Жүмләи феълияның ережелері:

Қағида: Егер әйел тегіндегі фаъил жалған болып, етістіктен кейін тұрса, бұл етістік ер тегінде де, әйел тегінде де тұруына болады. Мысалы:

طَلَعَ الشَّمْسُ - طَلَعَتِ الشَّمْسُ ؛ غَلَبَ الظُّلْمَةُ - غَلَبَتِ الظُّلْمَةُ.

Қағида: Ал егер бұл сөйлемдерде етістік фаъилдан кейін тұрса, онда етістік әйел тегінде тұруы керек. Мысалы:

الشَّمْسُ طَلَعَتْ ؛ الظُّلْمَةُ غَلَبَتْ.

Қағида: Егер фаъил жамъи салими мүзәккар болып, етістіктің алдында келсе, онда етістік жамъи мүзәккар болуы керек. Мысалы:

الْمُسْلِمُونَ جَاءُوا.

Қағида: Ал егер бұл сөйлемдерде фаъил етістіктен кейін тұрса, онда етістік ер тегінің жекеше түрінде тұруы керек. Мысалы:

جَاءَ الْمُسْلِمُونَ.

Қағида: Егер фаъил жамъи салими муаннас немесе жамъи таксир болып, етістіктің алдында келсе, онда етістік әйел тегінің жекеше түрінде немесе көпше түрде тұруы керек. Мысалы:

الْمُسْلِمَاتُ جَاءَتْ؛الرِّجَالُ جَاءَتْ؛الْمُسْلِمَاتُ حِئْنَ؛الرِّجَالُ جَاءُوا.

Қағида: Егер бұл жағдайда фаъил етістіктен кейін тұрса, етістік ер тегінің де, әйел тегінің де жекеше түрінде тұра береді. Мысалы:

جَاءَ الْمُسْلِمَاتُ ؛جَاءَ الرِّجَالُ ؛جَاءَتِ الْمُسْلِمَاتُ ؛جَاءَتِ الرِّجَالُ.

Қағида: Егер әйел тегіндегі фаъил нағыз фаъил болып, етістікпен байланысы болмаса, яғни сөйлемде етістікпен қатар келмесе, онда етістік ер тегінде де, әйел тегінде де жұмсала береді. Мысалы:

جَاءَ الْيَوْمَ امْرَأَةٌ ؛ جَاءَتِ الْيَوْمَ امْرَأَةٌ .

Қағида: Егер тасния және жамъи салими мүзәккар жіктелулері (сийғалары) «ال»-ды зат есімге музаф болса, онда қатар келген екі сүкуннан қашу үшін рафъ жағдайында таснияның (ا ), ал көпше түрдің (жамъ) (و) әріптері айтылуда түсіріледі. Мысалы:

جَاءَنِي مُسْلِمَا الْقَوْمِ және جَاءَنِي مُسْلِمُو الْقَوْمِ.

Насб және жар жағдайларында таснияның (ى) әрпі түсірілмейді, мақсур жасалады (қысқарады). Көпше түрде (жамъ) (ى) әрпі түсіріледі. Мысалы:

رَأَيْتُ مُسْلِمَىِ الْقَوْمِ ؛ جَلَسْتُ مَعَ مُسْلِمَىِ الْقَوْمِ ؛ رَأَيْتُ مُسْلِمِى الْقَوْمِ؛ جَلَسْتُ مَعَ مُسْلِمِى الْقَوْمِ.

Егер ذُو ؛ أَخُو ؛ أَبُو сөздері «ال» -ды зат есімдерге музаф болса, онда үш жағдайда да әлсіз әріптер айтылуда түсіп қалады. Мысалы:

أَبُوالرَّشَادِ ؛ أَبَاالرَّشَادِ ؛ أَبِىالرَّشَادِ ؛ أَخُوالرَّشِيدِ ؛ أَخَاالرَّشِيدِ ؛ أَخِى الرَّشِيدِ ؛ ذُوالْمَالِ ؛ ذَاالْمَالِ ؛ ذِىالْمَالِ.

خبر حقيقى و خبر مجازى .§-74

Бастауыштың (мүбтада) жеке анықтауышы болып табылатын баяндауыш (хабар) нағыз баяндауыш (хабар хакикий) деп аталады. Мысалы:

زَيْدٌ حَسَنٌ ؛ زَيْدٌ عَالِمٌ.

Бастауышқа қатысы бар заттың анықтауышы болып табылатын баяндауыш (хабар) бейнелі баяндауыш (хабар мажазий ) деп аталады. Мысалы:

زَيْدٌ حَسَنٌ غُلاَمُهُ ؛ زَيْدٌ عَالِمٌ أَبُوهُ .

Қағида: Бейнелі баяндауыштан (хабар мажазий) кейін үнемі бастауыштың замиріне музаф болған фаъил қажет болады. Бұл фаъил үнемі бейнелі баяндауыштың нағыз мавсуфы болады. Мысалы, жоғарыдағы мысалдардаأَبُوهُ және غُلاَمُهُ сөздері.

Кейбір бейнелі баяндауыштар фаъилға, яғни өздерінің нағыз мавсуфтарына музаф болып келеді. Бұл жағдайда фаъилға ال қойылады да, мажрур жағдайында тұрады. Оның соңында замиры болмайды. Мысалы:

زَيْدٌ حَسَنُ الْغُلاَمِ ؛ زَيْدٌ عَالِمُ الأَبِ.

Қағида: Егер бейнелі баяндауыш өз фаъилына музаф болмаса, онда ол әрдайым жекеше түрде тұрады, ал тегі жағынан одан кейін тұрған фаъилға бағынады. Мысалы:

زَيْدٌ حَسَنٌ غُلاَمُهُ ؛ زَيْدٌ حَسَنَةٌ جَارِيَتُهُ ؛ الزَّيْدَانِ حَسَنَةٌ جَارِيَتُهُمَا ؛ الزَّيْدُونَ حَسَنَةٌ جَارِيَتُهُمْ؛ زَيْدٌ حَسَنَةٌ جَارِيَتَاهُ ؛ زَيْدٌ حَسَنَةٌ جَوَارِيهِ؛ زَيْدٌ حَسَنٌ غُلاَمَاهُ ؛ زَيْدٌ حَسَنٌ أَوْلاَدُهُ ؛ الزَّيْدَانِ حَسَنٌ أَوْلاَدُهُمَا ؛ الزَّيْدُونَ حَسَنٌ أَوْلاَدُهُمْ.

Қағида: Егер бейнелі баяндауыш өз фаъилына музаф болып келсе, онда ол ережелері бойынша нағыз хабар сияқты болады. Тегі мен түрі жағынан өзінің алдында тұрған бастауышқа бағынады. Мысалы:

زَيْدٌ حَسَنُ الْغُلاَمِ ؛ زَيْدٌ حَسَنُ الْجَارِيَةِ ؛ الزَّيْدَانِ حَسَنَا الْجَارِيَةِ ؛ الزَّيْدُونَ حِسَانُ الْجَارِيَةِ ؛ زَيْدٌ حَسَنُ الْجَارِيَتَيْنِ ؛ زَيْدٌ حَسَنُ الْجَوَارِى ؛ زَيْدٌ حَسَنُ الْغُلاَمَيْنِ ؛ زَيْدٌ حَسَنُ الأَوْلاَدِ ؛ الزَّيْدَانِ حَسَنَا الأَوْلاَدِ ؛ الزَّيْدُونَ حِسَانُ الأَوْلاَدِ.