Фарміраванне бел. нацыі

Перадумавай фарміравання этнасаў з’яўл. агульнасць тэрыторыі, з якой непарыўна звязаны пэўныя прырод-на-геаграфічныя і кліматычныя ўмовы, ландшафт, рас-лінны і жфвельны свет, а значыць, і хар-р працоўнай дзейнасці людзей, іх эк. сувязі, побыт, мат. і дух. к-ра, складванне і развіццё агульнай мовы, звычаяў і трады-цый, нормаў маралі і г.д. Насельніцтва, што пражывае на одной тэрыторыі, звычайна падзяляе аднолькавы гіст. лёс, а гіст. памяць у сувязі з агульнасць мовы, эк-кі і к-ры з’яўл. асновай для ўзнікнення і развіцця эт-нічнай (нац.) свядомасці. З к. 18 ст., пасля 3-х падзлаў РП, уся тэрыторыя, заселеная беларусамі, была ўклю-чана ў межы РІ. Як вядома, існаванне бел. этнасу не прызнавалася царызмам, ды і ўвогулле этнічныя межы пры правядзенні тэрытарыяльна-адміністрацыйных падзелаў далучаных зямель ім не ўлічваліся. Асн. тэ-рыторыя беларусаў у пач. 19 ст. увайшла ў межы пяці зах. губерняў: Віцебскай, Магілёўскай, Мінскай, Гро-дзенскай і Віленскай. Адзінай, адносна дакладнай крыніцай звестак аб нац. складзе РІ у 19-пач.20 ст. з’яўл. перапіс 1897г. Паводле яго даных, беларусы ў Магілёўскай губерні складалі 82,4, у Мінскай – 76, у Віленскай – 56, у Віцебскай – 52 і у Гродзенскай – 44 %. Усяго на тэрыторыі пражывала 5408 тыс. белару-саў. У Віленскай губерні бел. насельніцтва мела абса-лютную большасць у Лідскім, Ашмянскім, Дзісненс-кім і Вілейскім паветах. У Віцебскай губерні да ліку паветаў з пераважна бел. насельніцтвам адносіліся Дрысенскі, Веліжскі, Гарадоцкі, Лепельскі, Полацкі і Віцебскі, у Гродзенскай – Ваўкавыскі, Слонімскі, Пружанскі і Гродзенскі. Амаль палову (больш за 47%) беларусы складалі ў Свянцянскім павеце Віленскай і Себежскім павеце Віцебскай губерні. Адносную боль-шасць (26%) мелі яны і ў Віленскім павеце. Такая ж удзельная вага беларусаў была ў Беластоцкім павеце Гродзенскай губерні. Акрамя бел. насельніцтва, у 5-ці зах. губернях у к. 19ст. пражывала 3,1 млн рускіх, па-лякаў, украінцаў, літоўцаў, латышоў і яўрэяў. Апошнія адносна раўнамерна рассяляліся па ўсім краі, канцэнтруючыся ў гарадах і мястэчках, дзе яны складалі большасць. Прыкметнай сярод гараджан бы-ла і праслойка рускага насельніцтва. Літоўцы перава-жалі ў Трокскім павеце Віленскай, латышы – у Лю-цынскім і Рэжыцкім паветах Віцебскай губерні. Ак-рамя таго, значная колькасць літоўцаў была ў Свян-цянскім і Віленскім паветах, а латышоў – у Дзвінскім павеце. Польскае насельніцтва засяроджвалася ў асно-ўным н азахадзе Гродзеншчыны і Віленшчыны. Самай высокай удзельная вага была ў Беластоцкім і Бельскім паветах (35-35%) і ў Віленскім павеце (20%). Аб-салютная большасць беларусаў (да 95%) жыла ў се-льскай мясцовасці і адносілася да сялянскага саслоўя. Сярод гараджан 5 зах. губерняў беларусы складалі ў сярэднім толькі 14,5%. Разам з тым у якасці роднай бел. мову прызналі 86 тыс. (50%) усей патомнай шляхты Гродзенскай, Віленскай, Ковенскай, Віцебс-кай, Мінскай і Магілёўскай губерняў, а таксама 60% настаўнікаў, 40% чыноўнікаў, 29% паштова-тэлеграф-ных служачых, 20% мед. работнікаў. Істотнай асаблі-васцю беларусаў як этнасу ў параўнанні з рускімі (праваслаўнымі), палякамі і літоўцамі (католікамі) быў падзел іх па веравызнанню на праваслаўных і ка-толікаў, які шырока выкарыстоўваўся ў мэтах русіфі-кацыі і паланізацыі. Пасля скасавання ў 1839г. уніі і прымусовага далучэння ўніятаў да дзяржаўнай царквы праваслаўныя сярод беларусаў у цэлым сталі значнай большасцю. Асн. маса беларусаў-католікаў пражывала на Віленшчыне і Гродзеншчыне. У Віленскай губерні яны ў 1897г. складалі амаль 60%. У Мінскай і Віце-бскай губернях удзельная вага католікаў сярод бел. насельніцтва зніжалася да 10%, у Магілёўскай – да 2%, а ў цэлым па краі кладала 19%.

Адмена прыгоннага права на Беларусі

Мэтай сялянскай рэформы 1861г. з’яўл. адмена пры-гоннага права. Пайсці на гэту рашучую меру цара Аляксандра ІІ прымусіла ўсведамленне сац.-эк. і ва-енна-тэхнічнай адсталасці краіны, якая асабліва выра-зна праявілася ў ходзе Крымскай вайны, а таксама не-бяспекі хуткага нарастання антыпрыгонніцкага сяля-нскага руху, што пагражаў перерасці ў сялянскую рэ-валюцыю. 19 лютага 1861г. Аляксандр ІІ падпісаў “Маніфест” і “Палажэнні” аб вызваленні памешчыц-кіх сялян ад прыгоннай залежнасці. Яны атрымалі, хоць і не адразу, асабістую волю, правы чалавека, фармальна незалежнага ад пана. Селянін мог сам звяр-тацца ў дзярж. Установы, заключаць гандлёвыя і ін-шыя здзелкі, пераязджаць у горад, запісвацца ў сас-лоўі мяшчан і купцоў, паступаць на службу ці ў наву-чальную ўстанову. У гэтых адносінах рэформа 1861г. каранным чынам змяняла становішча сялян. Паколькі памешчык траціў уладу над вёскай, “Палажэнні 19 лютага” прадугледжвалі новы парадак кіравання сяля-намі, заснаваны на выбарнасці ніжэйшых службовых асоб. Сяляне адной сельскай грамады выбіралі на схо-дзе старасту. На валасных сходах сельскія старасты і ўпаўнаважаныя ад кожных 10 двароў выбіралі валас-ное праўленне, валаснога старшыню і суддзю. Функ-цыі органаў сялянскага самакіравання былі вельмі аб-межаваныя: яны фактычна павінны блі выконваць усе, што патрабавалі ад іх урадавыя чыноўнікі. Зямельныя надзелы павінны былі вызначацца на аснове добраах-вотных пагадненняў сялян з памешчыкамі. У выпад-ках, калі згода не дасягалася, закон устанаўліваў нор-мы сялянскіх надзелаў, зыходзячы з інтарэсаў памеш-чыкаў. Апошнія мелі права пакінуць у св. Руках ад 1/3 да 1/2 усёй карыснай зямлі. Калі ў памешчыкаў заста-валася зямлі менш за гэту норму, то адпаведная частка адразалася на іх карысць ад ранейшых сялянскіх на-дзелаў. Паводле закона селянін павінен быў заплаціць памешчыку выкуп і за зямлю, і за св. свабоду. Выкуп асабістай свабоды быў замасікраваны шляхам завы-шэння цаны на зямлю. Неабходных для выкупу гро-шай у сялян не было, а памешчыкі хацелі атрымаць іх адразу. Выйсце з гэтага становішча забяспечыў урад: пры выкупе сяляне плацілі 20% адпаведнай сумы, а астатнія 80% памешчыкам давала дзяржава. Сяляне рабіліся яе даўжнікаім на 49 гадоў і павінны былі вып-лачваць не толькі суму доўгу, але і вялікія працэнты за пазыку. Выкупныя плацяжы спаганяліся да першай расійскай рэвалюцыі 1905-07гг., калі ўрад быў выму-шаны датэрмінова адмяніць іх. За гэты час сяляне за-плацілі ўраду ў 3 разы больш, чым каштавала куп-леная імі зямля. Каб памешыкі не засталіся адразу пасля рэформы без рабочых рук, “Палажэннямі 19 лютага 1861г.” прадугледжвалася, што выкупіць св. надзелы сяляне не маглі раней, чым праз 9 гадоў. Увесь гэты час яны лічыліся “часоваабавязанымі” і па-вінны былі за карыстанне надзелам, як і раней, адбы-ваць паншчыну або плаціць памешчыку чынш. Раз-меркаванне зямлі паміж памешчыкамі і сялянамі пра-дугледжвалася “Устаўнымі граматамі”. Паўстанне 1863г. прымусіла царскі ўрад прыняць пэўныя захады з мэтаў адцягнуць ад удзелу ў ім бел. і літ. сялян. Ука-зам ад 1 сакавіка 1863г. быў уведзены абавязковы вы-куп сялянскіх надзелаў у Віленскай, Гродзенскай, Ко-венскай і Мінскай губернях. З 1 мая таго ж года спы-няліся часоваабавязаныя адносіны, сяляне пераводзі-ліся ў разрад уласнікаў зямлі. Выкупныя плацяжы зні-жаліся на 20%. 2 лістапада 1863г. гэты ўказ быў рас-паўсюджаны і на ўсходнюю Беларусь – Віцебскую і Мінскую губерні. У кастрычніку 1863г. генерал-гебер-натар М.М.Мураўёў, які кіраваў падаўленне паўстання на Беларусі і ў Літве, падпісаў загад аб выдзяленні ся-лянам, абеззямеленым у 1846-56гг., 3-дзесяцінных ся-мейных надзелаў; сялянам, якіх памешчыкі пазбавілі зямлі ў пазнейшыя гады, надзелы вярталіся цалкам. Нягледзячы на паражэнне паўстання, царскі ўрад не адважыўся адняць у бел. і літ. сялян тыя льготы, якія былі ім дадзены ў 1863г. Урад заявіў і аб захаванні на няпэўны час сервітутнага права на Беларусі і ў Літве (права сялян на карыстанне пэўнымі ўгоддзямі, най-часцей пашай, якія належалі памешчыкам). У цэлым адзначаныя меры істотна аблягчалі становішча сялян у зах. губернях у параўнанні з іншымі рэгіёнамі Расіі і садзейнічалі больш хуткаму развіццю на Беларусі і ў Літве капіталістычных адносін.

Першабытнае грамадства на тэрыторыі Беларусі

Чал-к з’явіўся на Зямлі больш за 2 млн гг. назад. Гэта адбылося ў Афрыцы. Першая спроба чал-ка пранік-нуць на тэрыторыю Бел. датуецца перыядам у 100-35 тыс.гг. назад. Аб гэтым сведчаць прылады працы з крэменю, якія былі знойдзены археолагамі каля вёсак Падлужжа, Абідавічы, Свяцілавічы. Яны належалі не-андэртальцам. Такую назву старажытныя людзі атры-малі ад назвы даліны Неандэрталь у Германіі, дзе ўпе-ршыню былі знойдзены рэшткі іх скілетаў. Існуе таксама і другая назва – “чал-к разумны”. “Чал-к ра-зумны” мог вырабляць каля 20 тыпаў прылад працы, умеў карыстацца агнём, рабіць шалашы. Прыкладна 40-35тыс.гг. назад на тэр-рыі Еўропы з’явіліся новыя людзі, якіх вучоныя назвалі краманьёнцы, або “чал-к разумны сучасны”. Гэты чал-к быў здольны разва-жаць, размаўляць і мэтанакіравана працаваць. Ён на-вучыўся прыстасоўвацца да суровых умоў ледавіковай эпохі. Паселішчы людзей пераважна размяшчаліся на берагах рэк – Прыпяці, Дняпра, Сожа. Самая стара-жытная стаянка чал-ка каменнага веку (больш за 2 млн – 6 тыс.гг. назад) знаходзіцца каля в.Юравічы на Гомельшчыне. Яна існавала 24тыс.гг. да н.э. Другая стаянка адкрыта на беразе Сожа каля в.Бердыж Го-мельскай вобл. Тагачасныя людзі жылі супольна – ро-давай абшчынай па 20-40 чал-к у шалашах. Выкары-стоўвалі прылады працы з крэменю. Для задавальнен-ня патрэб у ежы, жыллі, паліве чал-ку неабходны былі мяса, скуры, косці жывёл. Усё гэта яму даваў асн. за-нятак – паляванне на мамантаў, насарогаў, аленяў, мядзведзяў і інш. Людзі займаліся таксама збіральніц-твам і рыбалоўствам. Існаваў прыродны падзел працы паводле полу і паводле ўзросту. Апошні ледавік ад-ступіў з тэр-рыі Бел. 15-13тыс.гг. назад. Паступова клімат рабіўся больш цёплым. Паляўнічыя плямёны пераходзілі да аселага жыцця. Іх паселішчы размя-шчаліся на берагах рэк, азёр ці пясчаных пагорках. Такіх стаянак на Бел. вядома каля 100. На іх людзі будавалі драўлянае жыллё. Узнікла неабходнасць ва ўдасканаленных прыладах працы. Вельмі зручнай прыладай стаў лук са стрэламі. Ужываліся рагавыя і каменныя сякеры. Людзі ведалі зерняцёрку. Звыш 6 тыс.гг. назад пачаўся выраб глінянага посуду. Насель-ніцтва Бел. і ў пасляледніковы перыяд займалася паля-ваннем, рыбалоўствам, збіральніцтвам. Людзі не веда-лі земляробства, жывёлагадоўлі. Чал-к браў ад прыро-ды усё ў гатовым выглядзе. Такі від гаспадаркі наз-ся спажывецкім. З павелічэннем колькасці насельніцтва роды аб’ядноўваліся ў плямёны (на Бел. – 12-7тыс.гг. назад). Бронзавы век пачаўся ў ІІ тыс.годдзі да н.э. У гэты час з’яўл. вырабы з медзі і волава, сплаў якіх ут-варае бронзу. Людзі пачалі прыручаць жывёл, а потым перайшлі да іх развядзення. Першым прыручылі саба-ку, а першай хатняй жывёлаў стала свіння. Пераход да жывёлагадоўлі адбыўся за 3тыс.гг. да н.э. Жывёлага-доўля стан-ся гал. Галіной гаспадаркі жыхароў Бел. Ад збіральніцтва паступова зараджаецца земляробст-ва. Спачатку яно было матычным, а потым – лядна-аг-нявым. Потым з’явілася ворыўнае земляробства. Вы-рошчвалі пшпніцу, ячмень, проса, гарох, бабы, лён і інш. Пераход ад палявання і збіральніцтва да жывёла-гадоўлі і земляробства азначаў пераход ад спажывец-кай гаспадаркі да вытворчай. Пры вытворчым тыпе гаспадаркі людзі ўласнай працай выраблялі неабх. ім прад-ты, якіх не існавала ў гатовым выглядзе ў пры-родзе. Узрастае роля мужчынскай працы. На змену матрыярхату прыходзіць патрыярхат. Жалезны век на тэр-рыі Бел. пачаўся прыкладна ў VII-VІстст. да н.э. Людзі навучыліся здабываць жалезную руду і атрым-ліваць з яе жалеза ў невялічкіх печах-домніцах. З’яві-лася многа жалезных прылад працы і зброі: сярпоў, нажоў, стрэл. Развіваліся розныя рамёствы. Да нас дайшлі нават некаторыя мастацкія вырабы, зробленыя з дрэва і косці. Удасканаленне прылад працы прывяло да з’яўлення лішкаў прадуктаў і ўзнікнення маёмаснай няроўнасці сярод людзей. Паміж імі пачынаюцца су-тычкі. Так узнікаюць войны. Для абароны людзі буду-юць умацаваныя паселішчы – гарадзішчы. Чал-к ве-рыў у існаванне душы, якая здольна жыць асобна ад цела нават пасля смерці. Ён пакланяўся фетышу (аму-лету), татэму (свяшчэннай жывёле). Вялікая залеж-насць ад прыроды і прывяла яго да веры ў надзвычай-ныя сілы, да з’яўлення рэлігіі.

Стварэнне РП і становішча ВКЛ у яе складзе

Утварэнне новай дзяржавы РП (што значыць “рэспуб-ліка”) звязана са становішчам бел. зямель у складзе ВКЛ і паліт. Становішчы унутры Польскага каралеўс-тва. Бел.-літ.-укр. шляхта імкнулася да набыцця по-льскіх залатых шляхецкіх вольнасцей. У ВКЛ склала-ся надзвычай цяжкае становішча ў сувязі з Лівонскай вайной, што паграджала стратай незалежнасці. У 1561 г. Расія пачала вайну з Лівонскім ордэнам за выхад да Балтыйскага мора. Паміж Лівонскім ордэнам і ВКЛ быў заключаны саюз. Але захаваць свае землі ў час вайны орэн не змог. Яны былі захоплены Даніяй, Швецыяй, а частка адышла да ВКЛ. Тады Іван Грозны перанёс ваенныя дзеянні на землі Бел, што паграджала Вільні. Польшча рашуча дамагалася уніі. Польская шляхта жадала падпарадкаваць ВКЛ у якасці багатага прыдатку да Польшчы і атрымаць для сябе новыя зем-лі. Кіраўніцтва каталіцкай царквы разлічвала пашы-рыць уплыў каталіцызму на ўсход. Урад княства спра-баваў дамовіцца з Іванам Грозным, але безвынікова. ВКЛ апынцлася перад пагрозай развалу. У такіх умо-вах кіруючыя колы ВКЛ згадзіліся прыняць удзел у сейме. Люблінскі сейм пачаўся 10 студзеня 1569г. 1 ліпеня 1569г. акт уніі паміж ВКЛ і Польшчай быў пад-пісаны. Па ўмовах уніі дзве дзяржавы аб’ядналіся ў адну. Вышэйшым агульным органам улыда станавіўся сейм, які мог збірацца толькі на тэр-рыі Польшчы. Кіраўнік атрымаў тытул караля Польскага і ВКЛ. Дзяржавы не мелі права па-асобку праводзіць знеш-нюю палітыку. Асобнымі ў ВКЛ і Польшчы захоўвалі-ся: адміністацыйны апарат (дзярж. пасады), заканадаў-ства (у ВКЛ яно было прадстаўлена статутам 1588г.), судовая арганізацыя (вышэйшым судовым органам у ВКЛ з’яўл. Галоўны трыбунал), войска, тытул (захоў-валіся афіцыйныя назвы дзяржаў пры існаванні агуль-най назвы РП), пячатка з сімвалам дзяржавы, мова афіцыйнага справаводства. Вынікі Люблінскай уніі заключаліся ў тым, што ВКЛ разам з Польшчай утварылі агульную РП. Такое аб’яднанне дзвюх суседніх краін называецца федэрацыяй – дзяржавай, што складаецца з самастойных дзярж. утварэнняў, аб’яднаных на пэўных умовах у адзіную краіну. Выні-камі уніі засталася незадаволена большая частка маг-натаў ВКЛ, якой трэба было дзяліць паліт. уладу з по-льскімі кіраўнікамі. Антыпольскія настроі ўвасобіліся ў барацьбе за захаванне самастойнасці ВКЛ. У 1582г. быў створаны Галоўны трыбунал – вышэйшы судовы орган для ВКЛ. У 1588г. з дапамогай канцлера ВКЛ Льва Сапегі быў падрыхтаваны і выдадзены статут ВКЛ 1588г. Па зместу статута займаць дзярж. пасады і атрымліваць землі ў ВКЛ маглі толькі яго грамадзяне. У статуце ніводнага разу не ўпамінаецца акт уніі. У адным з арздзелаў статута ВКЛ паўстала самастойнай дзяржавай не толькі з асобным заканадаўствам, але і са св. тэр-рыяй, дзярж. апаратам, войскам, фінансамі. Барацьба вялася і за захоўванне дзярж. старабел. мовы ў ВКЛ, адстойванне ўсходнеславянскіх каштоўнасцей. У абарону антыпольскіх настрояў выступілі польскі шляхціц Васіль Цяпінскі і магнат Леў Сапега. У канцы XVI-пачаткуXVIIст. У ВКЛ дзейнічалі братствы (нац.-рэлігійныя арганізацыі праваслаўнага асельніцтва).

Культурнае развіццё бел. земляў у складзе РП

Гіст. умовы развіцця к-ры Бел. значна ўскладніліся ў сяр. XVIІ-XVІIIст. Шматлікімі войнамі. З сяр. XVІIIст у РП пачаліся змены ў школьнай адукацыі. Ствараец-ца Адукацыйная камісія, якая праводзіць вялікую ра-боту па распаўсюджванню асветы і пісьменнасці. Гэта было першае ў Еёропе Міністэрства адукацыі. За 20 гадоў дзейнасці камісіі было адкрыта 20 школ. Яны з’яўл. сяр. ступенню навучання. Пасля паспяховага за-канчэння гэтых школ давалася магчымасць паступлен-ня ў дзве ВНУ – Кракаўскі і Віленскі універсітэты. У пач. 80-х гг. XVІIIст. на той частцы Бел. якая застава-лася ў РП, намаганнямі Адукацыйнай камісіі працава-ла 200 пачатковых школ, у якіх займалася 2500 чал-к. У др. пал. XVІIIст. значную ролю ў распаўсюджванні навуковых ведаў адыгрывала мед. школа ў Гродне. Ідэі асветніцтва прапагандуюць у св. творах Казімір Нарбут, Саламон Майман, Ігнат Быхоўскі і інш. У бел. грамадстве расце цікавасць да гісторыі мінулага. Ура-джэнец Піншчыны Адам Нарушэвіч стварае “Гісто-рыю польскага народа”. Вялікі ўплыў на дзячаў бел. к-ры аказвалі ідэі фр. Асветнікаў Вальтэра, Дзідро, Ман-тэск’е, Русо. Распаўсюджваюцца творы рус., польскіх асветнікаў: Радзішчава, Сташыца, Калантая. Працяг-ваюцца традыцыі кнігадрукавання. У 1776г. выйшла ў свет першая газета - “Газета гродзенска” (на польскай мове). Расце колькасць кніжнікаў. Шмат кніг мелі ў св. саёнтках Радзівілы, Сапегі, Храптовічы. Кнігавы-давецтвам зпняўся ўраджэнец Мсціслаўшчыны Ілля Капіевіч. Вядомым вучоным др. пал.XVIІ-XVІIIст быў Казімір Семяновіч – аўтар кнігі “Вялікае мастацтва артылерыі”. Ён адным з першых стварыў праект шматступенчатай ракеты і лічыцца папярэднікам ства-ральніка тэорыі палётаў у касмічную прастору К.Цы-ялкоўскага. Марцін Пачобут-Адляніцкі – вучоны-пры-родазнаўца, які вывучаў планету Меркурый, адкрыў невядомае сузор’е, рэктар Гал. школы ВКЛ. Адным з найбольш значных дзячаў бел. і рус. к-ры стаў уражэ-нец Полацка, паэт, вучоны, мысліцель і асветнік Сімя-он Полацкі. Ён лічыцца першым у Расіі пісьменнікам. Быў выхавацелем царскіх дзяцей, заснаваў друкарню ў Крамлі і Славяна-грэка-лацінскую акадэмію. Шыро-кую вядомасць атрымалі атэістычныя погляды Казімі-ра Лышчынскага. Пакінуўшы ордэн іезуітаў, ён напі-саў трактат “Аб неіснаванні Бога”. У 1689г. Лышчын-скі быў спалены на кастры. У XVІIIст. магнацкія ма-ёнткі становяцца цэнтрамі культурнага жыцця. Па пра-ектах лепшых еўрапейскіх архітэктараў. (Глаўбі-ца, Сака, Спампані) узводзяцца і перабудоўваюцца магнацкія палаца-паркавыя ансамблі ў Ружанах, Дзя-рэчыне, Слоніме, Шорсах, Гродне. Пакоі палацаў уп-рыгожваюць габелены, партрэты прадстаўнікоў маг-нацкіх родаў. Бел майстры здабылі сабе славу не толь-кі на Радзіме. Іх ведалі і ў Маскоўскай дзяржаве. Так, яны прынялі ўдзел у будаўніцтве Каломенскага пала-ца. Імі былі выкананы ўсе разьбярныя работы. Бел. іканапісцы стварылі шэраг іканастасаў у Маскве. Самай чароўнай з’явай у бел. к-ры др. пал. XVІIIст. стаў прыгонны тэатр. Найбольш вядомы ў Бел. былі прыгонныя тэатры Радзівілаў у Нясвіжы і Слуцку, Га-родзенскі тэатр Тызенгаўзаў, Слонімскі – Агінскага, Ружанскі – Сапегаў, Свіслачскі – Тышкевічаў. Шыро-кую еўрапейскую славу меў Слонімскі тэатр Агінс-кага. Многія выхаванцы прыгонных тэатраў потым ус-лаўлялі сцэны Варшавы, Пецырбурга. Цераз стагоддзі дайшлі да нас прозвішчы таленавітых прыгонных ак-цёраў, музыкантаў, танцоўшчыкаў – Ценціловіч, Бжа-зінскай, Дарэўскай, Чаклінскай, Мацея з Карэліч.

Беларускае нацыянальна-культурнае адраджэнне

К-ра Бел. ў пач. ХХст. развівалася ў цеснай сувязі з нац. рухам. Усе вядомыя нац. рухі пачыналіся са змагання за адраджэнне мовы. У пач. ХХст. у сувязі з рэвалюцыяй 1905-07гг і бурж. Пераўстварэннямі ў хо-дзе сталыпінскіх рэформ адбыліся змены і ў развіцці адукацыі. Замест царкоўнапрыходскіх школ адкрыва-ліся нар. вучылішчы. У гарадах з’явіліся вышэйшыя чатырохкласавыя пачатковыя вучылішчы. Было дазво-лена адкрыццё прыватных школ. Вырасла колькасць гімназій і рэальных вучылішч. Востры недахоп нас-таўнікаў прывёў да адкрыцця Першага настаўніцкага інстытута ў Віцебску, а затым у Магілёве і Мінску. Вышэйшую адукацыю можна было атрымаць толькі за межамі краіны. Большасць дзяцей школьнага ўзрос-ту на Бел. наогул не навучалася. У пач. ХХ ст. актыўна вяліся гіст. даследаванні вядомым гісторы-кам-этнографам Мітрафанам Доўнар-Запольскім, які у св. працах абгрунтоўваў палажэнне аб існаванні сама-бытнага бел. народа. Гісторык Ластоўскі напісаў “Ка-роткую гісторыю Бел.”. Шырокую вядомасць атры-малі працы Пічэты, Бюбаўскага па гісторыі славян. Этнаграфічныя даследаванні праводзіліся на Магілёў-шчыне Еўдакімам Раманавым. Энцыклапедыяй бела-русазнаўства называюць сучаснікі трохтомнае дасле-даванне Яўхіма Карскага. Нац.-культ. рух у Бел. быў прадстаўлены дзейнасцю газеты “Наша ніва” і твор-часцю новага пакалення нац. інтэлігенцыі. У версні-снежні 1906г. выходзіла газета “Наша доля”. Пасля яе закрыцця барацьбу на нац. адраджэнне ўзначаліла га-зета “Наша ніва”. На яе старонках упершыню былі надрукаваны паэмы Купалы “Курган” і “Бандароўна”, урыўкі з паэмы “Новая зямля” Коласа. Пачатак ле-гальнаму бел. кнігадрукаванню паклала выдавецтва “Загляне сонца і ў наша аконца”, створанае ў 1906г. у Пецярбургу. Вялікі ўклад у развіццё бел. літ-ры ўнеслі Купала, Колас, Багдановіч, Пашкевіч, Гарэцкі. Тэат-ральнае жыццё было звязана з дзейнасцю Першай бел. трупы Ігната Буйніцкага. У Вільні дзейнічаў Бел. му-зычна-драматычны гурток Алеся Бурбіса, які ўпер-шыню паставіў п’есу Купалы “Паўлінка”. Найбольш распаўсюджанымі жанрамі жывапісу былі пейзажы, бытавы і партрэтны (мастакі Бялыніцкі-Біруля, Пэн, Кругер і інш.).

Беларусь у вайне 1812 г.

Імкнучыся ўсталявацца ў Еўропе, фр. імператар Н.Ба-напарт у 1812г. пачаў вайну з Расіяй. У ноч на 12 чэр-веня 1812г. без аб’яўлення вайны армія Напалеона пе-раправілася прах Нёман і ўступіла ў межы РІ – на зем-лі Літвы і Бел. Бел. стла арэнай ваенных дзеянняў. 16 чэрвеня фр. армія заняла Вільню, 24 – Мінск. Напале-ону супрацьстаялі тры рускія арміі: 1-я – генерала Барклая дэ Толі, штаб якой знах. ў Вільні, 2-я – гене-рала Баграціёна (штаб у Ваўкавыску), 3-я – генерала Тармасава (штаб у Луцку). Першапачаткова Напалеон планаваў разбіць рус. арміі ў прыгранічных баях, але гэта яму не ўдалося. 1-я і 2-я арміі адступалі, аднак іх разбіць на тэр-рыі Бел. Напалеон не змог. Пасля арміі аб’ядналіся пад Смаленскам. Тут летам 1812г. прахо-дзілі жорсткія абараняючыя баі. Зразумеўшы, што план хуткага разгрому рас. Арміі праваліўся, Напале-он схіляўся да думкі закончыць баявыя дзеянні ў Віце-бску і пачаць мірныя перагаворы з царом Аляксанд-рам І. Напалеон усведамляў, што яго армія магла заха-ваць баяздольнасць толькі рухаючыся наперад. А на-перадзе была Барадзінская бітва (26 жніўня 1812г.), захоп Масквы і адступленне з яе. У час адступлення фр. арміі восенню 1812г. баявыя дзеянні другі раз пракаціліся па бел. зямлі. Рашаючая бітва адбылася пад Барысавам каля в.Студзёнкі. Праз Бярэзіну пера-правіліся не больш за 60 тыс. чал-к – дзесятая частка “вялікай арміі” Напалеона. Паход Напалеона ў Расію абярнуўся для яго цяжкім паражэннем. Адносіны на-сельніцтва Бел. да варагуючых бакоў не былі адна-значнымі. Для абсалютнай большасці шляхты, мяш-чан і сялян рус. і фр. ўлады былі чужымі. Польская і апалячаная бел. шляхта спадзявалася на аднаўленне Напалеонам РП і ВКЛ. Загадам Напалеона ад 1 ліпеня 1812г. быў утвораны Часовы ўрад ВКЛ, які займаўся перш за ўсё забеспячэннем ыр. Арміі прадуктамі і кормам для жывёлы. Часовы ўрад выдаў распараджэн-не аб наборы 10 тыс. рэкрутаў у армію Напалеона. Войскі рас. арміі былі таксама ўкамплектаваны рэкру-тамі з бел. губерняў. Дзеля аховы тылу Напалеон пакінуў у Бел. прыблізна 100-тысячнае войска. Бел. народ павінен быў карміць, паіць і забяспечваць усім неабходным французаў. У пач. Вайны сялянства Бел. спадзявалася на вызваленне з-пад прыгону, аднак На-палеон не пайшоў на вызваленне бел. сялян. А бяскон-цыя рэквізіцыі і рабаўніцтва выклікалі масавае супра-ціўленне сялянства і гараджан. Так у Бел. разгарнуўся партызанскі рух. У выніку ваенных дзеянняў, а так-сама з-за голаду і хвароб загінула амаль чвэрць на-сельніцтва Бел. Велізарныя страты панесла гаспадар-ка. Напрыклад, пасяўныя плошчы зменшыліся напало-ву, значна скарацілася колькасць жывёлы. Нягледзячы на ваенныя бедствы, бел. губерні ў 1812-14гг. Не былі вызвалены ад рэкруцкіх набораў і паставк на патрэбы рас. арміі, якая працягвала паход на Захад. Прыгон-ніцкі ўціск памешчыкаў у бел. вёсцы пасля вайны рэз-ка ўзмацніўся.

Сац.-эк. і паліт. перадумовы стварэння ВКЛ

У сяр. ХІІІст. на паліт. карце з’явілася новая дзяржава – ВКЛ. Яна ахапіла тэр-рыю сучаснай Бел., Літвы, ча-сткі Украіны і Расіі. Яшчэ ў пач. ХІІІст. літ. плямёны знах. ў стане паліт. раздробленнасці і ўпраўляліся мноствам племянных князёў. Аб’яднанне раздроблен-ных зямель было выклікана перш за ўсё знешняй паг-розай з боку агрэсіўных суседзяў – нямецкіх рыцараў-крыжакоў з Захаду і мангола-татар з паўднёвага Усхо-ду. У 1201г. нямецкімі рыцарамі была ўзведзена крэ-пасць Рыга, а ў наступным годзе імі быў створаны ва-енна-манаскі ордэн Мечаносцаў (Лівонскі ордэн). У выніку крыжацкай агрэсіі былі захоплены землі ў ні-зоўях Дзвіны. Перад пагрозай літ. плямёны пачалі аб’-ядноўвацца вакол аднаго ваеннага правадыра – Мін-доўга. Гэты хітры, непераборлівы ў сродках барацьбы з іншымі князямі палітык пачаў аб’яднанне літ. і нава-грудскіх зямель. У Навагрудку ў 1253г. адбылося ка-ранаванне Міндоўга. Ён стаў вялікім князем дзяржа-вы. У 1260г. крыжакі арганізавалі новы буйны паход на Літву, але ушчэнт былі разбіты. Пасля гэтай пера-могі Міндоўг парваў з каталіцтвам і ўступіў у адкры-тую барацьбу з нямецкімі рыцарамі. У самой дзяржаве было неспакойна. Паміж літ. князямі вялася міжусоб-ная барацьба. У ёй у 1262г. загінуў Міндоўг. Праз не-каторы час вялікім князем стаў сын Міндоўга Вой-шалк. Сын жорстка адпомсціў ворагам св. бацькі, але ў хуткім часе таксама быў забіты. Пры пляменніку Міндоўга князю Трайдэне зах. балты (прусы), якія ра-таваліся ад крыжакоў, былі паселены на бел. землях у наваколлі Слоніма і Гродна. У к.ХІІІст. пры вялікім князю Віцене удалося дасягнуць адзінства новай дзяржавы. Прычынамі ўтварэння ВКЛ з’яўл. наступ-ныя: 1) знешнепаліт-я, звязаныя з геаграфічным стано-вішчам бел. зямель і неабходнасцю пераадолець небя-спеку ў сяр. ХІІІст.; 2) унутрыпаліт-я, звязаныя з неаб-ходнасцю пераадолець феадальную раздробленнасць перад пагрозай знешняй небяспекі і аб’яднанымі на-маганнямі дробных удзельных княстваў на бел. зем-лях і абараніць сябе; 3) эк-я, звязаныя з аддзяленнем рамяства ад с/г і пераадоленнем яе натуральнага хар-ру. Развіццё гандлёвых адносін садзейнічала аб’яднан-ню удзельных княстваў. Пры вялікім князю Гедыміне большая частка сучасных бел. зямель увайшла ў склад ВКЛ. Тэр-рыя ВКЛ павялічылася прыкладна ў 3 разы. Сталіцай стаў горад Вільня. Шляхі ўваходжання бел. зямель у склад ВКЛ былі розныя. Гэта дыпламатыч-ныя пагадненні, шлюбныя сувязі, захопы.

Полацкае княства ў раннім сярэднявеччы

У пісьмовых крыніцах значыцца, што самае магутнае ў краі Полацкае княства вядома пад назвай “Полацкая зямля”. Цэнтр – г.Полацк. Першым гістарычна вядо-мым полацкім князем быў Рагвалод. Наўгародскі князь Уладзімір надумаў ажаніцца з дачкой Рагвалода – Рагнедай, аднак атрымаўшы адках, вырашыў адпом-сціць полацкай княжацкай сям’і. Сабраў ён войска і пайшоў на Полацк. У 980г. Полацк быў разбураны і спалены. Па загаду князя Уладзіміра Рагвалод, яго жонка, два сыны былі забіты, а князь сілай ажаніўся на князёўне Рагнедзе. У іх нарадзіўся сын Ізяслаў. За спробу пазбавіць мужа жыцця Рагнеда разам з сынам выслана ў Полацкую зямлю. Быў збудаваны г.Ізяс-лаўль, куды і была адпраўлена Рагнеда. У 1000г. яна памерла. Яшчэ пры яе жыцці палачане запрасілі Ізяс-лава на княжанне ў Полацк. Памёр ён у 1001г. У 1003г. княжыць у Полацку пачаў сын Ізяслава Брачыс-лаў. Стаўшы дарослым, Брачыслаў вырашыў памерац-ца сіламі з Ноўгарадам. Полацку патрэбны былі волакі – сухапутныя шляхі зносін, якія ляжалі паміж дзвюма рэкамі. Імі валодаз Ноўгарад. У 1021г. князь Брачыс-лаў напаў на Ноўгарад і захапіў яго. Да яго ў палон трапіла шмат наўгародцаў. Аб гэтым паходзе даведаў-ся кіеўскі вялікі князь Яраслаў Мудры. Войска Ярас-лава рушыла насупраць палачанам, якія вярталіся да-дому. Войска Брачыслава было разбіта, здабыча адаб-рана, палон вызвалены і вернуты ў Ноўгарад. Сам князь з астаткам войска вярнуўся ў Полацк. Яраслаў не стаў яго праследаваць. Паміж праціўнікамі быў зак-лючаны мір. Брачыслаў клапаціўся аб умацаванні По-лацкай дзяржавы і расшырэнні яе межаў. Пасля яго смерці ў 1044г. князем стаў Усяслаў Чарадзей (яго сын). Звыш 50 гадоў узначальваў князь полацкія дру-жыны. Поспехі князя ў барацьбе з ворагамі, яго рашу-часць і спрытнасць сучаснікі лічылі чараўніцтвам. У 1065г. Усяслаў нечакана пайшоў на Пскоў, але безвы-нікова. Тады ён пайшоў на Ноўгарад і захапіў яго. У адказ на гэта ў 1067г. кіеўскія князі (браты Яраславі-чы) з’явіліся пад Мінскам і ўзялі яго. Усяслаў спазніў-ся з дружынай. Бой пачаўся на р.Нямізе. Усяслаў з рэ-шткамі св. дружыны адышоў да Дняпра. Кіяўляне вы-рашылі яго абмануць. Яны прапанавалі Усяславу мір-ныя перамовы, і той паверыў, ўто яму не зробяць кры-ўды. На самой справе яго схапілі, прывезлі ў Кіеў і па-садзілі ў турму. Толькі праз год ён быў вызвалены і абвешчаны вялікім князем Кіеўскім. На княжацкім троне ў Кіеве ён прабыў усяго 7 месяцаў і вярнуўся на радзіму ў Полацк, дзе і памёр у 1101г. У перыяд кня-жання Усяслава Полацкае княства дасягнула св. най-вышэйшага ўздыму. Пасля яго смерці Полацкая зямля пачала распадацца на асобныя ўдзельныя княствы. ХІІст. – пачатак феадальнай раздробленасці. У Полац-кай зямлі-княстве існаваў княжацка-вечавы лад. Тут с-ма княжання спалучалася з існаваннем веча – агульна-га сходу дарослых мужчын, на якім вырашаліся най-больш важныя грамадскія і дзярж. справы. Вялікія правы мела веча ў Полацку. Яно магло знімаць і наз-начаць князя, заключаць дагаворы з іншымі гарадамі і дзяржавамі. У абавязкі князя ўваходзіла арганізацыя і камандаванне войскам, збор даніны з насельніцтва. Войска складалася з дружыны – абучанага ваеннай справе атрада і народнага апалчэння з гараджан і на-зывалася полк. Князь вяршыў суд. Полацкія князі за-лежалі ад гараджан і таму былі павінны клапаціцца аб ім.

Падзелы РП. Змены ў становішчы Бел. пасля далучэння да Расіі

Адна з прычын падзле РП заключалася перш за ўсё ва ўнутрыпаліт. становішчы самой дзяржавы. Яно харак-тарызавалася як паліт. крызіс або бязладдзе. Такі стан стаў вынікам злоўжывання шляхецкімі вольнасцямі. На пасяджэннях сейма яшчэ з другой пал. XVIст. дзе-йнічала права “ліберум вета”. Згодна з ім, калі хоць адзін дэпутат сейма выступаў супраць, то рашэнне не прымалася, а пасяджэнне сейма спынялася. З 1652 па 1764г. па гэтай прычыне былі сарваны 48 сеймаў з 55. Другой з прычын з’явілася тое, што барацьба народаў ВКЛ за св. дзяражаўнасць аслабляла РП і ў эк., і ў па-літ. адносінах. У гады Паўночнай вайны (1700-1721) РП стала “заездным дваром і карчмой” для іншазем-ных войскаў. Такое ўнутрыпаліт. становішча дазволі-ла суседнім дзяржавам умешвацца ў яе ўнутр. справы. Не малую ролю адыграла і рэлігійная палітыка, накі-раваная на лацінізацыю уніяцкай царквы, што прывя-ло грамадства да расколу на яе прыхільнікаў і праціў-нікаў. Не менш важнай прычынай было і тое, што аг-рарная рэформа Жыгімонта ІІ Аўгуста выклікала неза-даволеннасць сялян. Пачасціліся скаргі на самавольст-ва арандатараў, выпадкі адмаўлення ад выканання па-віннасцей аж да ўзброенных паўстанняў. Цяжкае становішча РП скарысталі яе суседзі – Расія, Прусія і Аўстрыя. Усе тры дзяржавы імкнуліся да новых тэры-тарыяльных захопаў, былі зацікаўленыя ў падзенні Рэ-спублікі. Пасля доўгіх перагавораў Расія, Прусія і Аў-стрыя прыйшлі да рашэння падзяліць паміж сабой землі РП. Першы падзел адбыўся ў 1772г. Да Расіі адышла Усх. Бел. з гарадамі Віцебск, Полацк, Орша, Магілёў, Рагачоў, Гомель. Выратаваць РП ад канчат-ковага распаду змагла толькт поўная поўная цэнтралі-зацыя. 3 мая 1791г. была абвешчана Канстытуцыя, першая ў Еўропе. Яна ліквідавала падзел РП на ВКЛ і Польшчу. Для агульнай дзяржавы ствараўся адзіны ўрад. Яму падначальвалася агульнае войска. Упарад-коўвалася праца сейма. Прадугледжвалася стварэнне судоў, незалежных ад чыноўніцтва. Канстытуцыя зак-ладвала аснову для вывядзення краіны з паліт. кры-зісу. Але час на рэфармаванне Рэспублікі быў даўно ўпушчаны. У сяр. мая 1792г. 100-тасячная рас. армія ўварвалася ў РП пад сцягам непарушнасці шляхецкіх вольнасцей. Праз 2 месяцы войска РП было разбіта. Канстытуцыя была адменена, і ў студзені 1793г. быў здзейснены другі падзел РП. Пад уладу рас. імперат-рыцы Кацярыны ІІ адышла цэнтральная частка бел. зямель, прыкладна па лініі Друцк-Пінск. Спробай за-хаваць незалежнасць РП у межах 1772г. стала паў-станне 1774г. на чале з ураджэнцам Бел. генералам-лейтэнантам Т.Касцюшкам. У ВКЛ на чале паўстання стаяў палкоўнік Ясінскі. Касцюшка абяцаў адмяніць асабістую залежнасць сялян. У атрады паўстанцаў па-цягнуліся касінеры – сяляне, узброеныя косамі. Аднак дасягнуць масавай падтрымкі насельніцтва кіраўнікам паўстання не ўдалося. Яно было падаўлена рас. войс-камі пад кіраўніцтвам Суворава. У 1795г. было падпі-сана пагадненне аб трэцім, канчатковым падзеле РП. Да Расіі адышлі заходнебел. Землі. Асн. маса насель-ніцтва – сяляне і мяшчане Бел. – спакойна, недзе абы-якава ўспрынялі распад РП. Яны спадзяваліся, што но-ыя гаспадары палепшаць ім жыццё. Аднак гэтыя на-дзеі на самой справе не спраўджваліся.

Культурнае жыццё БССР у 20-30-я гг ХХ ст. Палітыка беларусізацыі

Беларусізацыя – палітыка афіцыйных улад, якая са-дзейнічала нац.-культурнаму будаўніцтву ў Бел. ў пе-рыяд 1924-29гг. Яна была ажыццяўленне той лініі, якую адстойвалі з самага пачатку нац.-дэмакратычныя сілы ў КП(б)Б. Беларусізацыя прадугледжвала цэлы комплекс мерапрыемстваў па адраджэнню бел. нацыі, к-ры, школы, мовы. У гэтыя гады былі праведзены на-ступныя мерапрыемствы. 1) Дзярж. былі абвешчаны 4 мовы – бел., рус., польск. і яўрэйская. Адбываўся пе-равод навучання ў школах пераважна на бел. мову. Часці Чырвонай Арміі, што размяшчаліся ў Бел., так-сама пераводзіліся на бел. мову і камплектаваліся бе-ларусамі. Мовай спараводства стала пераважна бел. мова. Наладжваўся выпуск газет, часопісаў, падруч-нікаў і кніг на бел. мове. Было ўтворана выдавецтва “Савецкая Бел.”, адкрыта Бел. дзярж. бтбліятэка. 2) Палітыка беларусізацыі спрыяла ліквідацыі непісь-меннасці дарослага насельніцтва. У 1921г. адгрыўся БДУ. Дзейнічалі С/г акадэмія ў Горках, Віцебскі ветэ-рынарны інстытут. 3) Пачалося вылучэнне на адказ-ную работу беларусаў. 4) Арганізоўвалася навукова-даследчая дзейнасць па ўсебаковаму навучэнню Бел. У 1922г. быў адкрыты Інстытут бел. к-ры, пераўтвора-ны ў 1929г. у Бел. акадэмію навук. Першымі акадэмі-камі сталі Купала, Колас, Жылуновіч. Паспяхова раз-вівалася тэатральнае мастацтва. Пад кіраўніцтвам Мі-ровіча адбывалася станаўленне Першага Бел. дзярж. тэатра. Тут ставіліся спектакслі “Паўлінка”, “Тутэй-шыя” па п’есах Купалы. У 20-я гг. ХХст. былі апублі-каваны паэмы “Новая зямля” і “сымон-музыка” Кола-са. Адбывалася станаўленне бел. савецкага кіно. Быў створаны першы бел. мастацкі фільм аб грамадзянс-кай вайне “Лясная быль” (рэжысёр – Гарыч). Перыяд бел-цыі аказаўся вельмі кароткім. Змена паліт. курсу правячымі коламі краіны, звязаная адмовай ад нэпа, прывяла да спынення палітыкі бел-цыі. У 30-я гг. ХХст. развіццё к-ры адбывалася ў іншых паліт. умовах. Першымі ў нацыянал-дэмакратызме былі аб-вінавачаны Чарвякоў, Жылуновіч, Ігнатоўскі. Кульмі-нацыяй паклёпніцкай кампаніі стала справа, якая ат-рымала назву “Саюз вызвалення Бел.”. У 1933г. быц-цам за прыналежнасць да яе было асуджана 90 чал-к, гал. чынам работнікаў к-ры, кавукі, мастацтва. Рэпрэ-сіі працягваліся. У лагерах і турмах загінула больш як 50 пісьменнікаў, у тым ліку і тыя, хто стаяў ля выто-каў сучаснай бел. літ-ры – Гарэцкі, Галубок, Чарот. Але ў гэтых умовах бел. к-ра працягвала развівацца. Была ліквідавана непісьменнасць, уведзена ўсеагуль-нае і абавязковае пачатковае, а затым і сямігадовае на-вучанне. У 1932г. была адкрыта Бел. дзярж. кансерва-торыя. Праз год пачаў дзейнічаць Бел. тэатр оперы і балета. У 30-я гг. ХХст. былі створаны вядомыя опе-ры Цікоцкага “Міхась Падгорны”, Багатырова “У пу-шчах Палесся”, першы балет Крошнера “Салавей”. Бел. мастакі (Волкаў, Зайцаў) пісалі карціны, прысве-чаныя падзеям і ўсталяванню савецкай улады. Развіц-цё архітэктуры значна змяніла аблічча гарадоў. Па праектах Лангбарда былі пабудаваны ў Мінску Дом урада, Дом Чырвонай Арміі, Акадэмія навук. Увесь комплекс пераўтварэнняў у галіне к-ры, навукі, адука-цыі, літ-ры, мастацтва атрымаў назвву “культурнай рэвалюцыі”.

Грамадска-паліт. жыццё на Бел. ва ўмовах бальшавіцкага таталітарызму (1930-я гг.)

Паліт. рэжым, усталяваны ў БССР у к. 20-х гг.,характарызуецца як сталінскі, таталітарны. Гэта та-кая ф-ма дзярж. улады, пры якой ажыццяўляецца поў-ны (татальны)кантроль дзяржавы над усімі галінамі жыцця грамадства. Прыход Сталіна да ўлады супра-ваджаўся спыненнем нэпа і замацаваннем адміністра-цыйна-каманднага метаду кіравання грамадствам. З сяр. 30-х гг. У рэспубліцы штучна ўвялічваецца роля Сталіна, яму прыпісваецца вызначальны ўплыў на ход гіст. падзей. Адбываецца зрошчванне партыйнага апа-рату з дзярж., дзе канцэнтруецца заканадаўчая і судо-вая ўлада. Саветы, грамадскія арганізацыі, нізавыя ор-ганы самой партыі страчвалі ў гэтых умовах св. ролю. Таталітарны рэжым забяспечыў стабільны жыццёвы ўзровень простых людзей за кошт выкарыстання іх працоўнага энтузіязму, а таксама жорсткай вытворчай дысцыпліны. Рэпрэсіі спалучаліся з верай людзей у правільнасць выбранага курсу і беспамылковасць па-літыкі Сталіна. У 1937г. была прынята Канстытуцыя БССР. У ёй быў замацаваны шэраг дэмакр. Правоў і свабод, у тым ліку права выбіраць і быць выбраным у дзярж. органы ўлады. Але на самой справе ва ўмовах існавання аднапартыйнай паліт. с-мы трапіць у Вяр-хоўны Савет БССР маглі толькі тыя, хто падтрымліваў палітыку камунізму. Такі парадак выбараў органаў улады характарызуецца як выбар без выбару. Павялічваецца роля народнага камісарыята ўнутр. спраў (НКУС) і як вынік – узмацненне рэпрэсій. З 1929г. пачалося “раскулачванне”. Пікам рэпрэсій стаў 1937г. У гэты час была пушчана ў ход версія аб тым, што ў Бел. дзейнічае “разгалінаванае антыфашысцкае падполле”, нацыянал-фашыстская арганізацыя на чале з караўнікамі рэспубліка Гікалам. Чарвяковым, Гала-дзедам. Былі рэпрэсіраваны 99 першых сакратароў райкомаў КП(б)Б са 101 райкома, якія знах. ў той час на тэр-рыі Бел. Паводле падлікаў вучоных, у 30-40-х гг. Было рэпрэсіравана каля 600 тыс. чал-к. Грубыя парушэнні правоў тлумачыліся сталінскай тэорыяй аб абвастрэнні класавай барацьбы па меры руху сацы-ялізму.

Знешняя палітыка вкл

У XIV-пач.XVст. асн. пагрозу для ВКЛ уяўлялі кры-жакі, якія, распаўсюджваючы каталіцкую веру, пачалі захоп чужых тэр-рый. Імі былі стовраны ваенна-рэлі-гійныя арганізацыі – ордэн Мечаносцаў (Лівонскі ор-дэн) і Тэўтонскі ордэн. Нямецкія рыцары высадзіліся ў вусці Зах. Дзвіны і Нёмана. ВКЛ пазбаівлася выхаду да мора па рэках. У 1348г. бел.-літ. войска ўдзельніча-ла ў бітве з нямецкімі рыцарамі на р.Стрэве. Страты бел.-літ. войска былі вялікія, але бітва не прынесла пе-рамогі рыцарам. Упартая барацьба з рыцарамі працяг-валася. Пасля заваявання Кіеўскай Русі мангола-тата-ры ўсталявалі там св. ўладу і кіравалі праз выдачу мя-сцовым князям грамат-ярлыкоў на права збору даніны для перадачы яе хану. Паступова ўсё большае значэн-не і сілу набірала Маскоўскае княства. Вялікі князь Літоўскі Альгерд не жадаў узмацнення маскоўскіх князёў і неаднаразова хадзіў вайной на Маскву, аднак узяць яе ён не змог і вымушаны быў заключыць у 1372г. мір. Альгерд шмат ваяваў супраць татар. У 1362г. ён разбіў трох татарскіх ханаў каля Сініх Вод. За час яго праўлення тэр-рыя дзяржавы павялічылася ўдвая. Пасля смерці Альгерда князем ВКЛ стаў яго сын Ягайла. У 1385г. Ягайла заключыў Крэўскую ўнію з Польшчай і стаў каралём Польскім і вялікім князем ВКЛ, прыняў каталіцтва. Прапольская паліты-ка выклікала незадаволенасць у знаці ВКЛ. Стрыечны брат Ягайлы Вітаўт пачаў барацьбу за незалежнасць ВКЛ. Ягайла вымушаны быў перадаць уладу ў княстве Вітаўту, аднак тым не менш практычна на працягу яго кіравання ВКЛ захоўвала намінальную залежнасць ад Ягайлы, які пачаў рыхтаваць паходы на Залатую Арду і ўсталяваў добрыя адносіны з сапернікам ханам Тах-тамышам. У 1399г. армія Вітаўта пацярпела паражэн-не ў бітве з татарамі на р.Ворксле. З невялікай дружы-най Вітаўт ледзь выратаваўся ад татар. Паражэнне Ві-таўта перашкодзіла яму заваяваць Вялікі Ноўгарад. Былі ўсталяваны мірныя адносіны з Маскоўскім кня-ствам. У пач. XVст. Пагроза ВКЛ з боку крыжакоў уз-расла, калі на польскіх землях пасяліліся крыжакі-тэў-тонцы. Над ВКЛ і Польскім княствам навісла грозная небяспека. Рашэнне аб вайне з крыжакамі было пры-нята ў 1408г. на нарадзе Ягайлы і Вітаўта ў Навагруд-ку. Яны дамовіліся сабраць усе магчымыя сілы і пера-магчы тэўтонцаў. Пачалася падрыхтоўка да вайны. У саюзным войску налічвалася каля 40тыс. воінаў. У крыжакоў было больш за 30тыс., але яны мелі лепшае ўзбраенне. Раніцай 15 ліпеня 1410г. каля в.Грунвальд (Польшча) паміж аб’яднанымі саюзнымі сіламі польс-ка-літ.-бел. войска і Тэўтонскім ордэнам пачалася ад-на з буйнейшых бітваў сярэднявечча. Бітва пачалася з атакі конніцы Вітаўта. Крыжакі наўмысна адступалі, пакуль не дайшлі да скрытых ад вачэй бамбардаў-гар-мат, што стралялі каменнымі ядрамі. Аднак гэта не спыніла конніку Вітаўта. Тады ў барацьбу ўступіла крыжацкая конніца, і частка войскаў Вітаўта пачла ад-ступаць.У цэнтры бітвы апынуліся Самленскія палкі пад камандаваннем Лінгвена. Адзін з палкоў цалкам загінуў, два з іх злучыліся затым з харугвамі польска-га войска, якое перайшло ў рашучае наступленне. Во-йскі саюзнікаў акружылі рыцараў і нанеслі паражэнне. Армія Тэўтонскага ордэна перастала існаваць. Пера-мога над крыжакамі значна павысіла аўтарытэт ВКЛ і Польскага каралеўства сярод іншых краін. Значна ажывіўся іх гандль, больш паспяхова сталі развівацца гаспадарка і к-ра.

Пасляваеннае аднаўленне Бел. і перараджэнне таталітарызму (1945-55гг.)

У пасляваенныя гады захоўвалася паліт. с-ма, якая бы-ла замацавана ў Канстытуцыі БССР 1937г. Дэмакр. Свабоды існавалі толькі на словах. Працягваў існа-ваць сталінскі таталітарны паліт. рэжым. Для яго хар-ны поўны (таталітарны)кантроль дзяржавы над жыц-цём грамадзян, адзіная камуністычная ідэалогія, адна-партыйная паліт. с-ма. Па-ранейшаму працягваліся рэ-прэсіі. За гады вайны партыйная арганізацыя рэспуб-лікі панесла вялікія страты. Пасля вызвалення Бел. ад фашыстаў жыццё партыйнай арганізацыі пачало хутка аднаўляцца. Ва ўмовах адсутнасці шматпартыйнасці Кам. Партыя фактычна была не столькі паліт., колькі дзярж. арганізацыяй, якая ажыццяўляла ф-цыі закана-даўчай і выканаўчай улады праз выбары св. прадстаў-нікоў у Саветы. У першыя гады пасля вызвалення ад-былося аднаўленне работы Саветаў. У 1947г. былі праведзены першыя ў пасляваенныя гады выбары ў Вярх. Савет БССР, а ў 1948г. – у мясцовыя Саветы рэ-спублікі. Выбары з’явіліся доказам поўнай паслухмя-насці мас, іх поўнай згоды з безуладнцым становіш-чам. Культ. жыццё бел. народа праходзіла ў скла-даных умовах. За гады вайны мат.-тэхнічная база аду-кацыі, навукі і к-ры была амаль поўнасцю знашчана. Не хапала настаўнікаў. Трэбы быо рамантаваць і буда-ваць занава будынкі школ у горадзе і на сяле, наладж-ваць выпуск падручнікаў і шк. Абсталявання. Няглле-дзячы на складвнасці, вучоба не адкладвалася ні на адзін дзень. А заняткі праводзілі і ў зямлянкахз, і на адкрытых пляцоўках, часцей без падручнікаў і пісьмо-вых прылад. Ужо да 1950г. колькасць школ у рэспуб-ліцы перавысіла даваенную. Моцны адбітак на культ. жыццё рэспублікі мела дзярж. ідэалогія, якая вызнача-лася Кам. Партыяй. Лічылася, што насельніцтва, якое пражывала на часова акупіраванай тэр-рыі недастат-кова надзейнае, і таму ЦК партыі ў 1946г. патрабаваў узмацніць барацьбу за ідэалагічную чысціню, забяспе-чыць прынцып партыйнасці, г.зн. строгае выкананне партыйных указанняў у галіне навукі і адукацыі, літ-ры і мастацтва. Укаранялася класавая нецярпімасць і падазронасць, культ Сталіна як вялікага правадыра са-вецкага народа. Адбыліся новыя арышты сярод інтэлі-генцыі па паліт. матывах. Рэпрэсіі зведалі пісьменнікі Грахоўскі, Звонак, Пруднікаў. Тройчы падвяргаўся арыштам і высылцы вядомы вучоны-гісторык Улаш-чык. У бел. літ-ры і к-ры гэтых гадоў гал. тэмай была вайна. З’явіўся першы бел. партызанскі раман “Глы-бокая плынь” Шамякіна, закончыў раман “Млечны шлях” Чорны, былі напісаны раманы “Мінскі напра-мак” Мележам і “Векапомныя дні” Лыньковым. У тэа-тральным мастацтве з’явіліся п’есы “Заложнікі” Куча-ра, “Канстанцін Заслонаў” Маўзона. Развівалася выяў-ленчае мастацтва, аб чым сведчаць карціны Зайцава “Абарона Брэсцкай крэпасці ў 1941г.”, Волкава “Мінск 3 ліпеня 1944г.” і інш.

К-ра і асвета на Бел. (к. XVІІІ-перш.пал.ХІХст.) Зараджэнне новай бел. літ-ры

У пач. ХІХст. у культ. развіцці Бел. назіраецца шмат новых з’яў і працэсаў. Паступова адбываецца фармі-раванне бел. нац. к-ры, нягледзячы на існаванне пры-гонніцтва, насуперак памкненням царскіх улад затры-маць развіццё к-ры на ўзроўні фальклору. К-ра бела-русаў перажывае ў гэты час перыяд адраджння. Скла-дваюцца яе хар-ныя рысы, ствараюцца нац. тэатр, літ-ра, іншыя галіны мастацтва, навукі, асветы. У 1802г. пачалося правядзенне шк. Рэформы. На тэр-рыі Бел. была створана Віленская вуч. Акруга на чале з яе кі-раўніком князем Адамам Чартарыйскім. Цэнтр. Роля ў с-ме адукацыі адводзілася Віленскаму ун-ту. Сяр. аду-кацыю давалі гімназіі, няпоўную сяр-ю – павятовыя, а пачатковую – прыходскія вучылішчы. Асн. мовай на-вучання з’яўл. польская. Пасля падаўлення паўстання (1831г.) у 1832г. быў зачынены Віленскі ун-т. У1836г. выкладанне было пераведзена на рус. мову. Польская мова была выключана з вуч. Праграм. Сярод важных падзей ў галіне асветы неабходна адзначыць адкрыццё ў 1848г. у Горы-Горках Магілёўскай губерні Земля-робчага інстытута. Пачатковую адукацыю ў сельскай мясцовасці ў др. пал. ХІХст. давалі нар. вучылішчы, царкоўна-прыходскія школы і школы граматы, а ў га-радах – прыходскія, павятовыя і гарадскія вучылішчы. Настаўнікаў для пачатковых школ рыхтавалі ў нас-таўніцкіх семінарыях. У с-ме сяр. адукацыі дзейнічалі мужч. і жан. класічныя гімназіі. У 1871г. рэальная гім-назія былі пераўтвораны ў вучылішчы. У 1887г. быў выдадзены “Указ аб кухарчыных дзецях”, якім забара-нялася прымаць у гімназіі дзяцей кухарак, фурманаў, прачак, дробных гандляроў і г.д. Да к. ХІХст. коль-касць пісьменных людзей у Бел. заставалася нізкай. ВНУ адсутнічалі. Аднак нягледзячы на тое, што у Бел. існавалі ў асноўным ніжэйшыя і сяр. ступені адука-цыі, у ХІХст. было зроблена шмат навуковых даследа-ванняў. Так, напрыклад, пачатак вывучэння гісторыі ВКЛ паклалі прафесары Віленскага ун-та Баброўскі, Даніловіч, Нарбут, Ярашэвіч. Далега-Хадакоўскі пака-заў агульнасць паходжання славян. Актыўным збі-ральнікам бел. фальклору быў Ян Чачот, які выдаў 6 зборнікаў “Вясковых песень”. Выдатнымі дзеячамі к-ры былі графы браты Тышкевічы. У цэнтры культ. жыцця 40-пач.60-х гг. ХІХст. знаходзіўся Адам Кіркор – археолаг, этнограф, гісторык, літаратар. Ён раскапаў каля тысячы курганаў. Калекцыю св. находак перадаў Віленскаму музею старажытнасцей. Актыўнымі суп-рацоўнікамі Паўночна-зах. аддзела Рус. геаграфічнага таварыства, створанага ў Вільні, з’яўл. этнографы і мовазнаўцы Насовіч, Шэйн, Крачкоўскі. У навучэнні гісторыі Віцебшчыны шмат зрабіў гісторык Сапуноў, які выдаў у пач. 80-х гг. тры тамы архіўных дакумен-таў. Выдатным літаратарам Бел. ў гэты час быў Міц-кевіч. Яго творы, напісаныя на польскай мове, могуць лічыцца не толькі літ. спадчынай польскага народа. У паэмах “Дзяды”, “Пан Тадэвуш”, “Гражына” Міцкевіч выкарыстаў тэмы і вобразы бел. фальклору і сюжэты бел. гіст. Хар-най з’явай бел. літ-ры перш. пал. ХІХст. было ўзнікненне ананімных твораў: “Гутарка Данілы са Сцяпанам”, “Вось як люд стаяў”, “Панаманія”. У гэтых творах сцвярджаліся правы прыгонная селяніна звацца чал-кам. Першым класікам бел. літ-ры з’яўл. Дунін-Марцінкевіч. Ён выступаў як паслядоўны вы-разнік поглядаў і інтарэсаў працоўных мас сялянства. У пач. стагоддзя выходзіць з друку зборнік паэзіі Я. Лучыны “Вязанка”. Сялянская тэматыка загучала і ў вершах Сыракомлі, Багрыма. Істотнае значэнне ў ста-наўленні нац. мовы адыграў Багушэвіч, “бацька бел. адраджэння”. На змену класіцызму ў жывапісе прыхо-дзіць рамантызм, які ў 40-я гг. ХІХст. змяняецца рэа-лістычным кірункам. Вядомымі мастакамі гэтага часу былі Аляшкевіч, Орда, Хруцкі, Гараўскі, Альхімовіч. У перш. пал. ХІХст. паступова зніклі прыгонныя тэат-ры. Сярод простых людзей папулярнасць набыў ляле-чны тэатр-батлейка. К канцу ХІХст. тэатральнае жыц-цё ўсё больш засцяроджваецца ў гарадах. Дзякуючы таленавітаму бел. кампазітару Антону Абрамовічу з’я-віліся бел. нац. муз. Творы на аснове песень і танцаў. У арх-ры класічны стыль выцясняецца рамантызмам. У к. ХІХст. сталі моднымі пабудовы ў стылі сярэдне-вяковай гісторыі, так званай “псеўдаготыкі”.

Крызіс феадалізму і яго ўплыў на стан бел. зямель

У першай пал. ХІХст. у Бел. панавала буйнапамеснае дваранскае землеўладанне. Да ліку найбуйнейшых зе-млеўладальнікаў адносіліся князі Вітгенштэйны, Ра-дзівілы, Паскевічы і інш., якія валодалі мн. дзесяткамі тысяч дзесяцін зямлі. Уся прыдатная для апрацоўкі зя-мля памешчыкаў знах. ў карыстанні сялян, якія за гэта выплачвалі памешчыкам аброк – грашовы ці нату-ральны. Рост попыту на с/г прад-цыю ў Зах. Еўропе ў перш. пал. ХІХст. стымуляваў хуткае пашырэнне ў Бел. гаспадаркі прыгоннікаў – фальваркаў. Памешчы-кі стваралі фальваркі за кошт скарачэння сялянскіх на-дзелаў. Для апрацоўкі фальваркавых зямель пераводзі-лі з аброку на паншчыну. У сяр. ХІХст. сялянскім гас-падаркам, якія мелі надзел у адну валоку (21,36 га), прызначалася 12 дзён паншчыны на тыдзень (па 6 дзён мужч. і жан. працы). Былі распаўсюджаны згоны (пагалоўныя прымусовыя выхады ўсіх працаздольных сялян на панскія работы). Маючы ў св. распараджэнні сотні і тысячы сялян, памешчыкі ў пераважнай боль-шасці не былі зацікаўлены ў перадавых метадах вы-дзялення гаспадаркі і вялі яе па-старому. Эк. станові-шча дзярж. сялян было не лепшым, чым памешчыцкіх, паколькі дзярж. маёнткі здавалі ў арэнду шляхце. Ара-ндатары імкнуліся за час арэнды атрымаць як мага больш прыбытку, таму бясконца павялічвалі павіннас-ці сялян. Паступова дзярж. маёнткі прыходзілі ў заня-пад. Мн. сяляне былі не ў стане плаціць падаткі і вы-конваць іншыя павіннасці на карысць дзяржавы. Та-кое стан-шча прымусіла ўрад пайсці на эк. рэформы. Ініцыятарам рэформ выступіў граф Кісялёў, міністр дзярж. маёмасцей. Мэтай рэформы з’яўл. павышэнне дзярж. даходаў. Рэформа была праведзена толькі ся-род дзярж. сялян, якія складалі 5-ю частку ад усяго ся-лянства. Згодна з рэформай праводзілася апісанне ўсіх дзярж. маёнткаў і строгае вызначэнне павіннасцей дзярж. сялян у залеж-ці ад іх гаспадарчага стан-шча. Дзярж. сяляне пераводзіліся з паншчыны на аброк, і спынялася здача дзярж. зямель у арэнду. Рэформа Кі-сялёва прывяла да пэўнага павелічэння надзелалаў дзярж. сялян і памяншэння іх павіннасцей. Аднак прыгоннае права працягвала існаваць. Імператар Мі-калай І баяўся адмяніць яго. У красавіку 1844г. урад пайшоў на правядзенне так званай інвентарнай рэфор-мы. Сутнасць яе зводзілася да рэгулявання памераў надзелаў і павіннасцей памешчыцкіх сялян і замаца-вання іх мін. і макс. Узроўняў у абавязковых для ся-лян і памешчыкаў інвентароў (вопісаў феад. уладан-няў). У гебернях былі створаны інвентарныя камітэты. Памешчыкі ж аказалі масаве супраціўленне спробам умяшання ўрада ў іх узаемаадносіны з уласнымі пры-гоннымі. Фактычна інвентарная рэформа ў памешчыц-кай вёсцы правалілася. Рэформы не закранулі асноў феад. Парадкаў, ліквідацыя якіх заставалася жыццёва неабходнай задачай часу. Прыгоннае права з’яўл. тор-мазам развіцця грамадства.

Рэвалюцыя 1905-1907 гг.

У пач. ХХст. інтэнсіўны прамысловы ўздым змяніўся сусв. эк. крызісам. Бел. с/г была адной з перадавых ся-род еўр. губерняў Расійскай імперыі. Разам з тым раз-віццё капіталістычных адносін стрымлівалася феад. перажыткамі. У 1905г. каля 50% сялянскіх гаспадарак мелі надзел да 10 дзесяцін зямлі (каб забяспечыць пра-жытачны мінімум, патрэбна 15 дзесяцін). Сац. напру-жанасць у гарадах і вёсках стварыла спрыяльныя ўмо-вы для радыкалізацыі рабочага і сялянскага руху, стварэння паліт. партый. На тэр-рыі Бел. дзейнічалі агульнарасійскія, польскія і яўрэйскія партыі. Станаў-ленне бел. паліт. партый стрымлівалася слабай нац. свядомасцю беларусаў. Аднак у к.1902г. на базе гурт-коў, якія дзейнічалі ў Вільні, Мінску, Пецярбургу, бы-ла створана Бел. рэвалюцыйная грамада, якая у 1903г. прыняла назву БСГ. У 1903-04гг. на Бел. былі створа-ны Палескі і Паўночна-Зах. камітэты РСДРП. Развіццё класавых супярэчнасцей набліжала рэвалю-цыйную сітуацыю ў краіне. Да таго ж руска-японская вайна паскорыла працэс палітызацыі вёскі. Пачаткам першай рас. рэвалюцыі з’явіліся падзеі 9 студзеня 1905г. у Пецярбургу, калі была растраляна 140-тысяч-ная дэманстрацыя на чале з папом Гапонам. Загінула 1200 чал-к, было паранена 5 тыс. Гэтая падзея атрыма-ла назву “Крывавая нядзеля”. Вера ў добрага цара бы-ла развеяна. Пратэст супраць гэтай акцыі выказалі і працоўныя Бел. У Мінску, Гродне, Гомелі, Полацку, Смаргоні праходзілі дэманстрацыі. Рабочыя 30 гара-доў і мястэчак удзельнічалі ў гэтай барацьбе. З паліт. партый найбольш актыўна дзейнічалі Бунд, РСДРП і эсэры. Працяг паліт. выступленняў рабочых быў звя-заны са святкаваннем 1 Мая і правядзеннем мітынгаў салідарнасці з рабочымі Варшавы, Адэсы. Летам 1905г. узмацніўся сялянскі рух. 6 жніўня 1905г. Міка-лай ІІ падпісаў Маніфест аб увядзенні ў Расіі парла-мента. У кастрычніку 1905г. чыгуначнікі спынілі рух на асн. чыгуначных магістралях, пачалася ўсерасійс-кая паліт. стачка. 17 кастрычніка 1905г. Мікалай ІІ падпісаў Маніфест аб абвяшчэнні дэмакратычных сва-бод, скліканні Дзярж. думы з заканадаўчымі паўна-моцтвамі. Буржуазна-ліберальны лагер быў задаволе-ны. Узнікаюць буржуазныя партыі кадэтаў і акцябры-стаў. Рэвалюцыйна-дэмакратычныя сілы працягвалі барацьбу, у якую былі ўцягнуты працоўныя 53 гара-доў і мястэчак Бел. 18 кастрычніка на вакзальнай пло-шчы ў Мінску па загаду губернатара Курлава былі ра-страляны ўдзельнікі мітынгу, загінула каля 100 чал-к, 300 было паранена (Курлаўскі растрэл). У к.1905г. у рэвалюцыйны рух усё больш уцягваецца армія. З 9 па 18 снежня 1905г. у Маскве адбылося ўзброеннае выс-тупленне, якое мела водгук у Мінску, Гомелі, Барана-вічах, Пінску, але ў паўстанне гэтыя падзеі не перара-слі. У студзені 1906г. адбыўся ІІ з’зд першай бел. нац. паліт. партыі – БСГ, на якім была канчаткова вызнача-на праграма яе дзейнасці. БСГ выступала за звяржэнне самадзяржаўя, змену капіталістычнаму ладу сацыяліс-тычным, утварэнне Рас. федэратыўнай дэмакр. Рэспу-блікі са свабодным самавызначэннем і культ.-нац. аў-таноміяй народнасцей. Для Бел. яна патрабавала аўта-номіі з мясцовым сеймам у Вільні. Выбары ў Дзярж. думу, дазвол на стварэнне прафсаюзаў і іншыя меры царызму некалікі аслабілі канфрантацыю ў грамадст-ве. Ад бел. губерняў у І Думу было выбрана 36 дэпу-татаў. Дзейнасць І Думы насіла апазіцыйны хар-р. Гал. пытаннем было аграрнае, але Дума не прыняла дзярж. праекта па гэтым пытанні і была распушчана ўрадам. 9 ліпеня 1906г. быў выдадзены царскі ўказ аб выхадзе сялян з абшчыны, з якога пачалося правядзен-не аграрнай рэформы. На выбарах у ІІ Дзярж. Думу у бел. губернях перамаглі правыя групоўкі. У цэлым ІІ Дзярж. Дума была радыкальная,чым І. Гал. зноў стала аграрнае пытанне. Паколькі ІІ Дзярж. дума выходзіла з-пад кантролю ўрада, 3 чэрвеня 1907г. яна па сфабры-каванай справе па загаду цара і Сталыпіна была распу-шчана. Выбарчы закон, прыняты ў адпаведнасці з Ма-ніфестам 17 кастрычніка, быў зменены. Урад прступіў да рэпрэсій супраць св. праціўнікаў. Першая рэвалю-цыя ў Расіі скончылася.

Зах. Бел. пад уладай Польшчы. Бел. эміграцыя

У 1921г. на Рыжскіх мірных перамовах Польшчы пры дапамозе Антанты ўдалося далучыць да св. дзяржавы зах. частку Бел. (Гродзенскую, усх. паветы Віленскай і зах. Мінскай губерняў). Тэр-рыя Зах. Бел. складала 112955км². Яна была падзелена на 4 ваяводствы: Па-лескае, Віленскае, Навагрудскае і Беластоцкае. У Зах. Бел. пражывала 4,6 млн чал-к, з іх 85% у вёсцы і 15% у горадзе. Пры гэтым беларусы складалі 65%, палякі – 15, яўрэі – 11, украінцы – 4, літоўцы – 2,5, рускія – 2%. Кіруючыя колы Польшчы разглядалі Зах. Бел. то-лькі як крыніцу таннай сыравіны, раб. Сілы і рынак збыту для польскай прамысловасці. Акрамя гэтага ў планах Польшчы ей прызначалася роля ваеннаяга пла-цдарма ў выпадку вайны з СССР. Прамысловасць Зах. Бел. пасля войн аднаўлялася павольна, новыя фабрыкі і заводы не будаваліся. Большасць прамысловых прад-прыемстваў – дробныя фабрыкі і заводы – займаліся пераапрацоўкай прадуктаў с/г і некаторых відаў мяс-цовай сыравіны. Пераважалі харчовыя і дрэваапрацоў-чыя галіны прамысловасці. У выніку пастаяннага ска-рачэння прамысловай вытворчасці, закрыцця фабрык і заводаў у Зах. Бел. зніжаўся жыццёвы ўзровень рабо-чых, з’яўл. вялікая армія беспарцоўных. Па-драпежні-цку знішчаліся прыродныя багацці Зах. Бел. Напр., з 1921 да 1936г. плошча лясоў тут зменшылася больш як на 400тыс. га. Асабліва моцна знішчалася Белавеж-ская пушча. Больш 80% насельніцтва Зах. Бел. займа-лася с/г. У 1921-31гг. польскія ўлады правялі перапіс насельніцтва краіны для вызначэння яго нац. складу. Згодна з гэтым перапісам, у Зах. Бел. пераважалі паля-кі. На самай справе ў 1931г. у Зах. Бел. было больш за 77% беларусаў, палякаў – каля 10%. Робячы махінацыі ў час перапісу насельніцтва, польскія ўлады імкнуліся паказаць св. правы на захопленыя землі, выкараніць у свядомасці бел. народа пачуццё нац. годнасці. Асаблі-ва жорсткія захады рабілі польскія ўлады па ліквіда-цыі бел. мовы. Тых, хто чытаў і пісаў на бел., а не на польскай мове, пазбаўлялі выбарчага права. Польскія ўлады ўпарта праводзілі палітыку выкаранення бел. к-ры. Жорстка праследавалася бел. прэса, закрываліся выдавецтвы, клубы, бібліятэкі, праваслаўныя цэрквы і г.д. Дзеячаў бел. к-ры зневажалі, іх арыштоўвалі і кі-далі ў турмы. Тэрор, масавыя арышты, здзекі і ката-ванні былі звычайнай з’явай у Зах. Бел. Яны з’яўл. асн. сродкам зацвярджэння ўлады і метадам праўлен-ня полькіх кіруючых колаў. Усё гэты выклікала ў на-родзе нянавісць да акупантаў, уздымала яго на бараць-бу за сац. і нац. вызваленне.

Тураўскае княства ў раннім сярэднявеччы

Тураўскае княства ўтварылася ў межах рассялення дрыгавічоў – у Паўднёвай Бел., басейне Прыпяці. Ста-ліца княства – г.Тураў прыгадваецца пад 980г. Першая звестка і падзеі 988г., калі былі вызначаны межы Т. зямлі, сведчаць аб тым, што Тураўшчына ад пачатку развівалася як самастойная дзярж. адзінказ усімі адпа-вядаючымі гэтай пабудове інстытутамі. Гал. складана-сцю ў фарміраванні гэтай дзяржавы было тое, што яна займала не ўсю этнічную тэр-рыю дрыгавічоў, а толь-кі землі левага берага Прыпяці з гарадамі Туравам, Пі-нскам, Слуцкам, пазней – Бярэсцем. У 988г. Уладзімір кіеўскі выдзеліў Т. зямлю св. трэцяму сыне Святапол-ку. Тураўшчына знах. ў выгадным геагр. стан-шчы. Яна ляжала на шляху з Польшчы ў Кіеў. Акрамя таго, праз Тураў праходзіла адно з адгалінаванняў знакамі-тага шляху “з варагаў у грэкі”. Да таго ж тут былі над-звычай ураджайныя і багатыя ворныя землі. Пасля смерці Уладзіміра Святаслівіча ў 1015г. менавіта Свя-таполк тураўскі стан-ся кіеўскім князем, але пакідае за сабой і Т. зямлю. З гэтым не пагадзіўся Яраслаў Муд-ры і распачаў супраць Святаполка вайну. Пасля бітвы на р.Альце ў 1019г. па дарозе ў Польшчу ён гіне. На-прыканцы св. жыцця Яраслаў Мудры – князь кіеўскі – аддаў Тураўшчыну св. сыну Ізяславу. Пасля смерці Яраслава Ізяслаў стан-ся вялікім князем кіеўскім, але пакідае за сабой і Тураў. Два сыны Ізяслава – Яраполк і Святаполк – трымалі за сабой Тураў. Але ў 1113г. са смерцю Святаполка ўлада Ізяславічаў у Тураве скон-чылася і горад з зямлёй перайшоў да роду Манамаха-вічаў. Яны трымалі княства ў якасці дадатку да св. асн. уладанняў. У сяр. ХІІст. Паміж паўднёварускімі князямі адбывалася зацятая барацьба за валоданне Кіевам. Разам з Кіевам з рук у рукі пераходзіў і Тураў. Але ў 50-х гг. ХІІст. На тураўскім троне апынуўся князь Юрый Яраславіч, які вярнуў зямлю ва ўладанне дынастыі Ізяславічаў. З гэтым не жадалі змірыцца кіе-ўскія князі. Аб’яднаўшыся ў 1158г., яны зрабілі паход на Тураў, каб адабраць яго ў Юрыя. Дзесяцідзённая аблога была паспяхова вытрымана. Гэтаксама быў ад-біты напад на Тураў валынскіх князёў у 1160г. На гэ-ты раз варожыя войскі прастаялі пад сценамі горада тры тыдні. Праз цяжкую барацьбу Т. княства аднавіла св. самастойнасць і незалежнасць. На Тураўшчыне ад-навілася самастойная княжацкая дынастыя – неабход-ная ўмова дзярж. існавання. У наступныя дзесяцтгод-дзі зямлёй кіруюць сыны Юрыя. У гэты час Т. зямля падзялялася на ўдзельныя княствы: Тураўскае, Пінс-кае, Клецкае, Слуцкае, Дубровіцкае. Укожным з іх кі-равалі сыны Юрыя Яраславіча. Аднак некаторыя землі трапілі ў залежнасць ад кіеўскіх і галіцка-валынскіх князёў. Але, нягледзячы на ўдзельную раздробле-насць, можна меркаваць, што Т. зямля і ў ХІІст. усп-рымалася цэласнай дзярж.-паліт. адзінкай. Сярод гара-доў Т. княства найбуйнейшымі былі Пінск і Бярэсце. З’яўл. памежнымі, часта адбівалі гарады напады поль-скіх, і літ. дружын. Разам з галіцка-валынскімі князямі тураўцы і пінчукі хадзілі паходамі на Літву. Але неў-забаве, у к.ХІІ-пач.XIVст., Т. зямля была цалкам далу-чана да ВКЛ. Адбылося гэта падчас праўлення Віценя і Гедыміна.

З’яўл. хрысціянства на бел. землях. Разв. к-ры ў ІХ-ХІІІ стст.

У цеснай сувязі з дзяржаваўтваральнымі працэсамі на Бел. ў ІХ-ХІІІ стст. Ішло развіццё к-ры. Найбольш яс-кравым праяўленнем гэтага боку грамадскага жыцця стала прыняцце і распаўсюджванне хрысціянства. Першыя славянскія пляёны, якія рассяліліся на Бел., - крывічы, дрыгавічы і радзімічы – прызнавалі язычніц-кую рэлігію. Гэта збліжала іх з балтамі і, верагодна, стала адной з прычын прадзяржаўных утварэнняў з поліэтнічным насельніцтвам – Полацкага і Тураўскага княстваў. Сапраўды, прынцыповай розніцы паміж язычнікамі ва ўсім свеце не існуе. Усе яны пакланялі-ся і пакланяюцца праявам навакольнага асяроддзя – сонцу, месяцу, агню, вадзе і інш. Аднак на мяжы Ста-рога і Новага часу паўсюдна монатэістычныя вераван-ні паступова змяняюць язычніцкія. Сярод іх найбольш магутным было хрысціянства. Еўропа перажылі два этапы хрысціянізацыі. Першы вызначаецца ад узнік-нення хрысціянсва да VІІ-VІІІст., калі была ахрышча-на Рыма-Візантыйская імперыя, імперыя франкаў і брытанскія каралеўствы. На другім этапе – ІХ-Хст. – хрысціянства прынялі славянскія дзяржавы і Сканды-навія. Паўсюдна прыняцце хрысціянства супадала з утварэннем самастойных монаэтнічных дзяржаў. На Бел. хрысціянства пачало пранікаць у ІХст. Пісьмовыя крыніцы ХІVст. фіксуюць у Полацку манастыр. Не выключана, што да часу афіцыйнага прыняцця новай рэлігіі з верай былі знаёмы і Рагвалод, і Рагнеда. Інакш цяжка вытлумачыць пастрыжэнне Рагнеды ў манашкі і заснаванне ёю манастыра ў Заслаўі. Прыхі-льна ставіўся да хрысціянства сын Рагнеды – князь Ізяслаў. Прамых звестак пра хрышчэнне Бел. няма. Такія падзеі, як у Кіеве і Ноўгарадзе (знішчэнне языч-ніцкіх багоў, прымусовае прывядзенне кіяўлян на Дняпро і крывавая бойка ў Ноўгарадзе), абмінулі на-шы землі. Магчыма, гэтаму спрыяла тое, што бел. кня-зі праводзілі самастойную палітыку не толькі ў дзярж., але і ў духоўнай сферы. Ужо ў к.ІХст. у Пола-цку была пабудавана першая царква ў імя Багародзі-цы, якая прыгадваецца летапісамі пад 1007 і 1158гг. У гэтую царкву ў Хіст. Былі перанесены мошчы невядо-мых святых, што сведчыць аб наяўнасці ранніх мясцо-вых к-р і самастойнасці полацкай царквы. У сяр. Хіст. быў пбудаваны вялікі саборны храм – Сафія. Па духу і унутр. зместу яна паўтарала храм у Канстанцінопалі. Аналагічныя храмы былі ў Кіеве і Ноўгарадзе. Як і там, Полацкая Сафія з’яўл. яскравым увасабленнем ідэі магутнасці і адзінства. Гісторыя захавала імёны першых бел. муляраў – Давыда, Таўма, Мікулы і Ка-песы. Ад першых храмаў у Полацку пачала развівацца сталая дойлідская традыцыя на Бел., якая мела шэраг адметных рысаў. Перш за ўсё яна вызначалася незвы-чайнай узнёсласцю цэркваў. Мн. пабудовы менавіта полацкай дойлідскай школы мелі падоўжаны ў плане аб’ём па лініі захад-усход і змешчанасць на захад пад-купальнай прасторы. У ХІІст. у самім Полацку было 8 храмаў, акрамя Сафіі і Багародзіцы, 3 царквы ў Гарод-ні, па адной ў Віцебску, Менску, Навагрудку, Ваўка-выску, Тураве і Пінску. Нельга забываць таксама эт-нічна і гістарычна звязаны з Бел. Смаленск, дзе ў гэты час было 7 храмаў. Сярод дойлідаў ХІІст. вядома імя Іаана, які кіраваў узвядзеннем царквы ў гонар Спаса Праабражэння Ефрасіннеўскага манастыра. Разам з храмавым дойлідствам з’явілася хрысціянскае выяў-ленчае мастацтва. Жывапісцы распісвалі па сырой тынкоўцы сцены сабораў, пісалі абразы. Полацкую Спаскую царкву распісаў мастак Кузьма з памочніка-мі. Надзвычай рана з’явілася на Бел. пісьменнасць. Першым датаваным надпісам на ўсёй тэр-рыі ўсх. Еў-ропы з’яўл. надпіс на пячатцы полацкага князя Ізясла-ва. Імя князя перададзена так званымі кірылічнымі лі-тарамі. Нарэшце кніжная к-ра дасягнула св. вышынь у творчасці Ефрасінні Полацкай, Кірылы Тураўскага, Аўрамія Смаленскага, Кліма Смаляціча, невядомага аўтара “Слова пра паход Ігаравы”. Такім чынам, к-ра старажытнай Бел. вызначалася вельмі багатай гамай фарбаў, форм, гукаў (выраблялія муз. інструменты і пісалася музыка).

НЭП на Бел.

Укрупненне тэр-рыі Бел.

У гады грамадзянскай вайны і замежнай інтэрвенцыі Савецкая дзяржава пайшла на шэраг мерапрыемстваў, якія нагадвалі камунізм, але былі ўведзены ў сувязі з ваеннымі абставінамі. Такая эк. палітыка бальшавікоў атрымала назву “ваеннага камунізму”. Быў ліквідава-ны прыватны гандль. Для насельніцтва ўводзілася працоўная павіннасць, адмянялася плата за камуналь-ныя услугі. У вёсцы ўводзілася харчразвёрстка – с-ма падрыхтовак с/г прад-таў, паводле якой сяляне былі абавязаны здаваць дзяржаве лішкі прад-таў па цвёр-дых цэнах. З заканчэннем грамадзянскай вайны сяля-не патрабавалі адмены харчразвёрсткі і дазволу свабо-днага гандлю. У 1921г. было прынята рашэнне аб за-мене харчразвёрсткі натур. харчпрад-тамі, распачаў-шы такім чынам палітыку, якая атрымала назву НЭП. Сутнасць НЭПа – выкарыстанне таварна-грашовых адносін. Як с-ма яна склалася ў 1925г. Харчпадатак быў менш за харчразвёрстку і аб’яўляўся сялянам за-гадзя, напярэдадні сяўбы. У выніку ў селяніна з’явілі-ся лішкі прад-таў, якія заставаліся пасля выплаты хар-чпадатку. Ён мог прадаць іх на рынку, бо ў краіне ўво-дзілася свабода гандлю. У выніку ўвядзення харчпада-тку павысілася мат. зацікаўленнасць сялянства ў выні-ках св. працы. Гэта дазволіла поўнасцю аднавіць да 1927г. с/г. Асаблівасцю ў яе развіцці стала павелічэн-не колькасці хутароў, якія ствараліся на былых землях памешчыкаў. Эл-тамі НЭПа стала таксама развіццё с/г кааперацыі – добраахвотнага аб’яднання людзей для сумеснай арганізацыі працы пры вырошчванні ўра-джаю і арганізацыі яго продажу. Развіццё прыватнага гандлю выклікала неабходнасць ліквідацыі розных грашовых адзінак. Вялікае значэнне надавалася стабі-лізацыі рубля. З гэтай мэтай была праведзена грашо-вая рэформа. Першым крокам яе было ўвядзенне ў СССР новай грашовай адзінкі – савецкага чырвонца (=10 дарэвалюцыйных залатых рублі). У снежні 1920г. быў распрацаваны план дзярж. электрыфікацыі Расіі (ГОЭЛРО). Згодна адпаведнаму плану, на тэр-рыі Бел. к сяр. 20-х гг. ХХст. было пабудавана звыш 20 элект-растанцый. Першай стала БелДРЭС каля Оршы, якая выкарыстоўвала ў якасці паліва торф. Аднаўленне с/г, электрыфікацыя прывялі да ўздыму прамысловасці. Пачалі працаваць мінскія чыгуналіцейныя і машына-будаўнічыя заводы, крышталічны завод “Барысаў”, фабрыка запалак “Бярэзіна”, лесапільныя і гарбарныя заводы. У 1927г. прамысловасць, будучы дробнай, усё ж перавысіла даваенны ўзровень развіцця. Увядзенне НЭПа патрабавала дэмакратызацыі ўсяго грамадска-паліт. жыцця. Бальшавікі звязвалі яе з узмацненнем пазіцыі, каб не дапусціць ператварэння РКП(б) у пар-тыю “чыноўніцтва”. Масавы набор у партыю рабочых і сялян у выніку ленінскіх прызываў 1924-25гг. Хоць і папоўніў яе “сваімі” па сац.-класаваму складу людзь-мі, але і знізіў узровень адукаванасці партыйцаў. У БССР замацавалася аднапартыйная с-ма. Заключанае ў гады грамадзянскай вайны саюзнае пагадненне – Да-гавор аб ваенна-паліт. саюзе савецкіх рэспублік ад 1 чэрвеня 1919г. – ужо не адпавядала існуючаму стан-шчу. Таму з лета 1921г. пачаліся пошук і выпрацоўка ф-м аб’яднання рэспублік у адзіную дзяржаву. Была прынята ленінская прапанова аб’яднання – федэра-цыя, у якой на раўнапраўнай аснове абэядноўваліся дзве саюзныя рэспублікі. 30 снежня 1922г. на І Усеса-юзным з’ездзе Саветаў у Маскве дэлегацыя БССР на чале з Чарвяковым падпісала Дэкларацыю і Дагавор аб стварэнні СССР. У 1924-25гг. адбылося ўзбуйненне тэр-рыі БССР за кошт перадачы ёй раёнаў Віцебскай, Гомельскай, Смаленскай губерняў. Насельніцтва да-лучаных да БССР тэр-рый станоўча аднеслася да вяр-тання ў склад рэспублікі. Між тым НЭП стымуляваў сац. расслаенне грамадства, у чым бальшавікі бачылі пагрозу ажыццяўленню св. праграмных мэт. Пры пад-трымцы бяднейшай часткі грамадства ў пач. 30-х гг. НЭП быў канчаткова ліквідаваны.

Стварэнне прэзідэнцкай с-мы паліт. улады

15 сакавіка 1994г. была прынята Канстытуцыя (Асн. Закон) РБ. Ёю наша дзяржава абвяшчалася прэзідэнц-кай рэспублікай. Першым прэзідэнтам РБ быў выбра-ны А.Р.Лукашэнка. 10 ліпеня 1994г., у другім туры га-ласавання, за яго аддалі галасы 4,2 млн чал-к, звыш 80% грамадзян, якія прыйшлі на выбарчыя ўчасткі. Перадвыбарная праграма Прэзідэнта ўключала ў сябе забеспячэнне суверэнітэту, эк. і паліт. стабільнасці краіны, правядзенне курсу на рэфармаванне грамадст-ва, барацьбу з карупцыяй і злачыннасць, паляпшэнне мат. дабрабыту народа. Па ініцыятыве Прэзідэнта Лу-кашэнкі і ў адпаведнасці з яго перадвыбарнай плат-формай 14 мая 1995г. быў праведзены рэспубліканскі рэферэндум. Большасць прыняўшых удзел у галаса-ванні пагадзіліся з наданнем рус. мове роўнага статусу з бел. і падтрымала прапанову аб устанаўленні новых Дзярж. сцяга і Дзярж. герба РБ. Народ падтрымаў так-сама дзеянні Прэзідэнта, накіраваныя на эк. інтэгра-цыю з РФ. Паліт. апазіцыя (у рэспубліцы больш за 1000 паліт. партый і грамадскіх аб’яднанняў, некато-рыя з іх апазіцыйна настроены да афіцыйнай улады), частка дэпутатаў Вярхоўнага Савета і членаў Кансты-туцыйнага Суда РБ выступілі супраць курсу, абранага Лукашэнкам і большасцю бел. народа. Яны стараліся навязаць грамадству паліт. курс, зарыентаваны на бе-зуладдзе, хаос, безадказнасць, дзікую грабежніцкую “прыхватызацыю”, узбагачэнне ценявых стр-р і рас-цягванне нац. багацця па прыватных кватэрах, арыен-тацыю знешняй палітыкі на Захад і адказ ад саюза Бел. з Расіяй і іншымі краінамі СНД, далейшае зні-жэнне ўзроўню жыцця народа. Паліт. напружанасць у грамадстве ўзмацнілася. У гэтых умовах Прэзідэгт РБ Лукашэнка прапанаваў правесці рэферэндум па пы-танню прыняцця новай рэдакцыі Канстытуцыі і па не-каторых іншых пытаннях, якія вызначалі далейшы лёс дзяржавы. Рэферэндум адбыўся 24 лістапада 1996г. За прыняцце Канстытуцыі РБ са змяненнямі і дапаўненн-ямі прагаласавалі больш за 70% грамадзян, унесеных у спісы для галасавання. У той жа час за прыняцце Канстытуцыі РБ 1994г. са змяненнямі і дапаўненнямі, прапанаванымі апазіцыяй, прагаласавалі толькі каля 8% выбаршчыкаў. На рэферэндуме народ Бел. падтры-маў таксама прапанову аб перанясенні Дня незалеж-насці РБ на 3 ліпеня, выказаўся супраць свабоднай, без абмежаванняў, куплі і продажу зямлі, супраць ад-мены смяротнай кары ў дзяржаве. У адпаведнасці з новай рэдакцыяй Канстытуцыі РБ замест аднапалатна-га Вярхоўнага Савета быў сфарміраваны двухпалатны Нац. сход. Ён складаецца з Палаты прадстаўнікоў і Савета Рэспублікі. Новая рэдакцыя Канстытуцыі па-шырала правы і паўнамоцтвы Савета Міністраў, змя-ніла парадак прызначэння асоб на некаторыя дзярж. пасады. Значна пашыраліся правы і свабоды грама-дзян.