд кевтӓ эн?— гидж олн кӧвӱдин Аунд суусн, шуурха киилгтӓ.киртӓ ӧргн хар кӧвӱн кел-

СИг Сандж сонъсв.

—; Бидн чамла ӓдлвдн, бичӓ манас эмӓ, нааран йов,— исьӓд, ӓмтин захд суусн, нимгн шар баахн кӧвӱн, ор-

151

масн босад Санджиг тосв. Сандж шин ӱӱрмӱдларн

таньлдад, хамдан Хальмг Базр селӓнд кӱрч зогсххан медв. Ӧдр чилӓд, нарн суугьад, холин баран тасрв. Ниргӓд шуугджасн кӧвӱд, кӱӱкд тагчг болад, хаврин дулан цагла газа кевтӓд амрцхав.

* * *

Сӧ.

Улӓсн бӱлӓн салькн, кевтсн кӱӱнӓ чееджиг таалад

илв.

Сандж ӧмн кӱлӓджӓх хӱвдӓн байрлад .кесгтӓн унтл уга, хойр гаран толгъа доран авад, тенъгрин олн оддиг хӓлӓгъӓд кевтв. Эн сӧӧгъин чиигтӓ газр дулан болсн болад, деер ӱзгдджӓсн оддудин герл улм сӓӓхн болдж медгдӓд, багъ насна бичкн зӱркнь ӧрч дотрнь бульглад, бултадж шагъаджасн сарла негдӓд наадв.

Сандж тиигӓд сӧӧгъин сӓӓхниг гӓӓхдж, хӓлӓдж бӓӓгъӓд, ягъдж нӱдӓн аньсан медл уга, амрад унтв.

Ӧрӱн ӧрлӓ кӧвӱд, кӱӱкд унтдж кевтсн ормасн шуугдж босад, цӓӓгъӓн уучкад, дӧрвн темӓн тергӓр,

Ӓӓдрхнӓс ирсн хойр залуг дахаД йовцхав. Тергнд татон темӓдиг амрх газртнь амрагьад, гурвдгч ӧдртнь Хальмг Базрт бӓӓсн ӧнчн кӧвӱд, кӱӱкдин герин ӧӧр ирдж бууцхав.

Гурвн давхр герӓс эднӓ ӧмн ирсн багьчуд гӱӱлддж гарч ирӓд, темӓн тергдиг тӧгӓлӓд зогсцхав.

Удл уга цугъар шуугад, герт орад геедрв. Елена Федоровна дубянская, Анна Павловна Кузьмина, Михаил Михайлович Бердников болн нань чигн кесг сур-

гъулин багшнр, шин ирсн кӧвӱд кӱӱкдлӓ кӱӱнддж таньлдв. Елена Федоровна дубянская келв:

— Москва балгъснд бӓӓсн мана эцг Ленин, угатӓ ӓмтнӓ ӧнчн кӧвӱд кӱӱкдт школ секч, сургъуль дасхтха гидж йос гаргъсн бӓӓнӓ. Тадн цугъар эн герт бӓӓдж, шанъга хот хувцар сургъуль дасхмт. Бичӓ альвлтн, хоорндан ни—сӓӓхн бӓӓтн, сургъуль сӓӓнӓр дастн,—гидж

келӓд, хаджудан зогсдж бӓӓсн Санджин толгъаг ӧкӓрлдж илв.

Кӱӱнӓ таалвр ӱзӓд уга Санджд, Елена Федоровна дубянскин илсн гар, эврӓ энъкр экин гар болдж мед-

гдв.

Ӧнчн бичкн кӧвӱд кӱӱкдин гер, эднӓ эк-эцгинь

сольдж, джиргъл ӱзӱлв.

152

Эн герт Сандж йисн джилд бӓӓгъӓд, дундин сургъуль чилӓв.

Эврӓ болад, иджлдсн герӓс Санджин салх цаг ирв. йовдж бӓӓх кӧвӱд кӱӱкдт нерӓддж кесн школин ик

нӓӓрт Сандж босад:

— Ӱӱрмӱд! Эврӓннь тӱрӱн байр ӱзсн герӓс манъгъдур салад йовджанавдн, тигӓд би нег цӧн ӱг келхӓр

седлӓв, гидж эклчкӓд, хоолнь зӓнъгдрӓд, шӱлсндӓн

цахад зогсджагъад—коммуна парть маниг ӱклӓс татдж

авад, джиргълин ӧргн хаалгъ секв,—гигъӓд, барун

бийд хойр терзин хоорнд ӧлгӓтӓ бӓӓсн Ленинӓ зургиг хӓлӓв.

Зогсдж бӓӓсн ормасн Сандж уралан ишкӓд, Елена

Федоровна дублянская багшин гариг атхчкад:

— Танд икӓр ханджанавдн, маниг хӓлӓдж асрад, сургъуль сургъсн багшнран мартшговдн,— гидж келӓд, нӱднӓсн гарсн байрин нульмсиг цагъан альчурар арчв. Елена Федоровна дубянская Санджиг теврдж ӱмсчкӓд,

Июнь сарин 22-ч ӧдр.

Тиигхд Сандж институт чилӓдж ирчкӓд, Элст бал-

гъснд кӧдлмш кеджӓлӓ.

Гертӓн санамр дегтр умшдж суусн ца!ла, радиогъар генткн «Мана Советин орн-нутгин меджӓгъӱр немшин фашистнрин церг дӓврӓд, дӓ эклчквӓ» гисиг сонъсчкад, зӱркнь ӧрчднь хатурад, арзгъзн зуугъзд, нудрмзн атгертӓс гӱӱдж гзрчкад, ӓ чамзс, хойр кӧлтӓ^ знъ, ӧшӓ’гъӓн авхв»—гисн бӓӓдлтӓгъӓр, толгъагъан ӧргӓд,

деед ӱзгӱр хӓлӓв.

— Мини Хальмг Советин йосна нилчӓр онъгдан болдж хӱврлӓ. Ӧргн кӧк теегӓр трактормуд болн комбайнс шуугла. Ӧмннь чон эзлджӓсн кӧнда газрт мини дурта Элст балгъсн тосхгдла. Багъчудт школин болн институтин ӱӱдн ӧргнӓр секгдсмн. Эн мана гарарн барӓд тосхсн джиргълиг, хортн кедӱ галзурад дӓврвчн

мӧлтлдж чаддмн биш,—гидж дотран санв. Манъгъдур

153

ӧрӱнднь Сандж адгъдж Элстин военкоматд ирӓд, бийӓсн ӧмн кесг багъчудла зерглӓд суув.

Военкомин бӓӓсн ӧрӓгъӱр багьчуд неджӓдӓр орад,

гарад бӓӓцхӓнӓ.

Уӱдн хоорнд зогсджасн, ӧндр нургъта баахн наста лейтенант, Сандж тал хӓлӓгъӓд:

—Ортн,—гив.

—Та, юн кергӓр нааран ирвт? — гидж , воспком

Санджас сурв.

— Цаг онъгдан болв, герт суудж болшго, намаг цергт йовултн?

— Цергт йовнав гидг кӱн олн, болв сурсн улс болгъниг йовулдж чадшговдн. Энд, ард бас ӓмтн кергтӓ.

дӓӓнӓ цагт цергт мордсн, тылд кӧдлсн ӓдл чинртӓ.

—Уга, намаг йовултн.

—Та, ода хӓртн, даругъас хӓрӱгьинь авхт.

Военкомин ӧгсн хӓрӱд Сандж эс хансн бӓӓдлтӓгъӓр,

ӱӱд секӓд гархар седчкӓд, хӓрӱ эргӓд:

— Танас сурджанав, аргъта болхла намаг йовулдж

ӱзтн,—гичкӓд, газа бӓӓсн ӱӱрмӱдиннь ӧӧр ирдж зогсв. Удл уга Санджин сансн санан кӱцв.

Эврӓннь таньдг кесг багъчудла хамдан, Сталинградт танкин училищд дасв.

Немшин фашистирин церг, Советск Ӓӓрмӓс цокулад, ик гарута болсн бийнь, Сталинградиг эзлдж авхар,

бӓӓсн чидлӓрн дӓврлгъ кев.

Санджд хортнла чирӓгъӓрн харгъх цаг ӧӧрдв.

кӓд, делсдж бӓӓсн полкин улан тугиг хойр гарарн атхад ӱмсчкӓд, танкистнр тал хӓлӓгъӓд:

— Сталинградиг харсх манд ик хӱв тусв. Галзурсн хортиг хӓрӱ гаргълго, хогинь таслдж, уга кех кергтӓ. Манла хамдан — мана ик орн-нутг.

тӧрскнӓннь тӧлӓ уралан!

Товин дуунд газр чичрв.

Хортна цаг зуур эзлдж бӓӓсн газр будн болад харнъгъурв.

Танкистнр уралан адгълдв.

— Товин эн тӱрӱн сумн, ӧшӓтн чамд мини Тӧрскнӓ «белг», хойрдгчнь — мини Хальмгин «белг»,—гигъӓд

154

nv‘uTn. ухата- ?УГ нама, эцган, тӓньш уга... Кермӓ... СӓСӓ-

бутьгтаЬ£Мп» Мандж ЭН?КР геРгӓн санхларн зӱркнь

ппмпп Г Д аргъул 1,овсн болдж медгдӓд, суусн

э?мӓ™ »°СаД’ секӓтӓ..й?.всн теплушкин ӱӱднӓ ӧӧр одад ^эмарн вагона эрс тӱшад зогсв.

чвЛ1аНДЖ .Кермӓ х°йр дурарн хамцла. Мандж педу-

Д°тр. ганцхн баахн кӱӱкн ирв. Мандж кӱӱкиг ӱзн, алнъ

°°лв. Хург чилснӓ хӧӧн багш кӱӱкнӱр ӧӧрддж сурв: Тана ӱрнтн кемби?

Уга, би эк бишв,—болв. Кӱӱкнӓ чирӓнь улагъ-

аД, бийнь буру хандв.

Тииклӓ медӓтӓ ӓмтн дотр юн кергтӓ йовсмбт?—

гидж Мандж ӧвӓрцдж сурв.

— Би школд ордг нег дӱӱтӓв. Эк, эцг угав...

Кӱӱкнӓ нӱднь ус гӱӱгъӓд, сӱӱлин ӱг зӱркинь ӧвд-

каснь багшд ил медгдв.

— Учр уга. Бичӓ му сантн... Би таниг герттн кӱрг-

чксв,..—гидж Мандж, хаджгъран чиклхӓр, башрддж келв.

.... — Уга... Би эврӓн,..—кӱӱкн улм чирӓнь улагъад, УӰДнд дарцдж бӓӓсн ӓмтнӓ заагар гархар седв, болв багш гараснь татад зогсав...

Гвардий лентенант Бадмин Мандж эн тоотан с.а- над, теплушкин ӱӱднд нег — негӓн кӧӧлддж йовх мет, Дууна моддиг чигн, наласн ӧргн теегиг чилн ӱздж иовхш. Тер вагонд йовсан чигн мартчкв. Уханднь нег тоолвр талданар сольгдад, нег байрлулад, нег гейӱрӱлӓд йовна.

«Кермӓ минь, ода ямаран бӓӓнӓч?.. Кӧвӱм!»..,

Мандж гер авхдан гучн хойрта билӓ, Кермӓ хӧртӓ.

Тер бийнь хойраннь джиргъл гурвхн джилин туршарт,

157