• Арнайы мақсат қою, оны меңгеруге ұмтылу;

• Есте қалдырудың қоғамдық, эксперименталдық мәнiнiң адам қажетiне байланысты болуы;

• Есте қалдыруды жоспарлап, iшiндегi ой түiндiлердiң мәнiн ашу, бiрiн бiрiмен байланыстыру;

• Мән-мағыналарды түсiну үшiн ойлау құбылысы мен ұштастыру;

• Қабылдаған нәрселердi өз сөзiмен құрастыру және өз ұғымдарыменен байланыстыру;

• Сапалы түрде қайталау. Мысалы, керектi мәлiметтi жаттағаннан кейiн, сақтау үшiн 40 минуттан кейiн тағы қайталау керек. Өйiткенi бiр сағаттан кейiн есте оқылған мәлiметтiң 50% ғана қалады екен. Содан, бiрiншi күнi 2-3 рет, екiншi күнi 1-2 рет, 3-7 күннен кейiн бiр рет қайталаса, бiрiншi күнi 100 рет қайталағаннан да артық болады екен.

Мұндай талаптарды орындау адамның есте сақтауын дамытып отыруына ықпалын көрсетедi. Психологияда естi дамытуға арналған жаттау тәсiлдерiн – мнемоника немесе мнемотехникалар деп атайды. Солардың кейбiреулерi тақырыптың соңында берiледi. Есте сақтаудың ерекшелiктерi болады. Психологтардың зерттеулерi бойынша мәлiметтiң басындағысы мен аяқталғандағысы есте жақсы сақталады екен. Сол үшiн маңызды және керектi нәрселердi жақсы есте қалдыру үшiн, мысалы, баяндаманың басына немесе соңына қою керек. зақ мерзiмдi есте сақталған мәлiметтердi қайта санаға келтiрудiқайта жаңғырту дейдi. Ол ерiктi және ерiксiз бола алады. Ерiксiз қайта жаңғырту дегенiмiз – мақсатсыз өзiмен өзi есiне түсұдi айтады. Арнайы қайта жаңғыртуда белгiлi мақсат болады және ерiк-күш жұмсалынып, арнайы әдiс-тәсiлдер қолданады. Қайта жаңғыртудың iшiнде тануды мен есте қайта елестетудi ажыратады.Әр түрлi травмалар немесе ауралар естiң бұзулуына әкелүi мүңкiн. Сол кезде естiң жоғалуын – амнезия дейдi. Бұл құбылыстар мидағы тежеу, өшу заңдылықтарына байланысты. Бiрақ өшкен, ұмытылған байланыстар бiр кезде жаңғырып, еске түседi. Бұны – реминисценсия дейдi. өмыту – жүйке клеткаларындағы тежелеу процестерiнiң дамуы. Осыған орай, уахытша ұмытуды сақтық тежеу дейдi. Адамның бұрынғы iс-әрекетi қазiргi есте сақтау жұмысына бөгет болып ұмытуға әкелсе, оны проактивтiк (тежелеу ''алдын ала әрекет ету'') дейдi. Ал кейiнгiiс-әрекеттiң бұрыннан есiнде сақталғандарына керi әсер етсе, ретроактивтiтежелеу (''артқа қарай әрекет ету'') дейдi. Мұндай ұмытудың көрiнiстерi бiр-бiрiне жақын материалдарды үйренуде жиi кездеседi. Оқу жұмысында, сабақ кестесiн жасауда осы мәселенi ескеру қажет.

15.Естің түрлері мен процестерінің өзарабайланысын көрсетіңіз.

Есте қалдыру жəне қайта жаңғырту үшiн жұмсалатын əрекеттердiң сипатына орай

естiң əр түрi келесiнегiзгi үш өлшемге сəйкес болуы шарт: 1) əрекеттегi басымдау

болған психикалық белсендiлiктiң сипаты бойынша ес - қозғалысты, сезiмдiқ, бейнелiжəне сөз - логикалы болып бөлiнедi; 2) iс-əрекет мақсатына орай ес - ырықты жəнеырықсыз болуы мүмкiн; 3) дүниелiк iс-əрекеттегi рөлi мен орнына тəуелдi жатталып,сақталу мерзiмiнiң мөлшерiне байланысты - қысқа мерзiмдi, ұзақ мерзiмдi жəне нақтықызметтiк естер ажыратылады.Қозғалысты ес - əрқилы қимыл-қозғалыстар мен олардың бiрлiктi жүйесiн естеқалдырып, сақтап жəне қайта жаңғырту. Кейбiр адамдарда осы ес түрi басқаларынан гөрiбасымдау келедi. Ондайлар, мысалы, музыкалы шығарманы дауыспен қайталай алмаза да, бимен көрсетуге шебер. Ал екiншi бiреулердiң қозғалысты есi тiптi шабан. Сезiмдiк ес. Əдетте, қажеттерiмiз бен қызығулары-мыздың, қоршаған ортаменқатынасымыздың қаншалықты тиiмдi не зиянды, ұнамды не жағымсыз орындалып

жатқанын көңiл-күйiмiзбен танытамыз.

Бейнелi ес - елестерге, табиғат көрiнiстерiне, сонымен бiрге дыбыстар, дəмгенегiзделген жад iздерi. Ол көру, есiту, сипай сезу, иiстiк жəне дəмдiк болып бөлiнедi. Егеркөру, есiту естерi əрбiр жете дамыған адамның өмiрлiк бағыт-бағдарында қалыптасатынболса, онда сезiмдiк, иiстiк пен дəмдiк естер адамның кəсiптiк қасиеттерiне жатады.Сөздiк-логикалы (мағыналы) ес мазмұнына бiздiң ой-өрiсiмiз кiредi. Ой тiлсiзөрнектелмейдi, сондықтан ой тек мағыналық ғана болмай, сөздi-логикалы болатыныосыдан. Бiздiң ойымыз əртүрлi тiл формаларымен берiлетiндiктен, оны қайта жаңғыртуматериалдың тек негiзгi азмұнын жеткiзумен не сөзбе-сөз қалтықсыз aйталануыменжүзеге асуы мүмкiн. Егер кейiнгi жағдайда жадқа алатынымыз мағыналық өңдеугетүспейтiн болса, онда оның өзгерiссiз жадталуы логикалы емес, механикалық жаттауғаайналады.Ырықсыз не ырықты болудан ес дамуының бiрiздi, кезекпен келетiн 2 деңгейiқұралады. Адам өмiр тəжiри-бесiнiң көбi ырықсыз ес əрдемiмен жинақталып, соныңарқасында арнайы дайындықсыз-ақ қажеттi болған тұр-мыстық бiлiктерiмiздiң қорықалыптасады. Бiрақ iс-əрекет барысында адамның өз iс-əрекеттерiн басшылыққа алу қажеттiгi де туындап қалады. Бұл жағдайда iске ырықты ес қосылады да, осыдан бiзгекеректi болған материалды алға ниет қып белгiлеумен аттаймыз немесе еске түсiремiз.