21. Час і прастора ў літаратурным творы. Паняцце пра хранатоп.

Мастацкі час і мастацкая прастора, гэта характар мастацкай выявы, які забяспечвае цэласнае ўспрыманне мастацкай рэчаіснасці і арганізуе кампазіцыйны твор.

Мастацкая прастора ўяўляе сабой мадэль міру дадзенага аўтара на мове яго прасторы паданняў. У рамане Дастаеўскага гэтым з'яўляецца ўсходы (лесніца). У сімвалістаў люстэрка, у лірыцы Пастарнака вокны.

Характэрнай асаблівасцю мастацкага часу і прасторы з'яўляецца іх дыскрэтнасць. Літаратура не ўспрымае ўвесь струмень часу, а толькі вызначаныя істотныя моманты. Дыскрэтнасць прасторы звычайна не апісваецца падрабязна, а пазначаецца з дапамогай асобных дэталяў. У лірыцы прастора можа быць іншасказальнай. Для лірыкі характэрна накладанне розных часавых планаў у сучаснасці, прошлым, будучым і г.д.

Мастацкі час і прастора сімвалічны. Асноўныя прасторавыя знакі: хата (выява замкнёнай прасторы), прастор (выява адчыненай прасторы), парог, акно, дзверы (мяжа). У сучаснай літаратуры: вакзал, аэрапорт (месцы вырашальных сустрэч). Мастацкая прастора можа быць: кропкавай, аб'ёмнай. Мастацкая прастора рамана Дастаеўскага - гэта сцэнічная пляцоўка. Час у яго раманах рухаецца вельмі хутка, а ў Чэхава час спыніўся.

Вядомы фізіёлаг Ухтомскі аб'ядноўвае два грэцкіх слова: хронас - час, топас - месца. У паняцці хранатоп - прасторава часавы комплекс і лічыў, што гэты комплекс прайграваецца намі, як адзінае цэлае.

Хранатоп - літаратуразнаўчы тэрмін, уведзены Бахціным у працы "Формы часц і хранатопу ў рамане". Пад хранатопам Бахцін разумее "істотную ўзаемасувязь часавых і прасторавых адносін". Тэрмін таксама актыўна выкарыстоўваецца ў працах Бахціна "Праблемы творчасці Дастаеўскага" і "Творчасць Франсуа Рабле і народная культура сярэднявечча і Рэнесансу".

Тэрмін хранатоп пасля прац Бахціна атрымаў значнае распаўсюджванне ў рускім і замежным літаратуразнаўстве. З гісторыкаў яго актыўна выкарыстаў Гурэвіч.

"Хранатоп у літаратуры мае істотнае жанравае значэнне. Можна прама сказаць, што жанр і жанравыя разнавіднасці вызначаюцца менавіта хранатопам, прычым у літаратуры кіруючым пачаткам у хранатопе з'яўляецца час. Хранатоп як фармальна-змястоўная катэгорыя вызначае і выяву чалавека ў літаратуры; гэтая выява заўсёды істотна хранатапічна. Засваенне рэальнага гістарычнага хранатопу ў літаратуры працякала складна і прырыўна: асвойвалі некаторыя вызначаныя бакі хранатопу, даступныя ў дадзеных гістарычных умовах, выпрацоўваліся толькі вызначаныя формы мастацкага адлюстравання рэальнага хранатопу. Гэтыя жанравыя формы, прадуктыўныя ў пачатку, замацоўваліся традыцыяй і ў наступным развіцці працягвалі ўпарта існаваць і тады, калі яны ўжо цалкам згубілі сваё рэалістычна прадуктыўнае і адэкватнае значэнне. Адгэтуль і існаванне ў літаратуры з'яў глыбока разначасовых, што надзвычай ускладняе гісторыка-літаратурны працэс".

Характэрныя рысы хранатопу ў літаратуры 20 стагоддзі:

1. Абстрактная прастора замест пэўнага мелае знак, значэнне.

2. Нявызначана месца і час дзеяння.

3. Памяць персанажа як унутраныя прастора разгорнутых падзей.

Структура прасторы будуецца на апазіцыі: верх-ніз, неба-зямля, зямля-падземнае царства, поўнач-поўдзень, лева- права і інш.

Структура часу: дзень-ноч, вясна восень, святло-цямрэча і інш.