1. Бел. м. – нац. мова бел. народа

Нац.м.–сродак пісьмовых і вусных зносін паміж людзьмі пэўнай нацыі. Фармір. на аснове мовы народнасці.Нац.мова паводле структуры не мае прынцыповых адрозненняў ад мовы народнасці,таму што наследуе яе лексіку, фанет. і граматычны лад. Бел. нац. м. пач. фармір. ў перш. пал. 19 ст. Паспяховаму фармір. б. нац. м. спрыяла наяўнасць глыбокіх піс-вых традыцый народа і станаўленне піс-ай літ-ай м. як адной з умоў узнікн. і развіцця нац. м. Адбыв. развіццё вус.літ.м.,ставовіцца адзіным сродкам вус. зносін людзей. Усё большае знач. набыв. маст. літ-ра,станов.узорам для астатніх разнавіднасцей б.нац.м. Нац. м. бел-ага народа служыць сродкам выяўлення дух. жыцця народа, з’яўл. формай яго нац. культуры, праяўл. ў дзейнасці тэатраў, перадачах радыё і тэлебачання, стварэнні багат. маст. літ-ры.Бел. нац.м. мае 2 асноўныя разнавіднасці – літ-ую м.(гэта агульн. для ўсёй тэрыт. Белар., унармаваная,узорная мова) і дыялектную(уключае ўсе мясцовыя, тэрытарыяльныя гаворкі бел. м. ).

2. Мауленчая дзейнасць, мова I мауленнеМаўленчая дзейнасць –актыўная прадметная дзейнасць суб’екта, звязаная з успрыманнем і параджэннем маўлення. Маўленчая дзейнасць ажыццяўляецца праз мэтанакіраваныя маўленчыя дзеянні, фарміраванне маўленчых здольнасцей. Асноўнымі відамі маўленчай дзейнасці з’яўляюцца: аўдзіраванне (слуханне і разуменне мовы), гаварэнне, чытанне, пісьмо. Вядомы даследчык маўленчай дзейнасці А.А. Лявонцьеў называе наступныя кампаненты аперацыйнай структуры маўленчага дзеяння:арыенціроўка;планаванне(праграмаванне);унутраная рэалізацыя праграмы (выбар слоў, граматычных канструкцый);рэалізацыя выказвання.Паколькі ў дзіцячым маўленні актуальнымі з’яўляюцца тры асноўныя аспекты – “фанетычнае развіццё, граматычнае развіццё і семантычнае развіццё”, спынімся на кожным з іх у такім плане:удасканаленне навыкаў аудзіравання і чытання у метадычнай навуцы выдзяляюцца наступныя тыпы аўдзіравання: глабальнае; дэталёвае; крытычнае). На уроках мовы чытанне выконвае ў асноўным наступныя функцыі: 1). кагнітыўную (пазнавальную); 2).  рэгуляцыйную; 3). вартасна-арыентацыйную. Віды чытання: -пошукавае; - праглядальнае; -вывучальнае; -вучэбна-азнаямляльнае; -выбарачнае; -выразнае;фарміраванне і развіццё выяўленчых навыкаў (фарміраванне навыкаў літаратурнага вымаўлення – працяглы працэс, які патрабуе ад настаўніка метадычнай паслядоўнасці. Знаёмства вучняў з нормамі беларускага літаратурнага вымаўлення праходзіць у некалькі этапаў:1) паведамленне арфаэпічнай нормы;2)арфаэпічныя практыкаванні;3) маўленча-камунікатыўныя практыкаванні);узбагачэнне і актывізацыя слоўніка вучняў (задачы слоўнікавай працы: а) узбагачэнне лексічнага запасу дзяцей новымі для іх словамі; б) фарміраванне ўменняў правільна ўжываць у моўнай практыцы словы з улікам іх семантыкі; в) азнаямленне з мастацка-выяўленчымі сродкамі мовы; г) выхаванне ў дзяцей эстэтычных адносін да слова);выпрацоўка ўменняў будаваць словазлучэнні і сказы (задача настаўніка беларускай мовы – выпрацаваць у вучняў уменне правільна ўтвараць словазлучэнні, аб’ядноўваць іх у сказы і звязныя тэксты);развіццё навыкаў звязнай мовы (развіваць звязную мову вучняў – значыць працаваць над усімі яе кампанентамі: зместам, лагічнай звязнасцю, тэматычнай закончанасцю, сэнсавай і структурнай цэласнасцю, дакладнасцю, вобразнасцю, выразнасцю, яснасцю для слухача і чытача, належным моўным афармленнем).

4Лексікалогія як раздзел навукі Лексікалогія—разд.м-ва,які вывучае лексіку м.Аб'ектам вывучэння-сл.—асн.адзінка м.Сл—г.фанетыч.і граматыч.аформленая адзінка м.,што мае пэўнае зн-е і выступае сродкам моўных зносін. падзял.на адназнач.і мнагазн.Адназн.маюць адно лекс.г.тэрміны:дэфіс,косінус,уласныяназвы:Купала,Гомель,.Большасцьсл.уб.м.мнагазначныя.сл.бранямае2значэнні:1)металічная вопратка воіна ў мінулым2)стальная абшыўка танка, баявога карабля.Мнагазначнасць,ціполісеміяг.уласцівасць сл.мець некалькі лексіч.зн-няў.спіць дзіця—спіцьлес,чэрствыхлеб-чэрствычалавек,.Асноўнае,зн-несл.наз.прамым. Вытворнае, другаснае значэнне, што набываецца зчасамназ.пераносным.Існуюц3спосабыўзнікненняперанос.зн.:метафара,метанімія,сінекдаха.Метафара—г.перанос назвы з аднаго прадм,на інш на асновепадабенстватыхцііншпрымет.языкчалавека—языкполымя,Метанімія— перанос найменняў з аднаго прадмета на др.па сумежнасці, суаднесенасці ў часе і прасторы.. Метанімічныя пераносы характарызуюцца вялікай разнастайнасцю семантычнага асэнсавання ў м.можа пераносіцца:а) назва таго, што ўмяшчае,на тое,што ў ім умяшчаецца (змесціва):будуецца інтэрнат—на працу выйшаў інтэрнат;;б)назва дзеяння на яго вынік:пераклад тэксту—раздалі пераклады;пераход праз дарогу—новы падземны пераход;в)назва матэрыялу на вырабы з яго:фужэр з хрусталю—ўбачыў паліцу хрусталю;г)прозвішча (псеўданім) аўтара на яго творы:сустракаліся з Брылём—перачытваю Брыля і інш.Сінекдаха-адносіцца да разнавіднасцей метанімічных пераносаў. Мнагазначныя словы — яркі стылёвы сродак, яны выкарыстоўваюцца ў мове тв.маст.літ.для стварэння вобраза

5.Амонімы—с.з аднолькавым гучаннем і роз.зн-ем;аўсянка¹ —аўсяная каша і аўсянка² —пеўчая птушка;З'ява гукавога супадзення зусім розных па сэнсе моўных адзінак наз.аманіміяй.У адрозн.ад мнагазнач.сл.у якім п\ж зн-мі захоўваецца семантычнае адзінства,амонімы—сл.зусім роз.,якія па тых ці інш.прычынах супалі ў гучанні.У філ-х слоўніках амонімы падаюцца ў позных слоўнікавых арт-х і пазначаюцца надрадковай лічбай:кіт1,кіт2;Выдзяляюць лексіч,марф.і фанет.амонімы.Лексічн.амонімы—сл.,аднолькавыя па гучанні і напісанні ва ўс.формах,г.сл.адной часц.м.:бабка—матчына ці бацькава маці,бабуля;старая жанчына;бабка²—надкапытны сустаў нагі жывёлы;бабка-здобная булка.Марфал.амонімы(амаформы)-г.сл.,шт.супадаюць гучаннем і напісаннем т-і ў асоб.грамат.форм.Амаформыг.,сл.роз.часц.м.Фанетыч.амонімы(амафоны)-г.сл.з аднолькавым гучаннем,але розныя па напісанні і значэнні.Яны выступаюць як амонімы толькі ў вуснай мове:грыб-грып.Да амонімаў прымыкаюць амографы.-гэта словы,што аднолькава пішуцца,але адрозніваюцца значэннем і гучаннем(націскам).Амонімы ўзнікалі і ўзнікаюць у мове рознымі шляхамі:1)у выніку распаду мнагазначнасці і адрыву слова ад яго першапачатковага значэння.2)пры супадзенні гучання і напісання спрадвечна бел.і іншамоўных слоў:бор—сасновы лес,бор—хімічны элемент.3)пры супадзенні гучання і напісання слоў,запазычаных з розных моў:брас—снасць на марскім судне і брас—стыль плавання.4)пры гукавым супадзенні слоў,запазычаных з адной мовы,дзе яны ўжо былі аманімічнымі:гранат—садовае дрэва і яго плод,гранат—каштоўны камень.

Сінонімы-сл.,па-рознаму гучаць,але поўнасцю ці частковасупадаюць па значэнні:есці-харчавацца,з’ядаць.Антонімы-словы адной і той жа часціны мовы з супрацьлеглым значэннем:вялікі-малы.

3.Лексiка СБМ паводле паходжання. Слоўнікавы склад сбм фармір.на працягу многіх ст.Адны сл.дайшлі да нас з часу агульнаславянскага адзінства(3-е тысячагоддзе да н.э.-др.палавіна1-га тыс.-дзя н.э.),др.належаць да агульнаўсходнеславянскага п\ду(7-13 ст.),трэція ўзніклі ў эпоху фарміравання мовы б-й народнасці і нацыі(14-20 ст.).Паводле крыніц і х-ру паходжання б-я лексіка падзял.на дзве групы:спрадвечна б-я(уключае ў сябе агульнаслав.,усходнеслав. і ўласнабел-я сл.)і запазычаная(з блізкароднасных слав.і з неслав.м.).Спрадвечна бел-я лексіка—г.сл.,якія перайшлі ў б.м.з агульнаслав.і агульнаўсходнеславянскай моў або ўтварыліся на аснове ўласна бел-га лексіч.матэрыялу роз.спосабамі.Агульнаслав.лексіка-пэўны пласт слоўнікавага складу суч-ных слав-кіх,у тым ліку і бел-кай,моў,атрыманы ў спадчыну ад праславянскай мовы.Гэты гістарыч.пласт лексікі адносна невялікі,але па частаце ўжывання-1з самых актыўных. Усходнеслав.лексіка–пэўны пласт слоўнікавага складу б-й,рус.і ўкр.м.,утварэнне якога адносіцца да п\ду выдзялення і самаст.жыцця ўсход.славян. Уласнабел-я лексіка-пэўны пласт слоўнікавага складу б.м.,які ўтварае яе нацыянальную спецыфіку ў параўнанні з лексікай блізкароднасныхусходнеславянскіх м.Запазычаная лексіка-пэўны пласт слоўнікавага складу б.м.,які фармір.на працягу ўсяго гістар.п\ду яе развіцця,роз.шляхамі пры ўзаемадзеянні з інш.м.У сбм сустракаюцца запазычанніблізкароднасныхмоў:рус,укр,пол.Асобна вылучаецца невялікая група стараславянізмаў-слоў,што прыйшлі з першай літаратурнай мовы славян,старажытнабалгарскай па паходжанні.Шырока прадстаўлены лексічныя адзінкі,запазычаныя з роз.еўрапейскіх моў:анг,фр,ням,старажытнагрэч,лац.

7Лекс. б.м. паводле сф. ўжывання. Акт. і пас. лексіка.Стыл. пласты лексікі бел.мовы. ў залежнасці ад сферы ўжывання падзяляецца на агульнаўжыв.і словы абмежаванага ўжывання (побач з агульнаўжывальнымі сустракаюцца словы, якія распаўсюджаны толькі ў асобнай мясцовасці ці сярод людзей адной прафесіі або галіны навукі.Такія словы адносяцца да лексікі абмежаванага ўжывання.Яна падзяляецца на дыялектную,спецыяльную і жаргонную. ДыялектнымЯны выкарыстоўваюцца ў паўночна-ўсходніх,паўднёва-заходніх і сярэднебеларускіхнарод.гаворках.падзяляюцца на5разрадаў:1лексічныя2семантычныя.3фанетычныя.4граматычныя.5словаўтваральныя.Жаргонную лексіку складаюць жаргоны,да якіх адносіцца сукупнасць слоў,зразумелых толькі людзям аднолькавых ці блізкіх сацыяльных,прафесійных або бытавых інтарэсаў.напрыклад:пара-двойка і пара-дзве гадзіны заняткаў.Да спецыяльнай лексікі адносяцца словы,што ўжываюцца прадстаўнікамі пэўнай спецыяльнасці ці галіны навукі.У разрад гэтай группы лексікі абмежаванага ўжывання ўваходзяць тэрміны(гэта афіцыйна ўзаконеныя словы,якія дакладна абазн. паняцці розных галін навукі,тэхнікі,культуры.) і прафесійныя словы (сл.,пашыраныя ў вуснай мове прадстаўнікоў пэўнай прфесіі або спецыяльнасці.Яны называюць адпаведныя прылады працы,дзеянні і г. д.Паводле ступені ўжывання лексіка бел.мовы падзял.на актыўную і пасіўную.Да актыўнай аднос.агульназразумелыя,шырокаўжывал.сл., маці,лета.Пасіўную адценне ўстарэласці або навізны. (акрыл,сінтэтычны палімер)Пасіўная лексіка падзяляецца на неалагізмы(словы,якія ўзніклі нядаўна і не страцілі адцення навізны:аэраджып) і устарэлыя словы(словы,якія выйшлі са штодзённага ўжытку і таму атрымалі назву ўстарэлых.Падзяляюцца на гістарызмактыўнага і архаізмы (устарэлыя словы,якія маюць адпаведнікі ў суч.бел.мове

9.Фанетыка— раздзел мовазнаўства, у якім вывучаюцца спосабы ўтварэння гукаў мовы, іх акустычныя ўласцівасці, пазіцыйныя змены, спалучальнасць, а таксама склад, складападзел, націск.Гук—гэта самы кароткі членараздзельны элемент вуснай мовы, утвораны органамі маўлення за адну артыкуляцыю. Гукі самі па сабе значэння не маюць і не абазначаюць паняцця, але ствараюць знешнюю, г. зн. матэрыяльную, фізічную абалонку гукавога комплексу, якім з'яўляецца слова.Гукі сучаснай беларускай мовы ўтвараюцца ў выніку складанай работы моўнага апарату. Да яго органаў адносяцца лёгкія, гартань, глотка, галасавыя звязкі, цвёрдае і мяккае паднябенне, губы, поласць носа і поласць рота, язык і зубы.Гукі мовы, якія служаць сродкам адрознення слоў, называюцца фанемамі: <з>ара—<к>ара, <х>олад—<г>олад,Паводле артыкуляцыйных, акустычных і функцыянальных асаблівасцей усе гукі беларускай мовы падзяляюцца на галосныя і зычныя.Артыкуляцыйнаеадрозненне выяўляецца ў тым, што адны і тыя моўныя органы па-рознаму ўдзельнічаюць ва ўтварэнні галосных і зычных гукаў. Пры ўтварэнні галосных галасавыя звязкі напружаны, паветра з лёгкіх выходзіць спакойна і плаўна. Пры ўтварэнні зычных гукаў галасавыя звязкі расслаблены і паветра выдыхаецца з лёгкіх з сілай, напружаннем,пераадольваючы перашкоды.Акустычнае адрозненне п\ж галоснымі і зычнымі выяўляецца ў тым, што галосныя ўтвараюцца пры дапамозе чыстага голасу, а зычныя — голасу і шуму або толькі шуму. Таму галосныя гукі больш працяглыя, выразныя і гучныя, чым зычныя.Функцыянальнае адрозненне п\ж гал.і зыч.праяўляецца ў тым, што галосныя ўтвараюць склады, а зычныя іх не ўтвараюць.

12.Галосныя гукi I iх класіфікацыя. Пазiцыйныя змены гал.

Гукі, якія вымаўляюцца пры ўдзеле голасу, называюцца галосным[а],[о],[э],[у],[і],[ы]. Класіфікацыя галосных гукаў заснавана на іх артыкуляцыі.Паводле ступені пад'ёму языка вылучаюцца галосныя верхняга пад'ёму— [і], [ы], [у], сярэдняга— [э], [о], ніжняга— [а].

Паводле перамяшчэння языка па гарызанталі галосныя падзяляюцца на галосныя пярэдняга рада — [і], [э], сярэдняга— [ы], [а], задняга— [у], [о]Паводле ўдзелу ў вымаўленні губ галосныя бываюць лабіялізаваныя або губныя: [о],[у] і нелабіялізаваныя: [а],[э], {і},[ы].-характарыст.ж гал. гукау

Удзел губ	нелабiялiзаваныя		лабiялiзаваныя
Рад Пад’ём	пярэдні	сярэдні	задні
Верхні (вузк.)	[і]	[ы]	[у]
Сярэдні (сярэднiя)	[э]		[о]
Ніжні (шыр.)		[а]

Суседнія гукі ўплываюць на вымаўленне галосных, якое залежыць таксама ад іх націскнога або ненаціскнога становішча. Ненаціскныя галосныя вымаўляюцца карацей, чым галосныя пад націскам. У сувязі з гэтым адрозніваюць дзве асноўныя пазіцыі гукаў: моцную і слабую. М о ц н а я пазіцыя бывае тады, калі характэрныя прыметы гука не залежаць ад месца ў слове, ад суседніх гукаў. Для галосных моцная пазіцыя — пад націскам.С л а б а я пазіцыя праяўляецца ў тым, што гук падпадае пад уплыў суседніх гукаў або змяняецца ў залежнасці ад месца ў слове. Для галосных слабая пазіцыя — ненаціскное становішча.Зменамі галосных гукаў у ненаціскным становішчы з'яўляюцца аканне і яканне. Пераход гал.[о],[э]не пад націскам пасля цвёрдых зычных у [а] называецца а к а н н е м: бор — баравік, Пераход галосных [о], [э] ў першым складзе перад націскам у [а] пасля мяккіх зычных называецца я к а н н е м: вёсны — 13.Зычныя гукi. Класiфiкац. зычн., пазiцыйныя змены зычных. У беларускай літаратурнай мове 39 зычных гукаў: [б], [б'],[в],[в'],[Y]. [Y'] — шчылінныя; [г],[г'] — выбухныя; [д], [дз], [дз'], [дж], [ж], [з], [з'], [й], [к], [к'], [л], [л'], [м], [м'], [н], [н'], [п], [п'], [р], [с], [с'], [т], [ў], [ф], [ф'], [х], [х'], [ц], [ц'], [ч], [ш]. Яны класіфікуюцца паводле: 1) удзелу голасу і шуму, 2) цвёрдасці і мяккасці, 3) спосабу ўтварэння, 4) органаў вымаўлення і месцаўтварэння.Паводле ўдзелу голасу і шуму адрозніваюць санорныя і шумныя зычныя. Пры вымаўленні санорных пераважае голас: [в], [в'], [ў], [й], [л], [л'], [м], [м'], [н], [н'], [р]. Шумныя зычныя падзяляюцца на звонкія і глухія. 3 в о н к і я вымаўляюцца з перавагай шуму над голасам, глухія ўтвараюцца толькі пры ўдзеле шуму. Звонкія і глухія утвараюць пары: б/п,г/х,г/к,д/т,дж/ч,дз/ц,ж/ш,з/с.Ш ч ы л і н н ы я, або ф р ы к а т ы ў н ы я зычныя ўтвараюцца ў выніку трэння выдыхаемага паветра аб краі няпоўна збліжаных актыўных і пасіўных органаў артыкуляцыі: [в], [в'], [у], [у'], [ж], [з], [з'], [с], [с'], [ў], [ф], [ф'], [х], [х'], [ш], [й]. ыі.Змычна-праходныя гукі [л], [л'], [м], [м'], [н], [н'] утвараюцца пры поўным змыканні моўных органаў у адным месцы і пры няпоўным збліжэнні ў другім. Праз шчыліны паміжзубамі і бакамі языка праходзіць струмень паветра пры вымаўленні гукаў [л], [л'], таму іх яшчэ назьшаюць б а к а в ы м і.Дрыжачы гук [р] утвараецца ў выніку вібрацыі кончыка языка, набліжанага да дзяснаў верхніх зубоў. Зычныя [б],[б'] [п], [п'], [м], [м'], [ў] называюць губна-губнымі, а зычныя [в], [в'], [ф], [ф'] —губна-з у б н ы м і.Язычныя гукі ўзнікаюць пры самым актыўным удзеле языка, які, артыкулюючы да паднябення, пярэдняй ці сярэдняй або задняй часткай утварае адпаведна пярэдне-язычныя зычныя: [д], [дз], [дз], [дж], [ж], [з], [з'], [л], [л'], [н], [н'], [р], [с], [с'], [т], [ц], [ц'], [ч], [ш]: сярэднеязычны [й] і заднеязычныя: , [к'], [х], [х'].Спецыфічнае шыпенне пры вымаўленні гукаў [ж], [ш], [ч] дало ім назву ш ы п я ч ы я, а паводле свісцячага адцення[з],[з'[с],[с'], [ц],[ц'],[дз']называюць свісцячымі.Найбольш выразна, без дадатковых адценняў і змен, зычныя вымаўляюцца ў пачатку слова перад галоснымі і ў сярэдзіне слова паміж галоснымі. Гэтая іх пазіцыя называецца моцнай або незалежнай:[у]олас— [к]олас— [в]олас,Парныя па глухасці-звонкасці зычныя выразна вымаўляюцца перад санорнымі:, [з']нешні — [с']нежны,Парныя па цвёрдасці-мяккасці зычныя нязменна захоўваюць свае ўласцівасці ў канцы слова: ба [л] — ба [л'], Санорныя зычныя заўсёды знаходзяцца ў моцнай пазіцыі і вымаўляюцца выразна:, банка,ма [й], Змены зычных, якія залежаць ад пазіцыі іх у слове, называюцца пазіцыйнымі або фанетычнымі. Да пазіцыйных змен адносяцца асіміляцыя і дысіміляцыя дзеканне і цеканне.Асіміляцыя— гэта фанетычны працэс прыпадабнення аднаго гукада другога. Дысіміляцыя— гэта замена аднаго з двух аднолькавых або падобных гукаў іншым, менш падобным па вымаўленні. Падаўжэнне і падваенне зычныхБеларускай мове ўласціва падаўжэнне зычных гукаў[дз'], [з'], [л'], [н'], [с'], [ц'], [ч], [ж], [ш], калі яны стаяць паміж галоснымі: суддзя, рыззё, ралля, сум-ленне, пераноссе, ў зборных назоўніках: вецце, збожжа, пустазелле; у абстрактных назоўніках: за-хапленне, сумленне; у аддзеяслоўных назоўніках: снеданне, жыццё, развітанне; у прыставачных назоўніках: Залессе, шдстрэшша, безуладдзе; Падаўжэнне зычных узнікла ў выніку страты рэдукаваных і асіміляцыйнага змянення зычнага ў спалучэнні з наступным [й]. Дзеканне і цеканнеЗмена зычнага [д] пры яго памякчэнні на мяккі [дз'] называецца дзеканнем, а зычнага [т] на мяккі [ц'] — цеканнем.

11.Склад.Тыпыскладоу.Асаблівасціскладападзелу.Націск.Склад — гэта найкарацейшая адзінка моўнай плыні, якая складаецца з галоснага гука або спалучэння галоснага з зычнымі гукамі і вымаўляецца адным штуршком выдыхаемага паветра: а-рэ-лі, а-ры-я, ба-ра-вік, У слове столькі складоў, колькі ў ім галосных гукаў. Колькасць жа зычных і размяшчэнне іх у складах могуць быць рознымі. У залежнасці ад месца галоснага ў складзе адрозніваюць адкрытыя і закрытыя, прыкрытыя і непрыкрытыя склады. А д к р ы т ы склад заканчваецца галосным гукам: ра-дзі-ма, лі-та-ра-ту-ра, а закрыты — зычным: бон-дар, ад-наў-ляць.Склад, які. пачынаецца з зычнага,— прыкрыты: ве-ра-сень, пе-ра-ле-сак, а з галоснага — н е п р ы к р ы т ы: а-га-род, уз-ле-сак, э-по-ха. Падзяляючы слова на склады, трэба кіравацца наступ-нымі правіламі: 1)адзін зычны гук, які знаходзіцца паміж галоснымі, заўсёды адносіцца да наступнага склада: бя-ро-за, ма-ла-ды, са-ка-ві-ты, ра-са, ма-лі-на, зо-ла-та;2)калі паміж галоснымі знаходзіцца спалучэнне шум-ных зычных або спалучэнне шумных з санорнымі, усё спа-лучэнне адносіцца да наступнага склада: ро-сны, до-шка, ле-сві-ца;3)калі паміж галоснымі гукамі размешчана спалучэн-не санорнага і шумнага зычных, то санорны адносіцца да папярэдняга склада, а шумны — да наступнага: баль-зам, мар-скі, шар-сця-ны;4 калі паміж галоснымі знаходзяцца спалучэнні двух санорных, то санорныя могуць раздзяляцца або адносіцца да наступнага склада: пар-ла-мент і па-рла-мент, зер-не і зе-рне, нор-ма і но-рма;5) зычныя [й], [ў] заўсёды адносяцца да папярэдняга склада: бай-дар-ка, сай-ка, сей-біт. ваў-нян-ка, каў-нер.НаціскСклады, на якія дзеляцца словы, звычайна адрозніваюцца сілай голасу.Больш гучнае і працяжнае вымаўленне аднаго са складоў называецца націскам, а сам склад — націскным. У беларускай мове націск дынаміч-ны (грэч. (Іупатікоз — сілавы), або сілавы, бо пры вымаў-ленні націскных складоў органы моўнага апарату знахо-дзяцца ў больш напружаным стане, чым пры вымаўленні ненаціскных складоў. У беларускай мове націск разнамесны, г. зн. можа падаць на любы склад: лёта, зіма, завірўха, пасябраваць, газіфікаваны, рэвалюцыянёр.Пры змене формаў слова націск можа не змяняць свай-го месца, заставацца нерухомым: хата, хаце, хатамі; свё-жы, свёжага, свёжым або пераходзіць на іншыя склады, станавіцца рухомым: вёчар — вечары —вечарамі.Націск дапамагае адрозніваць значэнні слоў: каса — каса, кара — кара, любы — любы, краты — краты і грама-тычныя формы: братам — братам, травы — травы, па-знаю — пазнаю. Націск маюць толькі самастойныя часціны мовы. Службовыя словы, як правіла, націску не маюць і ў якасці ненаціскных складоў прымыкаюць да самастойных слоў: [ул'эс], [нан'эб'э].Складаныя словы могуць мець адзін націск або два — асноўны і пабочны: лесастэп, краявід, шырдказахватны, свдеасаблівы. Пабочны націск маюць словы з іншамоўнымі прыстаўкамі анты-, контр-, ультра-, супер- і інш.: антыдэ-макратычны,ўльтрафіялётавы, сўпераўтастрада.Мгіогія аднолькавыя беларускія і рускія словы адрозні-ваюцца месцам націску: валёнкі — валенкы, вярба — вёр-ба, валасьі — вдлосы, гліняны — глйняный, дрдвы — дро-ва, кардмысла — коромысло, абрўч — дбруч.

Інтанацыя-гэта рытміка-меладычны лад сказа.Без інтанацыі вуснага маўлення не бывае.Інтанацыя складаецца з наступных элементаў:1.мелодыка-павышэнне ці паніжэнне тону голасу.2.рытм-чаргаванне націскных і ненаціскных складоў,а таксамапаўз.3.тэмп маўлення(хуткі,павольны).4.інтэнсіўнасць(сіла)гучання.5.тэмбр голасу.Асноўны элемент інтанацыі-мелодыка, якая адлюстроўвае рухі

16. Марфеміка гэта раздзел навукі аб мове ў якім вывуч. марфемы.Марфемы-гэта найкарацейшыя значымыя часткі слова, яны выраж. пэўнае значэнне - лексічнае, граматыч. або тое і тое. Да каранёвых марфем адносяцца афіксоіды. А ф і кс о і д ы — такія каранёвыя марфемы складаных слоў, якія па сваёй функцыі набліжаюцца да суфіксаў і прыставак. Напрык., мовавед, славянавед, прававед, паўтараецца марфема-вед падобная да суфікса (са значэннем 'той, хто вывучае што-небудзь'). Іншы раз такую каранёвую марфему можна замяніць сінанімічным суфіксам, параўн. славяна-вед—слав-іст. Афіксоіды, падобныя да суфіксаў, называюць суфіксоідамі: філолаг, заолаг; падобныя да прыставак — прэфіксоідамі: паўмесяц, паўкруг, (тут паў- не патрабуе, як у іншых выпадках, ад назоўніка формы род.склону і набліжа. да прыстаўкі). Інтэрфікс—службовая марфема, якая знаходзіцца паміж " марфемамі і служыць для злучэння іх. Паміж каранёвымі марфемамі ў складаных словах ужываюцца інтэрфіксы (злучальныя галосныя) а(о) або е(я), што залежыць ад характару асновы першай часткі складанага слова, а таксама ад націску: час-о-піс, сен-а-кос, пар-а-ход. Інтэрфіксы — марфемы, якія не выражаюць ніякага значэння, а толькі злучаюць каранёвыя марфемы.А ф і к с (лац. — прымацаваны) — марфема, якая служыць для ўтварэння новых слоў ці новых грамаТЫЧных форм: мора — прыморскі, будаваць — збудаваць. Да Афіксаў адносяцца прыстаўкі,суфіксы,інтэрфіксы,постфіксы'.Прыстаўка, або п р э ф і к с— частка асновы, Якая стаіць перад коранем і надае слову новае лексічнае АБо граматычнае значэнне: за-цвісці, ад-цвісці, най-лепшы. Прыстаўка можа знаходзіцца непасрэдна перад коранем, а пЕрад другой прыстаўкай (дзве прыстаўкі ў слове): па-за-пісваць. Формаўтваральныя прыстаўкі і суфіксы служаЦь для ўтварэння новай формы слова (лексічнае знаЧЭННе пры гэтым не змяняецца). Да формаўтваральных адносяцца суфіксы вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў -ейш-, -эйш-, -ш-: зелянейшы, лягчэйшы, вышэйшай ступені параўнання прыслоўяў -ей, -эй, -ш: далей, вышэй, лепш; суб'ектыўнай ацэнкі: маленькі, песенька, матулька, сыночак; прошлага часу дзеясловаў: прачытаў, гаварыла; трыванняў дзеясловаў: крыкнуць, запісваць і інш. Па функцыі да формаўтваральных адносяцца і суфіксы неазначальнай формы дзеяслова -ць, -ці, -чы: чытаць, несці, берагчы.П о с т ф і к с— афікс, які знаходзіцца ў слове пасля канчатка ці формаўтваральнага суфікса. Да постфіксаў належаць -ся (-ца, -цца) у формах зваротных дзеясловаў: сустрэў — су-стрэў-ся, сустрэла — сустрэла-ся, сустрэць — сустрэц-ца; -це ў форме 2-й асобы множнага ліку дзеясловаў загаднага ладу: чытай-це; -сьці(-сь), -небудзь у няпэўных займенніках: хтосьці, чагосьці, які-небудзь.Марфемны аналіз — гэта вызначэнне структуры, якую слова мае ў сучаснай мове. Пры гэтым трэба ўлічваць жывыя словаўтваральныя сувязі, г. зн. параўноўваць, супастаўляць слова з роднаснымі і вылучаць толькі тыя марфемы, якія ёсць у ім у сучаснай мове. Напрыклад, пры марфемным аналізе ў слове добры вылучаецца корань добр- і канчатак -ы, не вылучаецца суфікс -р-. Прыняты такі парадак марф. аналізу: спачатку трэба даць агульную лексіка-граматычную характ-ку сл., назваць, якая гэта часціна м., адзначыць, зменнае слова ці нязмен., зменнае слова падзяліць на аснову і канчатак, пералічыць граматычныя значэнні канчатка. вызначыць тып асновы, у вытворнай аснове вылучыць корань і афіксы, паказаць функцыі афіксаў (словаўтваральныя яны ці формаўтваральныя), назваць тып кораня (св