Маътуфтың мысалдары:

جَاءَنِي زَيْدٌ وَ بَكْرٌ ؛ رَأَيْتُ زَيْدًا وَ بَكْرًا ؛ لَقِيتُ زَيْدًا ثُمَّ بَكْرً ؛ مَاتَ النَّاسُ حَتَّى الأَنْبِيَاءُ ؛ هُوَ عَالِمٌ أَوْجَاهِلٌ ؛ أَ زَيْدٌ أَمْ بَكْرٌ هُوَ ؟ جَاءَنِي زَيْدٌ لاَ بَكْرٌ ؛ لَمْ يَجِئْ زَيْدٌ وَ لاَ بَكْرٌ ؛ الإِنْسَانُ إِمَّا صَالِحٌ وَ إِمَّا طَالِحٌ ؛ لَمْ يَجِئْ زَيْدٌ بَلْ بَكْرٌ ؛ لَمْ يَجِئْ زَيْدٌ لَكِنْ بَكْرٌ ؛ جَاءَنِيَ الْمُعَلِّمُ أَىْ مَحْمُودٌ.

Кейінгі жылдардың кейбір ғалымдары لاَ سِيَّمَا сөзінен кейін тұрған зат есімдерді маътуф деп, ал لاَ سِيَّمَا сөзін атф харфтерінің мулхакаттары деп санайды. Мысалы:

سُرَّ الْقَوْمُ لاَ سِيَّمَا زَيْدٌ؛ أَكْرَمْتُ الْقَوْمَ لاَ سِيَّمَا زَيْدًا؛ جَالَسْتُ مَعَ كُلِّ ضَيْفٍ لاَ سِيَّمَا زَيْدٍ

Кейбір маътуфтар түсірілген أَىْ арқылы байланысады. Мысалы: جَاءَنِيَ الْحَبِيبُ.... زَيْدٌ . Негізінде бұл - جَاءَنِيَ الْحَبِيبُ أَىْ زَيْدٌ .

نَفَعَنِيَ الأُسْتَاذُ....وَعَظُهُ негізінде бұл - نَفَعَنِيَ الأُسْتَاذُ أَىْ وَعَظُهُ.

رَأَيْتُ زَيْدًا.... رَأْسَهُ негізінде бұл - رَأَيْتُ زَيْدًا أَىْ رَأْسَهُ .

وَجَدْتُ دِرْهَمًا.... دِينَارًا негізінде бұл - وَجَدْتُ دِرْهَمًا أَىْ دِينَارًا.

Маътуф сөйлемдер

Кейде сөйлемдер де бір-бірімен атф харфтері арқылы байланысады. Мысалы:

زَيْدٌ عَالِمٌ وَعَمْرٌو جَاهِلٌ ؛ زَيْدٌ كَتَبَ وَ عَمْرٌو قَرَأَ ؛ دَخَلَ زَيْدٌ فَقَامَ عَمْرٌو ؛ دَخَلَ زَيْدٌ ثُمَّ خَرَجَ عَمْرٌو ؛ إِمَّا زَيْدٌ سَخِىٌّ أَوْ عَمْرٌو سَارِقٌ؛ أَ زَيْدٌ أَعْطَى أَمْ عَمْرٌو سَرَقَ ؛ زَيْدٌ سَخِىٌّ لاَ عَمْرٌو سَارِقٌ ؛ لاَ زَيْدٌ سَخِىٌّ وَلاَ عَمْرٌو سَارِقٌ ؛ إِمَّا زَيْدٌ سَارِقٌ وَإِمَّا عَمْرٌو سَارِقٌ؛ لَمْ يَأْكُلْ زَيْدٌ بَلْ شَرِبَ ؛ تَطَهَّرَ زَيْدٌ أَى اغْتَسَلَ.

مُنَادَى .§ -67

Кейбір сөйлемдердің басында немесе аяғында қаратпа харфтерді пайдалану арқылы әңгіме бағытталатын кісі аталады (қаратылады, шақырылады). Мысалы:

يَا عَبْدَاللَّهِ اعْبُدِ اللَّهَ ؛ اُعْبُدِ اللَّهَ يَا عَبْدَاللَّهِ. Бұл сөйлемдерде Абдуллаһ сөзі қаратпа харфтен кейін келген. Қаратпа харфтерден кейін тұрған осындай зат есімдер мунада деп аталады. Қаратпа харфтер алтау:

وَا ؛ أَ ؛ أَىْ ؛ هَيَا ؛ أَيَا ؛ يَا . Мысалы:

يَا عَبْدَاللَّهِ ؛ أَيَا خَيْرًا مِنْ زَيْدٍ ؛ هَيَا زَيْدُ ؛ أَىْ أَحْمَدُ ؛ أَ مَحْمُودُ ؛ وَا زَيْدَاهُ.

Мунадалар 4 түрлі болады:

1) Мунадаи музаф:

يَا عَبْدَاللَّهِ ؛ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؛ يَا رَبَّ الْعَالَمِينَ ؛ يَا أَرْحَمَ الرَّحِمِينَ.

2) Мунадаи шибхи музаф:

يَا خَيْرًا مِنْ زَيْدٍ ؛ يَا حَسَنًا وَجْهُهُ ؛ يَا رَؤُوفًا بِالْعِبَادِ.

3) Мунадаи накраи мәджхульа:

يَا فَاسِقًا دَعِ الْفِسْقَ ؛ يَا رَجُلاً لاَ تُحَقِّرِ النِّسَاءَ ؛ يَا عَجُولاً لاَ تَتَعَجَّلْ.

4) Мунадаи маълум:

يَا زَيْدُ ؛ يَا عَلِىُّ ؛ يَا رَجُلُ ؛ يَا حَبِيبُ ؛ يَا خَادِمُ.

Егер белгілі бір кісі белгісіз бір атпен (зат есіммен) қаратылса, онда бұл мунадалар мунадаи накраи мәджхулә емес, мунадаи маълум болады. Мысалы:

يَا خَادِمُ ؛ يَا حَبِيبُ ؛ يَا رَجُلُ.

قواعد

Қағида: Мунадаи музаф, мунадаи шибхи музаф және мунадаи накраи мәджхуләлар мансуб болып келеді. Мысалы:

يَا عَبْدَاللَّهِ ؛ يَا خَيْرًا مِنْ زَيْدٍ ؛ يَا فَاسِقًا دَعِ الْفِسْقَ.

Қағида: Мунадаи маълум әрдайым марфуъ жағдайында тұрады. Мысалы: يَا زَيْدُ ؛ يَا زَيْدَانِ ؛ يَا زَيْدُونَ ؛ يَا رَجُلُ.

Қағида: Мунадаи маълум еш уақытта танвинді болмайды. Мысалы, يَا زَيْدٌ деп айтуға болмайды, يَا زَيْدُ деп айтуға болады.

Қағида: Мунадаи маълум музаф және шибхи музаф болмаған жағдайда, оның анықтауышы, таъкиды және маътуфы марфуъ болады. Мысалы: يَا زَيْدُ وَ بَكْرُ ؛ يَا قَوْمُ أَجْمَعُونَ ؛ يَا زَيْدُ الْعَاقِلُ .

Қағида: Мунадаи маълум музаф немесе шибхи музаф болған жағдайда, оның анықтауышы, таъкиды және маътуфы мансуб болады. Бұл мунадаи маълумдар жазуда марфуъ болғанымен, ойда мансуб болатындығымен байланысты. Сондықтан оның музаф болған анықтауыш, таъкид және маътуфтары эърабта оған бағынады. Мысалы:

يَا زَيْدُ صَاحِبَ بَكْرٍ ؛ يَا قَوْمُ كُلَّهُمْ ؛ يَا زَيْدُ وَ عَبْدَاللَّهِ ؛ يَا رَجُلُ خَيْرًا مِنْ زَيْدٍ.

Қағида: Егер алам болып келген мунадаи маълум өздерінен кейін тұрған сөзге қатысы жағынан музаф болып табылатын اِبْنٌ және اِبْنَةٌ, харфтерінің көмегімен мавсулге айналса, онда ол танвинді болмайды, мансуб болады. Мысалы:

يَا زَيْدَ بْنَ بَكْرٍ ؛ يَا أَحْمَدَ بْنَ مَحْمُودٍ ؛ يَا مَرْيَمَ ابْنَةَ زَيْدٍ.

Қағида: Алам емес мунадаи маълумдар, сондай-ақ алам болған және исми жинске қатысы жағынан музаф болып табылатын اِبْنٌ және اِبْنَةٌ харфтерінің көмегімен мавсул болған мунадаи маълумдар мансуб болмайды, басқа мунадаи маълумдар сияқты марфуъ болады. Мысалы:

يَا رَجُلُ ابْنَ بَكْرٍ ؛ يَا زَيْدُ ابْنَ غَنِىٍّ ؛ يَا خَادِمَةُ ابْنَةَ بَكْرٍ ؛ يَا مَرْيَمُ ابْنَةَ فَقِيرٍ.

Кейбір мунадаи маълумдар жар етуші لـَ әрпінің көмегімен мажрур болады. Мысалы: يَا لَزَيْدٍ ؛ يَا لَبَكْرٍ . Бұл мысалдардағы жар етуші لـَ әрпі бар мунадалар мунадаи мустагоса деп аталады. Өйткені мунаданың жар етуші لـَ әрпі арқылы жасалған бұл түрі жәрдем сұрау үшін қолданылады.

Қағида: Жар етуші لـَ әрпі, негізінде, кәсралы болуы керек, бірақ мунадаи мустагоса мен замирге қосылғанда ол мафтухке айналады. Мысалы: يَا لَزَيْدٍ ؛ لَهُ ؛ لَهُمَا ؛ لَهُمْ.

وَا арқылы жасалған мунадалар мандуб деп аталады, өйткені وَا арқылы қапаландырған (өкпелеткен) зат (тіршілік иесі) қаратылады. Мысалы:

وَا وَيْلاَهُ ؛ وَا حَسْرَتَاهُ ؛ وَا زَيْدَاهُ.

Мунадаи мандубтың соңына, көбінесе ا және бір ه сақта қосылады. Кейде يَا –лы мунадалар да мандуб болып келеді. Мысалы:

يَا وَيْلاَهُ ؛ يَا زَيْدَاهُ.

Қағида: Нида (қаратпа) әріптер «ال»-ды зат есімдерге қосылмайды. Егер ол зат есімдерді (кісілерді) қарату керек болса, қаратпа әріпті олардан أَيُّهَا және أَيَّتُهَاсөздерімен бөлу керек. Мысалы:

يَا أَيُّهَا الرَّجُلُ

يَا أَيَّتُهَا الْمَرْأَةُ.

ي мутакаллимге музаф болған мунадалар төрт түрде қолданылады:

يَا غَلاَمَا ؛ يَا غُلاَمِ ؛ يَا غُلاَمِي ؛ يَا غُلاَمِىَ.

Сондай-ақ (ه) и сақтаны да қолдануға болады:

يَاغُلاَمَاهُ ؛ يَاغُلاَمِهْ ؛ يَاغُلاَمِيه ؛ يَاغُلاَمَيْه.

أَبِي және أُمِّي сөздері 7 түрде қолданылады:

يَا أَبِيَ ؛ يَا أَبِي ؛ يَا أَبِ ؛ يَا أَبَا ؛ يَا أَبَتِ ؛ يَا أَبَتَ ؛ يَا أَبَتَا.

يَا أُمِّيَ ؛ يَا أُمِّي ؛ يَا أُمِّ ؛ يَا أُمَّا ؛ يَا أُمَّتِ ؛ يَا أُمَّتَ ؛ يَا أُمَّتَا.