Тема 6. Беларускія землі ў складзе Рэчы Паспалітай
Лівонская вайна 1558-1583гг.
Утварэнне Рэчы Паспалитай.
Дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай
казацка-сялянская вайна на Беларусі 1648–1651 гг.
Вайна РП з Маскоўскай дзяржавай 1654–1667 гг.
Лівонская вайна 1558-1583гг.
Прычыны
Жаданне маскоўскага цара выйсці да Балтыйскага мора, Расія заняла выгаднае бы ваенна-стратэгічнае і эканамічнае становішча ў Еўропе.Гэтая тэрыторыя знаходзілася пад кантролем Польшчы, ВКЛ, Лівоніі (канфедэрацыі 5 княстваў, заснаваны рыцарамі Лівонскага ордэна на прыбалтыйскіх землях), з другой паловы XVI - першай паловы XVII стст. Называлася Ліфляндыяй або Інфлянтамі.
1557г. – заключэнне ваеннага саюза ВКЛ і Лівонскага ордэна.
Рускія войскі авалодалі Нарвай, Дзерптам (Тарту). Магістр Лівонскага ордэна запрасіў дапамогі ў суседніх краін.
1559г. пагадненне, згодна якому лівонія пераходзіла пад пратэктарат ВКЛ і Польшчы. Пасля ваенных няўдач Ордэн распаўся, в 1561г. – пагадненне– магістр Ордэна Кетлер аб’яўлены свецкім князем Курляндыі і часткі Лівоніі. У вайну супраць Масквы ўступіла ВКЛ, даслаўшы свае войскі.. Баявыя дзеянні разгарнуліся на беларускіх землях.
Пачатак 1562г. рускія войскі захапілі Мсціслаў, Воршу, Шклоў, Віцебск, дуброўна і Копысь. Зімой 1562-1563гг. Сканцэнтравана пад Мажайскам 60-тыс рус. войска. 31 студеня 1563г. пачатак аблогі Полацка. Малы гарнізон Полацка на з ваяводам Давойнам не іог доўга трымаць асаду. 15 лютага 1563г. захоп Полацка рускімі войскамі.
Зіма 1563–студзень 1564г. – прыпыненне баявых дзеянняў
1564г. Бітва на р. Ула пад Чашнікамі каля в. іванск. Войскі ВКЛ на чале з гетманам М. Радзівілам разбілі ўдвая больш 24 тыс. Корпус Шуйскага. З 1565г. пачалася пазіцыйная вайна.
1566-1569гг. Рускімі войскамі пабдаваны крэпасці для ўмацавання сваіх пазіцый у раене Полацка Туроўля, Суша, Сокал. Сітня, Чырвоная, каз’яны, Ула.
У жніўні 1579г. паход Стэфана Баторыя з 40 тыс. Войскам на Полацк. Рускія 20 дзен стрымлівалі атакі. Адным з герояў штурму Полацка быў ратнік Перавал, які быў адораны шляхецтвам і паклаў пачатак роду Пржавальскіх. 1579г. адваеваны ўсе крэпасці ў раене Полацка. 1580г. – уся тэрыторыя вызвалена. Пачаўся паход на рускія землі. Аднак пад Псковам былі спынены, у 1581г. пачалася аблога. Якая працяевалася болей 5 мес. абараняў горад Шуйскі.
15 студзеня 1582 г. было заключана Ям-запольскае перамир’е. ліцвінска-руская мяжа фактычна не змянілася. Масква страціла толькі Веліж на граніцы Смаленскай зямлі. Вайна падарвала эканоміку ВКЛ і палітычную стабільнасць, вымусіла ісці на саюз з Польшчай.
2.Утварэнне Рэчы Паспалитай.
Прычыны ўтварэння РП
цяжкае знешнепалітычнае становішча ВКЛ у сувязі з Лівонскай вайной.
імкненне шляхты ВКЛ да набыцця шляхецкіх вольнасцей, якімі валодала шляхецкае саслоўе ў Польшчы
Перадумовай Люблінскай уніі сталі ўнутрысаслоўныя супярэчнасці паміж магнатэрыяй (багатай шляхтай) і шляхтай сярэдняй ды дробнай. Пераважнае, дамінуючае становішча ў дзяржаве належала магнатам, якія адціскалі шляхту на другі план. Элітарнае магнацтва, буйныя землеўласнікі мелі амаль неабмежаваную ўладу ў ВКЛ, праводзілі на соймах і сойміках свае рашэнні, маніпулюючы болыиасцю шляхты, якая не мела ў дзяржаве ніякай рэальнай улады. Літвінскую шляхту прываблівалі "залатыя вольнасці" польскай шляхты, якая мела доступ да ўлады, рашуча уплывала на ўнутраную і знешнюю палітыку ўрада. Дасягненне гэтых мэтаў яна звязвала з заключэннем уніі з Польшчай.
жаданне шлатлікай польскай шляхты падпарадкаваць ВКЛ, атрымаць землі і пасады
пашырэнне каталіцкай веры ў ВКЛ
Для канчатковага вырашэння пытання аб уніі на 23 снежня 1568 г. быў прызначаны з'езд у Любліне. 10 студзеня 1569 г. У склад дэлегацыі ВКЛ уваходзілі канцлер і віленскі ваявода Мікалай Радзівіл Руды, падканцлер Астафей Валовіч, жамойцкі стараста Ян Хадкевіч, падскарбій Мікалай Нарушэвіч і іншыя ўплывовыя асобы. На сойм прыбылі кароль і каля 160 паслоў і сенатараў Польшчы і ВКЛ. У гэты ж дзень пачаліся перамовы. Амаль шэсць месяцаў працягваўся сойм. Кожны бок ставіў свае ўмовы, якія не прымаліся супрацьлеглым. Ніхто не саступаў. Больш таго, дэлегацыя ВКЛ раскалолася на магнацкую і шляхецкую групы, з якіх першая была супраць, а апошняя стаяла за ўтварэнне уніі з Польшчай.
Калі паслы княства ўбачылі пагрозу гвалтоўнага заключэння уніі на непрымальных для сваей дзяржавы ўмовах, яны ў знак пратэсту ў ноч на 1 сакавіка 1569 г. пакінулі Люблін з намерам сарваць перамовы. Пры падтрымцы польскіх паслоў вялікі літоўскі князь, кароль польскі Жыгімонт Аўгуст, скарыстаўшы цяжкае знешнепалітычнае становішча княства, фактычна здзейсніў акт дзяржаўнай здрады - незаконна, насуперак сваім абяцанням і прысягам аб захаванні цэласнасці тэрыторыі ВКЛ, 5 сакавіка 1569 г. выдаў універсал аб перадачы Польшчы Падляшша з гарадамі Бельск, Беласток, Драгічын-на-Бугу, Мельнік. Такімі ж незаконнымі актамі, без згоды сойма былі адарваны ад княства і далучаны да Польшчы Валынь, Падолле, Кіеўшчына.
Падзеі Люблінскай уніі адлюстраваны на карціне польскага мастака Яна мацейкі “Люблінская унія”.
Унія была заключана на наступных умовах:
Стваралася новая федзратыўная дзяржава, што складалася з 2-х частак Каралеўста Польскага і ВКЛ, пад назвай Рэч Паспалітая (ад польскага рэспубліка)
Злучаныя дзяржавы маюць аднаго манарха – караля, які носіць тытул “кароль польскі і вялікі князь літоўскі, рускі, прускі, мазавецкі, жамойцкі, кіеўскі, валынскі, падляшскі і ліфляндскі”.
Яго пасада была не спадчыннай, а выбарнай. Абіраюць яго народы абедзвюх дзяржаў разам, для гэтай мэты збіраецца сойм у Варшаве. Каранацыя адбываецца ў Кракаве.
Літва не мае права абраць для сябе асобнага вялікага князя.
Для вырашэння найважнейшых дзяржаўных спраў збіраецца агульны сойм Рэчы Паспалітай. Ён складаецца з дэпутатаў, абраных на павятовых сойміках.
Пасяджэнні сойма праходзяць на польскай зямлі. Скліканне асобных соймаў для ВКЛ і для Кароны не прадугледжвалася.
Усе нязгодныя з умовамі уніі ранейшыя пастановы ВКЛ касуюцца.
Украіна (Кіеўшчына, Валынь, Падолле і Падляшша) аддзяляюцца ад ВКЛ і далучаюцца да Польшчы.
Лівонія аб'яўляецца сумесным валоданнем Княства і Кароны.
Дзяржавы праводзяць агульную знешнюю палітыку.
Уніфікацыя фінансавай сістэмы і ліквідацыя мытных межаў.
ВКЛ мела асобнае ад Польшчы
Войска
Заканадаўства
судовую арганізацыю
адміністрацыйны аппарат
тытул і пячатку
дзяржаўную мову (старабеларуская да канца XVII ст. -1696г. у Польшчы - лацінская)
Вынікі ўніі
Страта 1/3 дзяржаўнай тэрыторыі (Падляшша. Валынь, Падолле. Кіеўшчына)
Незадаволенасць магнатоў ВКЛ магчымай стратай палітычнай ўлады (Сойм павінен быў перастаць існаваць, ў агульны Сенат са 180 паслоў ад усей РП толькі 46 былі ад ВКЛ, з іх 34 ад беларускіх паветаў) і канкурэнцыяй з боку польскай шляхты за землі і пасады ў ВКЛ.
Рост антыпольскіх настрояў і барацьба за захаванне самастойнасці ВКЛ.
Паланізацыя на беларускіх землях (насаджэнне каталіцызму. Далучэнне да залатых шляхецкіх вольнасцей, далучэнне да польскай культуры і мовы, забарона афіцыйнага ўжытку беларускай мовы) і фарміраванне новай супольнасці “народ шляхецкі”. Які аб’ядноўваўся адзінымі прывілеямі, рэлігіяй (каталіцкай) і мовай польскай.
Люблінская унія захоўвала пэўную самастойнасць. Польшча і ВКЛ захоўвалі самастойныя назвы. Нягледзячы на ўмовы уніі, у XVI - першай палове XVII стст. грошы ў кароне і княстве былі асобныя. Захавалася нават мытная мяжа паміж імі. Насуперак акту уніі ў ВКЛ у 70-80-я гг. XVI ст. рэгулярна збіраліся агульнадзяржаўныя соймы. У 1581 г. была створана асобная вышэйшая судовая інстанцыя для ВКЛ – Галоўны трыбунал. А прыняты ў 1588 г. Статут, па сутнасці, скасоўваў многія пастановы Люблінскай уніі. Барацьбітом за незалежнасць княства ў складзе Рэчы Паспалітай, які пастаянна дбаў пра ўмацаванне яго эканамічнай і палітычнай магутнасці, быў буйнейшы палітычны і грамадскі дзеяч ВКЛ Леў Сапега (1557-1633) -сакратар, потым пісар дзяржаўнай канцылярыі, падканцлер і ўрэшце канцлер. Сапега вёў барацьбу з Жыгімонтам III за поўную самастойнасць княства, імкнучыся прымусіць яго паважаць законы сваей дзяржавы. Ён дамогся таго, што кароль мусіў узгадняць свае рашэнні па ўсіх пытаннях на тэрыторыі княства з канцлерам.