Гипопротеинемия анда нруыздарды алыптыдан азаюы

Гипопротеинемия қанда нәруыздардың қалыптыдан азаюы. Ол тұқым қуатын және жүре пайда болған болуы мүмкін. Соңғы гипопротеинемия нәруыз түзілуі азаюдан (ашығу, бауыр аурулары, аминқышқылдарының сіңірілуі бұзылыстары кездерінде) немесе нәруыздарлық организмнен тым артық шығарылуы (қансырау, қан плазмасын жоғалту (күйік), экссудация, протеинурия) кездерінде дамуы ықтимал.

Гиперпротеинемия - қанда нәруыздардың қальшты леңгейден жоғары болуы, ол жиі салыстырмалы түрде қан қоюлануы кезінде болады. Шынайы гиперпротеинемия пегізінен гиперглобулинемиямен сипатталады. Бұл, әдетте антиденелер түзілуі ұлғайғанда гаммаглобулиндердің деңгейі көтерілуінен көрінеді.

Диспротеинемия - қан плазмасы нәруыздарының жеке бөлшектерінің   өзарақатынастары өзгеруі. Бауыр аурулары кездерінде α - және β-липопротеидтердің түзілуі азаяды. Фибриногеннің түзілуі төмендеуінен қан ұю үрдістері бұзылады. γ -глобулиндердің түзілуі азаюы мүмкін. Сонымен қатар олардың сапасы өзгереді (парапротеинемия). Парапротеиндер дене қызуы қалыпты болғанда сұйық күйінде болады да, дене мұздағанда  тұнбаға айналады. Бұл тұнбалар ұсақ тамырлардың ішіне тұрып қалуынан тромбоз,    микроциркуляциялардың    бұзылуы, аяқтарда некроз дамуы мүмкін.

Бауырдың және қанның биохимиясы.Хромопротеидтердің метаболизмі. 1.бауырдың биологиялық қызметтері. Бауыр -ең күрделі безді құрыльгм жэне ең ірі паренхиматозды мүше болып табылады. Бауырдың фнкционалды бірлігі бөлікшелер болып табылады, олар бауырдың биосинтетикалық, секреторлы жэне экскреторлы процесгерге қатысуын қамтамасыз етеді. Жогары жэне томен сатылы жануарлардың барлық басқа мүшелерден ерекшелігі - бауырға қанның ағыны арте-риалды жүйе арқылы ғана емес, сонымен қатар венозды жүйе арқылы да келеді. Асқазан-ішек жолдарынан ағатын барлық венозды қан v.parta - ға жинақталады да, бауырға жеткізіледі. Бауырда қан ағынының жылдамдыгы минутына 1,2 литрді курайды. Ішектен қанға сіңірілген қосылыстардың барлығы бауырда эртүрлі айналымға түседі жэне содан соң ғана бауырдан ағатын канмен ағзаньщ басқа да мүшелері мен тканьдеріне жеткізіледі. Бауырдың пор-тальды қан ағынының аз мерзімге болса да зақымдалуы бауырдың паренхимасының ауыр зақымдалуына, гемодинамиканың жагшы бұзылыстарына жэне адам өліміне экеліп соғады. Бауырдың негізгі клеткалары - гепатоциттер, олардың өздеріне тэн формасы бар, құрамында коп молшерде митохондриялар, эндоплазматикалык ретикулум жэне Гольджи комплексінің элементтері, ірі ядро бар. Бауырдың клеткалық элементтеріне өт капиллярлары мен өт жолының эпителиальды клеткалары жатады. Өзінің клеткалық құрамының, анатомиялық орналасуының, қан ағынының ерек-шеліктеріне байланысты бауыр бірқатар биологиялық қызметтер атқарады: 1.   Барлық заттардың аралық алмасуларының реттелуін қамтамасыз етеді (белокты, аминқышқылды, нуклеотидтік, пипиенттік, су-тұзды, көмірсулы, липидті жэне т.б. алма-сулар). 2.   Әртүрлі қосылыстар үшін депо болып табылады (көмірсулардың, белоктардың, минералдық заттардың, витаминдердІҢ жэне т.б). 3. Бауыр- ағзаның  ішкі  ортасьшың  турақтылығын сақтауға, гомеостазды реттеуге қатысады. 4.   Бауырда экзогенді жэне эндогенді табиғаты бар эртүрлі улы қосылыстардың залал-сыздандырылуы, биологиялық белсеПДІ қосылыстардың инактивациясы жүреді. 5.   Бауыр өтті өндіреді жэне оның курамында агзадан кейбір метаболиттердің, минералдық заттардың, детоксикация өнімдерінің жэне т.б. шығарылуын қамтамасыз етеді. Тағам көмісуларының қорытылуы кезінде түзілген жэые ішек қабатына сіңірілген моносахаридтер қан ағынымен бауырга жеткізіледі.V.parta арқылы глюкозаныц бауырга жеткізілу және v.partal арқылы шығарылу кезеңінде бауыр маңызды реттеуші роль атқарады, ол қанда глюкозаныц қалыпты, физиологияльщ деңгейін үстап түрады , ягни глюкостатикалық қызмет ^тқарады. Бауыр клеткаларының химиялық құрамы агзаның физиологияльщ статусына байланысты бірқатар өзгерістерге үшырап отырады. Судың мөлшері 70-75%, белоктар 12-24%, липидтер 2-6%, гликоген 5-10%, аралығында болады. Патологиялық жағдайларда кейбір компоненттердің мөлшері едэуір өзгереді. Мысалы, рауырдың майлы инфильтрациясы кезінде (бауыр циррозында) липидтер деңгейі 20%-га діейін артады, гликогеноз кезінде- гликогеннің мөлшері артады, гемахроматоз кезінде - темір }кәне т.б. деңгейі артады. Басқа мүшелерден ерекше, бауырда анаболитикалық процестер і;арқынды түрде жүреді, бү_л клеткалардың жоғары митотикалық белсенділігімен жэне >калпы алғанда, осы мүшенің жоғары регенерациялық қабілетімен түсіндіріледі. Зерттеулер-дце анықталгандай, жартылай резекциядан кейін бауыр ткані 14-21 күні қайтадан қалпына к-еледі       2. Көмірсу,липид,аминқышқылдар алмасудағы бауырдың рөлі. Тагам көмірсулары корытылған кезде түзілген жэне ішектің қабырғасына сіңірілген Моносахаридтер қан агынымен бауырга жеткізіледі.Бауырга v. portae арқылы глюкозаныц исеткізілуі мен v. hepatica арқылы шығарылуы кезеңінде бауыр маңызды реттеуші кызмет атқарады да, қанда глюкозаныц қалыпты, физиологияльщ деңгейін сактауды қамтамасыз етеді, яғни глюкостатикалық қызмет атқарады. Бауырдың глюкостатикалық қызметі бірқатар күрделі метаболитикалық процестермен, агап айтқанда, моносахаридтердің глюкозага өзара айналу реакциялары, метаболиттерден глюконеогенез процестері, бауырда глюкозаныц гликоген түрінде жинақталуы жэне гликоген мобилизациясы процестерімен қамтамасыз етіледі. Жоғары сатылы жануарлардың бауырында жеңіл экстрагирленген (85%) жэне аль-буминмен байланыскан (15%) гликоген бар. Адамның бауырындағы гликогеннің мөлшері т^уліктік жэне маусымдық өзгерістерге байланысты эртүрлі болады. Бір тэулік ішінде бауырдағы гликогеннің жалпы мөлшерінің 70% -га жуыгы ыдырайды жэне қайта синтезделin отырады. Ағзаның физиологияльщ қызметтерін қамтамасыз ету үшін гликогеннің синтезделу процесі (қорға жиналуы) жэне оныц ыдырауы (мобилизациясы) үлкен орын алады. Бауырда пшкоген негізінен глюкозадан синтезделеді. Қанда глюкозаныц деңгейі артқан кезде оныц бауырга түсуі артады жэне « Көмірсулар алмасуы мен қызметтері» деген тарауда көрсетілген механизмдер арқылы гликогеннің синтезі мен оныц бауырда қорға жиналуы күшейеді. Гликоген синтезі АТФ-тың қатысуын қажет ететін энергияга тэуелді процесс. АТФ энергиясы гексокиназаның (фосфоглюкокиназаның) эсерінен глюкозо-6-монофосфаттың түзілуі үіпін пайдаланылады. Ары қарай фосфоглюкомутазаның қатысуымен глюкозо-1- монофосфат түзіледі. Одан УДФ - глюкозамен қатар гликоген синтезделеді. Қанда глюкоза деңгейі төмендеген кезде, гликогеннің мобилизация (ыдырау) процесі б^лсендіріледі, ол фосфорилазаны белсендірудің аденилатциклазды каскадты механизмі арқылы іске қосылады. Фосфорилаза «а» эсерінен гликогеннің 1,4 - байланысының фосфоролизі жүреді де, канда глюкозаның деңгейі артады. Гликогеннің 1,6 - байланысының ыдырауы амило - 1,6 - гликозидаза эсерінен болады. Бауыр арқылы реттелетін қандағы глюкозаның деңгейінің реттелуі ағзаның барлық тканьдерінің, эсіресе жүйке тканінің энергиямен қамтамасыз етілуіне эсер етеді. Гликогеннің мобилизациясы кезінде қанға келіп түсетін глюкозаның шамамен 70%- ын жүйке тканьдері пайдаланады. Бауырдз глюкоза катаболизмы негізінен гексозомонофосфатты жолмен (пен-тозды немесе апотомиялық жол) жүзеге асырылады. Соның салдарынан эртүрлі синтездер үшін пайдаланылатын бос энергия бөлінеді, детоксикация процестерін қамтамасыз ету үшін, холестерин синтезі үшін, май қышқылдары синтезі жэне т.б. үшін пайдаланылатын НАДФН2-нің көп мөлшері түзіледі. Бүл жолда, сонымен қатар, нуклеотидтер мен нуклеин қышқылдарының синтезі үшін бауыр жэне басқа да тканьдер пайдаланатын пентозалар (рибоза) түзіледі. Бауырда глюкурон қышкылы мен мукополисахаридтер (гепарин) синтезі қарқынды жүреді. Ішек қабырғасында үшацилглицеридтердің қорытылу өнімдері көбінесе (70-90 %) бейтарап майларға дейін ресинтезделеді, олар бауырды айналып өтіп , лимфатикалық жүйе бойымен тасымалданады. Қысқа кемірсутекті тізбегі бар май қышқылдарының бір бөлігі ішек қабырғасынан қанға түседі де, бауырға жеткізіледі. Сонымен қатар ішектен бауырға қан ағынымен липоидтар корытылуының өнімдері (холин, коламин жэне т.б.), сол сияқты ішек қабырғасында ресинтезделген фосфолипидтер, гликолипидтер, холестеридтер жеткізіледі. Химиялық қүрамьіна байланысты фосфолипидтер глицеридтер (лецитиндер, кефалин-дер, серинфосфатидтер, плазмогендер,инозинфосфатидтер) жэне фосфолипидтер глицеридтер емес (сфингомиелиндер) болып бөлінеді. Бүл қосылыстардың барлығы да бауырда синтезделеді жэне белоктармен комплекс түрінде (липопротеидті комплекстер) қан ағынымен барлық тканьдерге жеткізіледі де, жаңа түзіліп келе жатқан клеткалардың клеткалық мембра-наларын құру үшін паЙдаланылады .Адамның бауырында шамамен 2,9 % фосфолипидтер бар. Холиннің, бетаинның жэне метиониннің қатысуымен олардың синтезі күшейе түседі. Сондықтан бұл қосылыстар липо-тропты факторлар деп аталады. Холин жетіспеушілігі кезінде лецитин синтезі төмендейді, бұл бауырда бейтарап майлар синтезінің күшеюіне жэне осы мүшенің майлы инфильтрация-сына экеледі. ХолиннЫН деңгейі, яғни коламиннен оның синтезі метильді топтың донаторы ретінде метионинның катысуына байланысты болады. Холинның мөлшері арткан кезде оның бір бөлігі бетаинге айналады.   Қоршаған ортаның температурасы артқан сайын ағзаның холинге деген қажеттілігі артады. Бүл холинның бетаинге, одан ары глицинге айналуының күшеюіне байланысты. Бауырда холинның жетіспеушілігі туады, бұл фосфолипидтер синтезі жылдамдығының тежелуін жэне бауырдың майлы инфильтрациясын тудырады. Бауырда фосфолипидтер синтезінің жылдамдығы қанда холестерин деңгейі артқан кезде баяулайды, ал кальций ион-дары фосфолипидтердің синтезін күшейтеді. Бауыр - холестерин синтезі қарқынды жүретін негізгі мүше болып табылады (80 %). Бүдан аз мөлшерде холестерин бүйрек үсті бездерінде, аталық бездерде, аналық бездерде, теріде, тері қабаттарында синтезделеді. Холестерин синтезі үшін қажетті ферменттер жетілген эритроциттерден басқа барлық клеткаларда болады. Бір тэулік ішінде бауырда 1,5-4,0 г холестерин синтезделеді (орташа 2,0 гр). Тағаммен бірге бір тэулік ішінде 0,4-0,5 грамм холестерин түседі. 70 кг салмағы бар адам ағзасында холестериннің жалпы мөлшері 105-175 г немесе дене салмағының 0,2 %. Бүл жағдайдаоның ең көп мөлшері бүйрек үсті безінде (4,5-10%) жэне мида (2%) болады. Бауырда холестерин шамамен 0,3%, оның ішінде, бос холестериннің (этерифицирленбеген ) үлесі 80% жэне эте-рифицирленген холестериннің үлесі 20%. Бауырда холестерин синтезінің жеделдеуіне тағаммен түсетін экзогенді холестерин мөлшері эсер етеді. Тағамда холестерин деңгейі төмендеген кезде, бауырда холестерин синтезі артады жэне керісінше. Бауырда холестерин синтезінің үдеуі майларды көп мөлшерде пайдаланған кезде байқалады, бүл жерде майлар ацетил КоА-ның қайнар көзі болып табылады, олар кетон денелері мен май қышқылдарының ғана емес, сонымен қатар холестериннің де синтезінің қайнар көзі. Алгашқы кезеңде ацетил - КоА-дан бета-гидрок-си - бета-метилглутарил - КоА (ГМТ-КоА) синтезделеді. Ары қарай редуктазаның эсерінен тотықсызданған НАДФ (НАДФН2) қатысуымен ГМГ-КоА мевалон қышқылына айнала-ды, одан бірқатар айналулардан кейін диметилаллилпирофосфат молекуласы түзіледі. Одан ары диметилаллилпирофофаттың 2 молекуласынан геранилпирофосфат (С10) синтезделеді. Геранилпирофосфатқа диметилаллилпирофосфаттың тағы бір молекуласы (С5) қосылады да, фарнезилпирофосфат (С15)түзіледі. НАДФН2-нің қатысуымен бірқатар реакциялардан кейін фарнезилпирофосфаттың 2 молекуласынан сквален (С30), одан ары ланостерин жэне холестерин (С 27) синтезделеді. Холестерин синтезінің жылдамдығы кері теріс байланыс механизмы бойынша реттеледі. Реттеудің негізгі тармагы - мевалон қышқылын синтездейтін ГМГ-КоА-редуктаза ферменті болып табылады. Холестерин өзінің синтезінің осы ферментін ингибиторлейді. Адамның тэуліктік тағамында холестерин мөлшері 2-3 гр болғанда хоелстериннің өз синтезі тоқтайды. Егер холестерин тағамда болмаса, онда ткнаьдерде оның синтезі өте жоғары жылдамдықпен жүреді. Холестерин тағаммен көбірек түскен сайын, тканьдерде холестерин аз синтезделеді жэне агзадан шығаралатын холестеринді тагам холестерині курайды. Өт қышқылдары ішекте майлардың эмульгациялануына жэне олардың қорытылу өнімдерінің сіңірілуіне қатысады. Соның салдарынан, от қышқылдарының негізгі бөлігі ішектен клеткаларға сіңіріледі де, қақпалы вена арқылы бауырға келіп түседі және қайтадан өт түзілуі үшін пайдаланылады. Өт қышқылдарының біраз бөлігі (тэулігіне 0,5г) агзадан нэжіспен шыгарылады. Аралас мицеллалардың күрамында өт қышқылдарымен бірге холестерин де шыгарылады. Өт қабынын жэне бауырдың өтінде холестерин этерифицирленген түрде болады, липидті комплекстын макромицелласының курамында. Ішекте бул комплекс ыдыраған кезде холестерин босап шығады жэне оның жартылай реабсорбциясы жүреді. Өт қышқылдары, холэстеразаның белсенділігі, тағамның белоктарының, лактозаның жэне басқа факторлардың болуы холестериннің ішек қабырғасына реабсорбциялануына эсер етеді. Ішек қабырғасында сіңірілмеген холестерин ішек микрофлорасының эсерінен ко-простеринге дейін гидролизденеді де, агзадан нэжіс курамында шыгарылады. Агзадан өттің курамында нэжіспен шыгарылатын жэне өт қышқылдары түрінде шығарылатын холестериннің жалпы мөлшері ересек адамда тэулігіне шамамен 1,3 гр болады. Тағаммен түсетін жэне жіңішке ішектің төменгі бөлімдерінде өтпен шыгарылатын холестерин ішектің клеткаларына сіңіріледі де, қайтадан ТӨТЛП-дердің қурамына кіреді. Қалыпты стационарлы жагдайда холестеринның ішекке тағаммен түсетін мөлшері мен тканьдерде синтезделетін холестериннің қосынды молшері экскрецияланатын холестерин мен от қышқылдарына айналған жэне от қышқылдары түрінде экскрецияланатын холестериннің қосында мөлшеріне тең: ХОЛ (таг ) + ХОЛ(синт) = ХОЛ(экскр) + Өт қышқ.(экскр). Ағзадағы холестериннің қалыпты , турақты деңгейі осы процестерге байланысты болады. Осы баланстың бузылу салдарының бірі- гиперхолестеринемия болып табылады, оның зардаптары өтке тас байлану ауруы, жүректің ишемия ауруы жэне атеросклероз. Ішекте сіңірілген аминқышқылдары қақпалы вена жүйесі арқылы бауырға келіп түседі де, эртүрлі анаболитикалық жэне катаболитикалық айналымдарға қосылады. Гепатоциттар-да жэне ретикулоэндотелиальды жүйенің клеткаларында аминқышкылдары эртүрлі белоктар синтезі үшін пайдаланылады. Бір тәулік ішінде бауырда шамамен 12 г альбуминдер синтезделеді. Бауырда қан плазамасының а жэне р - глобулиндерінің коп бөлігі, фибриноген, протромбин жэне гемокоагуляция жүйесі мен қан үюға қарсы жүйесінің басқа да фак-торлары синтезделеді. Бауыр ишемиясы, цирроз, токсикалық гепатит, өттің шығарылуының бұзылуы кезінде бауырда альбуминдер синтезі төмендейді. Ретикуло—эндотелиальды жүйе клеткаларының қызметі зақымдалған кезде глобулиндер синтезі төмендейді. Паренхиматоз-ды гепатиттерде бауырдың полигональды клеткаларында РНҚ синтезі төмендейді, ал купфер клеткаларында жэне перипортальды мезенхимальды клеткаларда оның мөлшері артады. Мүның барлығы қан плазмасында альбуминдер мөлшерінің төмендеуіне жэне а , р -глобулиндер мөлшерінің артуына экеледі. Қан плазмасының белокты фракцияларының бүл өзгерістерін альбуминдердің жетіспеушілігінен туындаған қанның онкотикалық қысымын түрақтандыруға бағытталған компенсаторлы реакция деп қарастыруға болады. Бүдан көретініміздей, патологиялық процеске аз ілінген клеткаларда белоктар биосинтезін күшейту арқылы қанның осмостық қысымын түрақтандыруда бауыр реттеуші қызмет атқарады. Патология кезінде бауырда синтезделетін белоктардың сапалық өзгерістері болуы мүмкін. Мысалы, бауыр циррозында қан плазмасы белоктарының сульфгидрильді топтарының мөлшері төмендейді, бүл олардың электрофорездік қозғалғыштыгы мен иммунологиялық қасиеттерінің өзгеруіне экеледі. Аномальды белоктар - парапротеиндер қалыптасады, олар өздерінің физико-химиялық қасиеттері бойынша гамма-глобулиндерге үдсас болады. Бауырда темірдің тасымалдануын (ферритин, трансферритин), мыстың (церулоплаз-мин), гормондардың (транккортин), витаминдер мен липидтердің (ӨТТЛП, ТТЛП, ЖТЛП) тасымалдануын қамтамасыз ететін белоктар синтезделеді. Соматомединдердің 7 түрі (А1,А2,В1,В2,ВЗ,В4,С) синтезделеді, олар гипофиздың соматотропты гормонының эсерін іске асыруда байланыстырушы қызмет атқарады. Адам ағзасында қайта синтезделетін белоктардың шамамен 50% -ы бауырда түзіледі. Белоктық ашығу кезінде басқа тканьдерді аминқышқылдарымен камтамасыз ету үшін бауыр өзінің резервті белоктарын іске қосады. Гепатоциттерде темірпорфириндердің, цитохром жүйесі ферменттерінің қүрылымдық компоненттерінің, миоглобин мен гемоглобиннің синтез процестері жүреді, бірақ гемоглобин биосинтезінде сүйек миы негізгі роль атқарады, мұнда эритроциттердің жетілуі жүреді. Бүл синтездердің бастапқы субстраттары - глицин жэне сукцинил - КоА. Гемоглобин гемінің синтез механизмы 13 тарауда 13.2 бөлімде көрсетліген. Бауырда аминқышқылдардың өзара айналу процестері, ауыстырылатын аминқышқылдары мен азотты белокты емес қосылыстардың (холин, креатин, глутатион, пуринды жэне пиримидинді негіздер порфириндер) синтезі қарқынды жүріп жатады. Сонымен қатар, бауырда глюкогенді аминқышқылдардың азотсыз қалдықтарынан глюконеогенез процестері де қарқынды жүреді. Бауырда мочевинаның түзілуімен өтетін аммиакты залалсыздандыру процесі жүреді ( мочевина түзілуінің орнитинды циклы). Аммиак пен көмірқышқыл газының фиксациясы кезінде түзілген карбомоилфосфат бауырда пуринды нуклеотидтердің синтезі үшін пайдаланылады. Бауырдың купфер клеткаларында гемоглобин гемінің билирубинге дейін ыдырауы, от пигменттерінің глюкурон қышқылымен коньюгаттар түзуі жүреді жэне олар өт қүрамында шығарылады. 3.Бауырдағы гормондар инактивациясы және қосылыстардың,бөгде заттардың детоксикациясы. Бауырдың ерекше қызметтерінің бірі - оның детоксикациялық кызметі болып табылады, оныц нэтижесінде эртүрлі заттардыц метаболитикалық айналымында тканьдерде түзілген эртүрлі улы заттардыц залалсыздандырылуы, ішекте аминқышқылдардың шіруі кезінде түзілген токсиндердің, биологиялық белсенді заттардыц (гормондар, биогенді аминлер) инак-тивациясы жүреді Айталық, бауырда аминқышқылдардың дезаминденуі кезінде түзілген аммиак мочевинага айналу арқылы залалсыздандырылады. Тэулігіне бауырда 25-30 грамм мочевина синтезделеді, ол зэрдің құрамында ағзадан шығарылады. Мочевина түзілуінің механизмы 12 тарауда көрсетілген. Сапасыз тағаммен агзаға келіп түскен бөтен қосылыстар (ксенобитиктер), токсиндер, дэрілік қосылыстар бауырда ыдырайды. Бауырдагы залалсыз-дандырылу (детоксикация ), инактивация процестері мынадай 2 негізгі механизмдердің ин-теграциясы есебінен жүреді: -       гидроксильдену реакциялары (тотыгу) : -   флавопротеид НАДФН2 - цитохром Р450 - редуктаза (ФАД) -       адренодоксин (рубредоксин немесе ферродоксин) -       цитохром Р 450 (Fe+++ « Fe++) Бул ферменттерден улы заттардыц гидроксильденуі жүретін тыныс алу тізбегі қалыптасад Адреноксинның күрамында геминды емес темір бар, соның көмегімен бұл фермент цитохром Р450 темірін тотықсыздандырады. Сүтқоректілер бауырының цитохром Р450 бірнеше түрлері белгілі. Олардың барлығы эндоплазматикалық ретикулум мембраналары-мен тығыз байланысқан жэне оларды солюбилиздеу өте қиын. Олардың кейбіреуі рубре-доксин типтес белоктарды қажет етпейді, өйткені тікелей ФАДН2 - ден тотықсызданады. Әртүрлі дэрілік заттар, мысалы фенобарбитал, цитохром Р450 синтезін индукциялауы мүмкін, бұл жағдайда цитохром Р450 деңгейі мен белсенділгі 20 есе артады. Бұл процесс бауырда негізінен ароматтық қосылыстардың детоксикация процестерін жеделдетуші "қорғаныс" механизмы болып табылады. Конъюгация реакциялары Бауырда залалсыздандырылу процесі улы заттарға эртүрлі қосылыстардың қосылуы арқылы жүруі мүмкін. Соның нэтижесінде улы емес ( белсенді емес ) конюгаттар түзіледі. Улы заттарға қосылатын заттар ретінде бауырда мыналар пайдаланылады: -      глюкурон қышқылы (глюкурон қышқылының УДФ-ы) -      фосфо-аденозил - фосфо-сульфат (ФАФС) құрамында болатын күкірт қышқылы -      глицин, глутамин -      таурин немесе цистеин -      ацетил КоА -дан ацетильды топ -      S - аденозилметиониннен метильды топ. Мысалы, глюкурон қышқылымен конъюгация реакциясы арқылы гемнің ыдырау өнімі -билирубин залалсыздандырылады, индол-күкірт қышқылы көмегімен, бензол - гликоколдың көмегімен залалсыздандырылады. Глюкурон немесе күкірт қышқылымен конъюгация реакциялары арқылы стероидты гормондардың гидрокситуындылары, қалқанша безінің кето-туынды гормондары - тироксин мен трииодтиронин инактивтеледі. Бауырда улы заттардың залалсыздандырылуы, биологиялық белсенді қосылыстардың инактивациясы метильдену реакциялары арқылы жүзеге асырылады, бүл конъюгация реакцияларының бір түрі болып табылады. Бүл реакциялар S - аденозилметиониннен метильді топты тасымалдайтын метилтрансферазалармен катализденеді. Метильді топтың қосылуы ксенобиотиктердің, белоктардың, дэрілік заттардың, нуклеин қышқылдарының жэне т.б. молекулалардың химиялық модификациясын тудырады. Бұл жағдайда ағзадан шығарылатын белсенді емес немесе улы емес туындылар түзіледі. Гидроксильді топ бойынша метильдеу жолымен жэне глюкурон немесе күкірт қышқылымен коньюгация жолымен норадреналин жэне адреналин гормондары инактивтеледі. Глюкурон қышқылымен немесе глицинмен коньюгация арқылы салицил қышқылы жэне оксифенобарбитал инактивтеленеді. Жаңа туған нэрестелерде бауырдың детоксикациялық қызметі нашар дамыған. Сол себепті балалар ағзасы токсиндер мен дэрілік заттардың эсеріне өте сезімтал болады. Бауырдың залалсыз-дандыру қызметі дэрілік заттарды, алкогольды мөлшерден тыс пайдаланганда, вирусты гепатит кезінде жэне т.б. бүзылуы мүмкін. Клиникалық практикада бауырдың детоксикациялық қызметін бақылау үшін Квик эдісі пайдаланылады (12 тарауды қараңыз). Адам ісіктерінің 80 % -ын қоршаған орта факторлары, негізінен химиялық заттар ту-дыратыны белгілі. Бул заттардың адам ағзасына эсері кәсіптік іс-эрекетіне (фенол, бензол, асбест,арсенат, бериллий, кадмий, хром), өмір салтына (темекі), тамақтану ерекшеліктеріне (тағамда нитраттардың, нитрозаминдердің, ароматтық аминдердің болуы), кейбір дэрілік препараттарды пайдалануына байланысты болады. Бауырда канцерогендік қосылыстар ги-дроксильдену, метильдену жэне т.б. реакциялар кезінде түзіледі. Канцерогендік қасиеттер бірқатар химиялық қосылыстарға тэн. Агзаға келіп түскен жэне метаболитикалық айналымға ушыраган бул заттар ісіктің дамуын тудыратын қосылыстар түзеді. Мысалы, цитохром Р 450 -дің күшті индукторы 3-метилхолантрен, ги-дроксильдену нэтижесінде өте күшті канцерогенге айналады. Сол сияқты темекі түтінінде болатын ароматтық полициклды көмірсутегі бензантрацен (бензпирен) гидроксильдену жолымен бауырда "залалсызданып", канцероген - эпоксид бензантраценге айналады, ол ДНҚ, РНҚ жэне белоктардың алкильденуін тудырады. Анилинды бояуды шығаратын өндірісте жұмыс істейтін адамдардың ароматты амин - 2-нафтиламинді пайдалануы салдарынан бауырда гидроксильдену реакциясы нэтижесінде 2 -амино-1-нафтол канцерогені түзіледі, ол зэр қуысының қатерлі ісігін тудырады. Басқа бір ароматты амин - ацетиламинофлуорен бауырдың қатерлі ісігін тудырады. Алифатты аминдер мен нитриттерден түзілетін нитроза-миндер, ағзаға тағаммен түсіп, клеткалардың микросомальды фракциясы ферменттерінің эсерінен тотығып, жоғары белсенділігі бар карбоний ионын СН 3+ түзеді. Бул ион белоктар мен нуклеин қышқылдарын метильдейді де, бауырдың, бүйректің, өкпенің, асқазанның ісіктерінің дамуын индукциялайды. 4.Бауырдың қызметінің бұзылуының  биохимиялық диагностикасы. Әртүрлі себептерге байланысты липидтер, эсіресе үшацилглицеридтер, бауырда жинакталуы мүмкін. Бауырда майлар коп молшерде жинақталған кезде фиброзды өзгерістер жүреді, бүл циррозға жэне бауыр қызметтерінің зақымдалуына экеледі. Бауырдың майлы қайта қүрылуының 2 түрі бар. Майлы қайта қүрылудың бірінші түрі қан плазмасында бос май қышқылдарының мөлшері артқан кезде дамиды, ол май қорларынан майлардың ыдырауы немесе хиломикрондар мен липопротеиндердің қүрамына кіретін үшацилглицеридтердің бауырдан тыс липопротеидлипазаның эсерінен гидролизға үшырауынан туындайды. Бүл жагдайда бауыр клеткасының бос май қышқылдарын сіңіруі мен эстерификациясы артады. Бауырдағы липопротеидтер синтезі коп молшерде келіп түсіп жатқан май қышқылдарына ілесе алмайды да, олар бауырда үшацилглицеридтер түрінде жинақталып, оның майлы қайта құрылуын тудырады. Ашығуда жэне майларға бай тағамды пайдаланған кезде бауырда үшацилглицеридтердің мөлшері біршама артады. Ашығу кезінде бауырдың ТӨТЛП-дерді бөлу қабілеті бұзылады. Декомпенсацияланған қантты диабет, кетоз, жүктілік токсикозы кезінде де бауырдыц майлы қайта қүрылуы өтуі мүмкін. Майлы қайта қүрылудың екінші түрі қан плазмасы липопротеиндері түзілуінің метаболитикалық тежелуіне байланысты, соныц нэтижесінде үшацилглицеридтердің жинақталады. Липопротеиндер синтезінің бұзылуы липопротеиндердің белокты бөлігі синтезінің блокадасы, липопротеинды молекулалар қүрастырылуының блокадасы, липопротеиндердің кұрамына кіретін фосфолипидтердің жеткіліксіз түсуі, секреторлы өздік механизмнің бұзылуы эсерінен болуы мүмкін. Мысалы, бауырдыц майлы қайта құрылуы ли-потропты факторлар - холин мен метиониннің жетіспеушілігі кезінде дамиды. Пуромицин антибиотигі белоктар мен ТӨТЛП синтезін тежей отыра, бауырдыц майлы қайта қүрылуын тудырады. Төртхлорлы көміртегі, хлороформ, фосфор, мышьяк, этионин, қорғасын тэрізді заттар осыған үқсас эсер етеді. Пиримидинді нуклеотидтер алмасуының метаболиті ретінде орот қышқылы бауырдыц қайта құрылуын тудырады, ол липопротеиндердің гли-колиздену процесін зақымдайды да, сол себепті гепатоциттердің Гольджи аппаратында жинақталатын ТӨТЛП-дің бөлінуін тежейді. Бауырдыц қайта қүрылуы белоктардың, ауыстырылмайтын май қышқылдарының жэне витаминдердің (В6 витамині, пантотен қышқылы, Е витамині) жетіспеушілігі кезінде болуы мүмкін. Е витаминінің жетіспеушілігінде бауырда оның майлы қайта қүрылуы кезінде некротикалық бөліктердің саны артады, ол холиннің жетіспеушілігінен туындайды. Е витаминінің жэне қүрамында селен бар қосылыстардың қорғаныс эсері бар. Холестериннің артық мөлшері бауырдыц майлы инфильтрациясының дамуына ықпал етеді, өйткені холестерин бос май қышқылдары үшін бэсекеге түседі. Бауырдыц майлы қайта қүрылуы алкоголизм кезінде де байқалады. Алькогольды кабылдау бауырда үшацилглицеридтер синтезінің күшеюіне, май қышқылдары тотығуының төмендеуіне, Кребс циклінде ацетил-КоА-ң тотығу жылдамдыгының азаюына экеледі. Бүл алкогольдегидрогеназаның қатысуымен бауыр клеткаларының цитозолінде этанолдың тотығуымен байланысты жэне НАДН2 мен ацетальдегидтің артық мөлшерінің түзілуімен байланысты, ацетальдегид митохондрияларда сірке қышқылыныа дейін тотығады жэне ары карай холестерин мен майлар синтезі үшін пайдаланылады. НАДН2 - нің түзілген артық мөлшері митохондриялардың тыныс алу тізбегінде қаркынды тотығады да, басқа субстраттардың тотығуын, атап айтқанда, лактаттың, май қышқылдарының жэне цитратты Кребс циклы субстраттарының Р-тотығуын тежейді. Май қышқылдары тотығуының тоқтауы бауырда үшацилглицеридтердің синтезін жеделдетеді. Алкогольды қабылдау эсерінен дамыған гиперлипидемия бауыр циррозына экеледі. Гиперлактатемия жэне ацетаттың мөлшерден тыс түзілуі зэрмен зэр қышқылының экскрециясының бузылуын тудырады, бул алькоголь-ды қабылдаған кезде подагра приступтарының даму себептері болып табылады. Этанолдың ыдырауының негізгі жолы алкогольдегидрогеназа катализдейтін тотыгу болып табылса да, этил спиртінің бір бөлігі цитохром Р450, НАДФН2 жэне оттегі қатысуында микросомальды тыныс алу тізбегінің ферменттерімен тотығады. Созылмалы алкоголизм кезінде тотығудың бул жүйесі өте белсенді болады, ол осы ферменттер синтезін транскрипциялайтын гендердің экспрессиясының механизмдерімен байланысты. Бул алкогольдың наркотикалық эсеріне ағзаның бірқатар турақты жағдайының қалыптасуынаэкеледі. Алайда, бауыр клеткаларының микросомальды жуйесі (НАДФН2 - ФАД - цитохром Р450 - редуктаза ® адренодоксин® цитохром Р450 ®02) детоксикация процестерін қамтамасыз етуге арналғандықтан, алкогольды жиі пайдаланган кезде ол элсірейді де, бауырдың залалсыздандыру қызметінің бузылуына, тезірек масаюға жэне созылмалы интоксикацияға экеліп соғады. Созылмалы интоксикация, инфекциялық гепатит, майлы инфильтрация жэне цирроз кезінде бауыр тканінің құрылымының өзгеруі бауырдың физиологиялық қызметтерінің бузылуына экеледі. Бірінші кезекте детоксикация механизмдері зақымдалады, бауырдың глюкостатикалық, реттеуші жэне гомеостатикалық қызметтері бузылады. Биологиялық белсенді қосылыстардың инактивация механизмдері бузылады. Гормондар инактивациясының бұзылуы ағзада олардың концентрациясының өзгеруіне экеледі. Мысалы, эртүрлі факторлар, эсіресе алкоголь эсерінен дамыған созылмалы бауыр -клеткалы жетіспеушілік кезінде андрогендер мен эстрогендер қатынасы өзгереді. Соның салдарынан, кері байланыс механизмі бойынша гонадаларда гормонның түзілуі зақымдалады, ол қарсы жыныстың екіншілік жыныстық белгілерінің қалыптасуына жэне табиғи жыныс қызметтерінің бузылуына экеледі. Бауыр - клеткалы жетіспеушіліктің соңгы кезеңдері ағзада токсикалық метаболиттер-дің - аммиактың, билирубинның, индолдың жинақталуына экеледі. Су-тузды алмасу бузылады, гипогликемия дамиды. Муның барлығы бауыр комасының дамуына экеліп соғады, егер жедел шара қолданбаса, адам өліп кетуі мүмкін. Мұндай жағдайларда, ең бірінші бауырдың зақымдалған қызметтерін, глюкоза деңгейін, иондық қурамды жэне қан плазмасының рН деңгейін қалпына келтіру қажет. Бауыр қызметтерінің зақымдалуын анықтау - глюкозаны, тура жэне тура емес били-рубинды, мочевинаны, зэр қышқылын, индиканды, глобулиндерді, АлТ, АсТ жэне амилазаны анықтау сияқты тэсілдермен жузеге асырылады. Өткір инфекциялық гепатит кезінде АсТ-мен салыстырғанда АлТ белсенділігі күрт артады. Бауыр циррозы кезінде АлТ жэне АсТ белсенділігі жогары, эсіресе АсТ жогары болады. Өткір жэне созылмалы гепатит кезінде қан амилазасының белсенділігі томен, ал тура жэне тура емес билирубин деңгейі жогары болады. Сілтілі фосфатаза мен трансаминазалар (АлТ,АсТ) белсенділігі қалыпты болган кезде де, бауырдың барлық ауруларында қанда ГГТ белсенділігі жэне глобулиндер деңгейі артады. Инфекциялық гепатиттың өткір фазасына АлТ белсенділігінің жогары болуымен қатар, ЛДГ белсенділігінің де жогары болуы тэн. Бауыр жетіспеушілігі кезінде қанда мочевинаның, зэр қышқылының, индиканның деңгейі төмендейді. 5.Гемоглобин гемінің синтезі Бауырдың және канның биохимиясы. Хромопротеидтердің метаболизмі 6.Гемоглобин катаболизмі Тэулігінде адам ағзасында шамамен 9 грамм гемпротеидтер ыдырайды, негізінен эритроциттердің гемолизі нэтижесінде. Егер адамның асқазан - ішек жолдарына тағаммен бірге гемпротеидтер түскен жагдайда, олардың ыдырауы асқазанда басталады, бүл жерде тұз қышқылының эсерінен гемин (тұз қышқылды гематин) түзіледі. Бүл темірпорфиринді ком-плексте темір тотығады да (Fe+++), гем глобин белогынан толық бөлініп шығады. Глобиннің одан ары қорытылуы жай белоктар сияқты жүреді де, аминқышқылдарының түзілуімен аяқталады. Нашар еритін қосылыс ретінде тұзқышқылды гематин асқазан-ішек жолдарында қорытылмайды да, нэжіспен шыгарылады. Күрылымы жағынан трансферринге ұқсас ерекше белоктың қатысуымен геминді темір ішектің қабырғасына сініріледі (тэулігіне шамамен 1 мг) де, сонан соң қанға келіп түседі, бүл жерде трансферрин белогымен байланысады. Гемоглобиннің ыдырау схемасы, өт, нэжіс жэне зэр пигменттерінің түзілуі Эритроциттерден бөлініп шыққан гемоглобин гаптоглобинмен (қан плазмасының ерекше альфа-2 глобулині) байланысады да, ретикулоэидотелиальды жүйенің, негізінен көкбауырдың клеткаларына ( РЭЖ) жеткізіледі. Бүл жерде гемоглобин метгемоглобинге тотығады (Ғе+++) да, ары қарай ыдырауға ұшырайды (сур.13.1). Гаптоглобин бөлініп шығады да, қанға өтеді. Ретикулоэндотелиальды жүйенің клеткаларында НАДФ-тың қатысуымен гемоксигеназаның эсерінен гемнің көршілес 2 пиррольды сақиналарын байланыстыратын альфа-метинді "көпірінің" тотығып ыдырауы жүреді. Гемнің порфиринды құрылымы ажырап, вердоглобин түзіледі. Вердоглобиннен темір жэне глобин бөлініп шығады да, жасыл түсті пигмент - би-ливердин түзіледі. Глобин аминқышқылдарға дейін ыдырайды, ал темір трансферрин бело-гымен байланысып, қан ағынымен сүйек миына жеткізіледі. Темірдің бір бөлігі (тэулігіне 7. Қандағы және зәрдегі өт пигменттерін анықтаудың диогностикалық мәні Билирубин - суда нашар еритін жэне токсикалық қосылыс, сондықтан қанға түскенде, қанның плазмасының альбуминдерімен байланысып, осы түрде бауырга тасымалданады.Гем ыдырауының соңғы өнімі. Ол ағзадан өттің құрамында бөлінеді, өт пигменті деп аталады.    Бүл билирубин белоктарды тұнбаға түсірген кезде ғана анықталады, сондықтан бос немесе "тура емес" билирубин деп аталады. Липофильді қосылыс ретінде ол гепатоциттердің мем-браналары арқылы жақсы өтеді де, альбуминдерден босайды. Бауырда бос билирубин пропи-он қышқылының радикалдарының карбоксильды тобына қосылатын глюкурон қышқылымен конъюгация реакциясында залалсыздандырылады. Глюкурон қышқылының доноры УДФ-глюкурон қышқылы болып табылады. Реакцияны УДФ-глюкуронозилтрансфераза ферменті катализдейді. Бұл жагдайда билирубиннің моно- (20%) жэне диглюкуронидтері ((80%) түзіледі:   Билирубинның глюкуронидтары суда жақсы еритін және токсикалық емес қосылыстар, олар Эрлих диазореактивымен "тура реакция" арқылы анықталады. Сондықтан "тура " немесе байланысқан билирубин деп аталады. Билирубинның глюкуронидтары біраз мөлшерде гепа-тоциттерден канға өтеді. Сондықтан, сау адамның қанында коньюгацияланбаған (токсикалық, бос, "тура емес") жэне коньюгацияланған (токсикалық емес, байланысқан, "тура") билирубин болады. Сау адамда токсикалық билирубин жалпы билирубинның 75% күрайды, ал токсикалық емес билирубин 25%-ын күрайды. Қанда билирубинның жалпы мөлшері 8, 6 -20,5 мкмоль/л. Билирубинның глюкуронидтары жақсы еритін қосылыстар ретінде бөлінеді жэне өттің қүрамында ішекке түседі. Өт шығару жолдарында глюкуронидазаның эсерінен глюкурон қышқылы босап шығады да, қайтадан бос билирубин түзіледі. Өт қуысында билирубин би-ливердинге жартылай тотықсызданады да, өтке жасыл түс береді. Сондықтан билирубинді жэне биливердинді өт пигменттері деп атайды. Жіңішке ішекте билирубин мезобилирубинге, сонан соң мезобилирубиногенге (уроби-линогенге) тотықсызданады, ол ішектің қабырғасына сіңіріледі де, қақпалы вена арқылы бауырға түсіп, қайтадан өтпен бөлінеді. Тоқ ішекте уробилиноген ішектің анаэробты бак-терияларымен стеркобилиногенге дейін тотықсызданады, ол да уробилиноген сияқты түссіз болады. Нэжісте стеркобилиноген ауадағы оттегімен нэжістің қызғылт - сары түсті пигменті - стеркобилинге тотығады. Жаңа туған нэрестелерде ішектің микрофлорасы болмайды. Сондықтан ішекте билирубиннің биливердинге тек өзара айналуы ғана жүреді, ал нэжіс пен зэрдің пигменттері (стеркобилин) түзілмейді. Сондықтан меконий жасыл-шөп түсті болады. Гемнің ыдырауының соңғы өнімі стеркобилиноген (стеркобилин) негізінен нэжіспен (тэулігіне 300 мг), біраз мөлшері зэрмен шығарылады (1-4 мг тэулігіне). Клиникада диагностикалық мақсатпен қанда "тура" жэне "тура емес" билирубинді анықтау, зэр мен нэжісте от пигменттерін анықтау қолданылады. 9,Сарғаюдың пайда болуының биохимиялық механизмдері 8.Билирубин алмасуының бұзылыстары Билирубин- гем ыдырауының соңғы өнімі болып табылады. Билирубин- қүрамында гем бар күрделі белоктардың катаболизмы кезінде түзіледі. Мүндай белоктарға: қан гемоглоби-ны, бүлшық ет ткані миоглобині, цитохромдар, каталаза жэне т.б. жатады. Билирубинның түзілуінің негізгі қайнар көзі- гемоглобин болып табылады. Ретикулоэндотелиальды жүйенің клеткаларында, атап айтқанда бауырдың купфер клеткаларында, көк бауырда, сонымен қатар кез-келген мүшенің дэнекер тканінің гистиоциттарында гемоглобинның ыдырауы өтеді. Билирубин ағзадан өттің қүрамында бөлінеді, сондықтан өт пигменті деп аталады. Қанга келіп түскен билирубин қан плазмасының альбуминдерінде адсорбцияланады, сондықтан оны "тура емес" деп атайды, өйткені ол Эрлих диазореактивімен тура емес реакция көрсетеді. Бүл реакция қан сары су белоктарын алдын ала спиртпен түнбаға түсірген кезде ғана көрінеді. Тура емес билирубин глюкурон қышқылымен байланыспайды, сондықтан оны бос немесе коньюгацияланбаган билирубин деп те атайды.Билирубин диглюкуронидын "тура" билирубин деп атайды, өйткені ол тура диазореакция көрсетеді, ягни реакция қан сары суын спирт-пен алдын - ала түнбаға түсірмесе де көрінеді. Жіңішке ішекте түзілетін мезобилиноген жартылай сіңіріледі, қақпалы венаға келіп түседі де, қан ағынымен бауырға жеткізіліп, дижэне трипирролдарға дейін ыдырайды. Яғни, сау ағзада мезобилиноген (уробилиноген) қан айналымының жалпы жолына жэне зэрге түспейді. Бауырдың гепатоциттері зақымдалған кезде мезобилиногеннің (уробилиногеннің) ди-жэне трипирролдарға дейін ыдырауы бүзылады. Соның нэтижесінде мезобилиноген (уробилиноген) қанға, одан ары зэрге келіп түседі. Әртүрлі этиологиясы бар сарғаю кезінде өт, нэжіс, зәр пигменттерінің эртүрлі бөлінуі жүреді, бүл сарғаюдың дифференциальды диагно-стикасы үшін пайдаланылады. Сарғаю гемолитикалық, паренхиматозды жэне обтурациялық болып бөлінеді.Клиникада диагностикалық мақсатпен қанда "тура" жэне "тура емес" билирубинді анықтау, зэр мен нэжісте от пигменттерін анықтау қолданылады.Қанда билирубиннің деңгейінің артуы оның тканьдерде, соның ішінде теріде жэне шырышты қабаттарда жинақталуына экеледі де, олардьщ сары түске боялуын тудырады.Бұл патологиялық жағдайлар сарғаюлар деп аталады. Шығу тегіне байланысты олар гемолитикалық, паренхиматозды жэне обтурациялық болып бөлінеді.     Гемолитикалық сарғаю кезінде эртүрлі себептерге байланысты туындаған эритро-циттердің гемолизі нэтижесінде ретикулоэндотелиальды жүйенің клеткаларынан көп молшерде токсикалық, "тура емес" билирубин қанға түседі, ол бауырда залалсыздандырылып үлгерілмейді. Бүл билирубинның қандағы деңгейі артады. Түзілген пигмент - стеркобилиннің көп молшерде болуына байланысты нэжіс қара түсті болады, ал зэр - қою қызғылт-сары түсті болады.    Паренхиматозды сарғаю кезінде мембрананың өткізгіштігінің артуын тудыратын бауыр клеткаларының зақымдалуы салдарынан (улы заттармен, вирустармен) қанға билирубинның глюкуронидтары коп молшерде түсе бастайды. Қанда "тура", токсикалық емес билирубинның мөлшері артады. Сонымен бір мезетте гепатоциттердің зақымдалуы нэтижесінде токсикалық билирубинның глюкурон қышқылымен коньюгациялану процесі төмендеп, қанда "тура емес" билирубинның деңгейі күрт артады. Пигменттердің аз молшерде болуына байланысты зэр мен нэжіс элсіз боялады. Алайда, коньюгацияланбаған билирубинның пайда болуына байланысты зэр қою сары түсті болады.    Обтурациялық сарғаю кезінде, от жолдарының бітелуі салдарынан қанда "тура" жэне "тура емес" билирубинның деңгейі артады. Нэжіс түссізденіп, сұр - ашық түсті болады. Ал қаннан көп молшерде "тура" билирубинның түсуіне байланысты зэр қою -сары түсті көбікті болады.      Жаңа туған нэрестелерде глюкуронил -трансфераза ферментінің жетіспеушілігіне байланысты билирубиннің залалсыздандырылуы тежеледі. Қанда "тура емес" билирубиннің деңгейі артады да, жаңа туған нэрестелердің терісінің, шырышты қабатының сары түске боя-луына экеледі. Бүл жағдай нэрестелердің сарғаюы деп аталады. Нэрестелердің физиологиялық сарғаюы УДФ -глюкуронилтрансферазаның синтезі күшеюі жэне деңгейінің артуына байланысты 2 аптадан соң қайтады. Шала туған нэрестелерде бүл сарғаю ұзақ болады. Жүйке клет-каларына токсикалық эсер көрсетуі салдарынан гипербилирубинемия бала үшін өте қауіпті болуы мүмкін. УДФ -глюкуронилтрансферазаның белсенділігін арттыру үшін фенобарбитал тағайындалады, ол ферменттің деңгейін арттырып, жаңа туған нэрестелердің сарғаю белгілерін азайтады.    Туа биткен сары аурудың 2типі белгілі бұл бауырдағы тура билирубиннің яғни глюкурон реакциясымен байланысты. 1 типке УДФ-глюкуронилтрансфераза ферментинин жок болуы. Ауру аутосомды рецессивті типы бойынша тұқым қуалайды. Балалар ерте кездеринен бастап билирубинды энцефалопатиядан қайтыс болады. 2 типи бойынша УДФ глюкуронилтрансферазаның белсенділігінің төмендеуінен, гипербилирубинемия тура емес билирубинге байланысты пайда болады. Сары ауру фенобарбиталмен жаксы емделеді. 2 тип бойынша аутосомды доминатты типі тура билирубинге байланысты гипербилирубинемия дамиды(зәрде тура билирубин анықталады) Диагностикасы Сары ауруды диагностикалау үшін зәрдегі уробилинлгеннің құрамын есепке алған жөн. Қалыпты жағдайда зәрдің құрамынан тәулігіне организмнен 4мг уробилиноген шығып отырады. Егер зәрден уробилиноген жоғары мөлшерде шығатын болса бұл бауыр қызметінің жеткіліксіздігінен. 10. Гем синтезінің бқзылуы. Порфириялар Гемпротеиндердің гемінің синтезі белокты бөліктің полипептидтік тізбегінің синтезімен параллель жүреді ( гемоглобин үшін глобин белогы). Бұл компоненттердің бірде бірі артық немесе кем молшерде түзілмейді. Гем синтезі темірдің алмасуымен тікелей байланысты. Ағзадағы темірдің жалпы мөлшерінің 65-70%-ы эритроциттер гемоглобинінің қүрамына кіреді, 20%-ы бүлшық еттердің миоглобинінің қүрамына кіреді, ал шамамен 1% гана -геминді ферменттердің күрамына кіреді . Қалган бөлігі (10-15%) бауырда, кок бауырда жэне сүйек миында болады. Темірдің жеткіліксіз молшерде түсуі немесе тасымалдануының жэне пайдаланылуының бұзылуы ең алдымен гем синтезінің бұзылуы түрінде көрінеді, бұл анемияларға экеледі (теміржетіспеушілік анемиялар). Адамда темірдің тэуліктік қажеттілігі 10-20 мг. Темірдің тасымалдануын трансферрин белогы қамтамасыз етеді. Бұл белокта темір 3 валентті түрде болады жэне гидрокарбонат анионымен бірге қосылады. Қан ағынымен трансферрин темірді жинақталу жэне гем синтезі үшін пайдалану орнына жеткізеді. Темірді жинақтау ферритин белогының көмегімен іске асырылады, ол коп молшерде бауырда, көк бауырда болады. Ферритин - ерекше белок. Онда темірдің мөлшері 17-23%, олар белок молекуласының ортасында темірдің гидратталған гидроокисінің тығыз массасы түршде орналасқан (Fe++ ). Ферритиннің молекуласында кристалдық торда орналасқан темірдің 2000 атомдары бар. Темірдің тағы да бір жинақтаушы түрі - гемосидерин болып табылады, ол темірдің қосымша мөлшері бар ферритиннің бірнеше молекулаларынан тұрады. Темірдің мөлшері өте коп болған кезде бауырда гемосидериннің деңгейі артып, токсикалық деңгейге дейін жетеді де, бауырдың гемосидерозы дамиды. Гемпротеиндер гемінің синтезі үшін бастапкы субстрат ретінде глицин жэне сукцинил КоА пайдаланылады. Тірі клеткалардың митохондриальды матриксінде сукцинил-КоА дельта-амино-левулинсинтетаза ферментінің эсерінен глицинмен байланысып, дельта (d) -аминолевулин қышқылын түзіледі. Ары қарай дегидротазаның әсерінен цитозольде аминоле-вулин қышқылының екі молекуласының конденсациясы өтеді де, порфобилиноген түзіледі:   Уропорфириноген III декарбоксильденіп, копропорфирин ІІІ-ке айналады, ол митохондрияларға келіп түседі де, протопорфирин IX-ға айналады. Митохондриялардың ішкі мембранасының ферменті феррохелотазаның эсерінен протопорфирин ІХ-та Ғе++ қосылады да, г е м түзіледі. Гемнің биосинтезіне қатысатын ферменттер сүйек миында, ретикулоциттер-де (ядросы бар эритроциттерде), бауырдың, бүйректің, ішектің шырышты қабатының клеткаларында орналасады. Гемоглобин мен миоглобиннің синтезі кезінде гем глобинмен қосылады, ал басқа гемпротеидтердің синтезі кезінде гем цитохромдардың жэне басқа да қүрамында гем бар ферменттердің белокты бөлігімен қосылады. Егер де түзілген гемді байланыстыратын белок жеткіліксіз болса, онда гем оттегімен геминге тотығады, ол порфириндер синтезінің бірінші реакциясын, яғни дельта-аминолевулин қышқылының синтетазасы ферментін тежейді. Гем синтезінің бұзылуымен байланысты болатын анемияның көптеген түрлері белгілі. Гемнің бастапқы заты - порфириндер коп молшерде тканьдерде түзіліп, зэрді қызыл түске бояйтын анемиялардың тобы - порфириялар деп аталады. Олар түқым куалайтын жэне жүре пайда болган порфириялар болып бөлінеді. Гем синтезі орталықтарының закьімдалу орнына байланысты порфирияның бауыр жэне эритропоэтикалық түрлері болады. Тұқым куалайтын порфириялар гемнің түзілуін қамтамасыз ететін ферменттердің синтезінің зақымдалуымен байланысты болады. Туа біткен эритропоэтикалық порфирия туғанда немесе оте ерте кезенде көрініс бере бастайды. Ол жарыққа өте сезімталдықпен, тісте жэне сүйектерде уропорфирин І-дің жинақталуымен сипатталады, зэр - қою-қызыл түсті болады. Ауру кезінде нормохромды гемолитикалық анемия дамиды. Бул жагдайда биохимиялық дефект протопорфирин ІХ-дың синтетазасының жетіспеушілігімен байланысты болады. Туа біткен порфирияға өткір интермиттелген бауырдың жэне терінің порфириялары жатады. Өткір интермиттелген порфирия (porphiria acuta intermittens) асқазанның өткір ауруы-мен жэне орталық жуйке жүйесінің зақымдалу белгілерімен (параличтер, перифериялық аурулар жэне т.б.) сипатталады. Порфирияның бул түрінде дельта - аминолевулин қышқылы, порфобилиноген көп молшерде түзіледі де, зэрмен шыгарылады. Барбитураттар мен сульфаниламидтерді пайдалану өткір порфирияның өткір белгілерін тудыруы мүмкін. Терініңтуа біткен порфириясы жинақталған порфириндердің шығу тегі мен симптоматикасы бойынша ерекшеленеді. Протопорфирия (терінің кеш порфириясы) - жыныстық даму кезеңінде көрінеді жэне туқым қуалайды. Бул порфирия протопорфирин мен копропорфириннің артық молшерде түзілуімен сипатталады. Бауыр порфириндерді сақтап, өтпен шығаруға қабілетті болган кезде науқас өзін сау адамдай сезінеді, тек нэжістің жете зерттелуі ғана ауруды анықтауга мүмкіндік береді. Ауру өршіген кезде терінің жарыққа өте сезімталдығы, беттің қызаруы, ісінуі, қолдың ауруы, іштің ауруы көрініс береді. Бауырдың қызметі жақсарған кезде бул симптомдар жоғалады. Аралас порфирия кезінде өткір интермиттелген жэне тері порфирияларының сим-птомдары да көрініс береді. Жүре пайда болган порфириялар бауыр циррозымен жэне созылмалы алкоголизммен ауыратын ауруларда дамиды.  11.Канцерогенездің биохимиялық механизмдері Адам ісіктерінің 80 % -ын қоршаған орта факторлары, негізінен химиялық заттар ту-дыратыны белгілі. Бул заттардың адам ағзасына эсері кәсіптік іс-эрекетіне (фенол, бензол, асбест,арсенат, бериллий, кадмий, хром), өмір салтына (темекі), тамақтану ерекшеліктеріне (тағамда нитраттардың, нитрозаминдердің, ароматтық аминдердің болуы), кейбір дэрілік препараттарды пайдалануына байланысты болады. Бауырда канцерогендік қосылыстар ги-дроксильдену, метильдену жэне т.б. реакциялар кезінде түзіледі. Канцерогендік қасиеттер бірқатар химиялық қосылыстарға тэн. Агзаға келіп түскен жэне метаболитикалық айналымға ушыраган бул заттар ісіктің дамуын тудыратын қосылыстар түзеді. Мысалы, цитохром Р 450 -дің күшті индукторы 3-метилхолантрен, ги-дроксильдену нэтижесінде өте күшті канцерогенге айналады. Сол сияқты темекі түтінінде болатын ароматтық полициклды көмірсутегі бензантрацен (бензпирен) гидроксильдену жолымен бауырда "залалсызданып", канцероген - эпоксид бензантраценге айналады, ол ДНҚ, РНҚ жэне белоктардың алкильденуін тудырады. Анилинды бояуды шығаратын өндірісте жұмыс істейтін адамдардың ароматты амин - 2-нафтиламинді пайдалануы салдарынан бауырда гидроксильдену реакциясы нэтижесінде 2 -амино-1-нафтол канцерогені түзіледі, ол зэр қуысының қатерлі ісігін тудырады. Басқа бір ароматты амин - ацетиламинофлуорен бауырдың қатерлі ісігін тудырады. Алифатты аминдер мен нитриттерден түзілетін нитроза-миндер, ағзаға тағаммен түсіп, клеткалардың микросомальды фракциясы ферменттерінің эсерінен тотығып, жоғары белсенділігі бар карбоний ионын СН 3+ түзеді. Бул ион белоктар мен нуклеин қышқылдарын метильдейді де, бауырдың, бүйректің, өкпенің, асқазанның ісіктерінің дамуын индукциялайды. 13.Қалыпты және патологиялық жағдайдағы қан плазмасының химиялық құрамы  Қан дегеніміз -клеткалардан (формалық элементтер) жэне клетка сыртындағы сүйықтық -плазмадан түратын сүйық ткань болып табылады. Ересек адамның ағзасындағы қанның жалпы көлемі: ерлерде 4,9-5,2 литр жэне эйелдерде 3,8-4,5 литр. Көлемі бойынша қан клет-калары -45%, қалғанын (55%) плазма күрайды. Егер қан бірнеше минут түрып қалса, онда қан ұйиды, жиырылады да, сыққан кезде одан сұйықтық - қан сары суы шығады. Плазмадан өзгешелігі, қан сары суында фибриноген болмайды. Клеткалық жэне химиялық қүрамының өзгешеліктеріне байланысты қан мынадай биологиялық қызметтер атқарады: -      тасымалдаушы -      трофикалық -      қорғаныс -      реттеуші -      тыныс алу Қан плазмасы - бұл ақшыл-сары түсті сүйықтық, оның 90%-су, ал 1%- суда еріген заттар құрайды. Қалыпты жағдайда плазмада кейбір еріген заттардың концентрация-сы түрақты болады, ал басқаларының мөлшері олардың қаннан алыну жылдамдығы мен оның басқа мүшелерден келіп түсуіне байланысты ауытқып отырады. Жалпы, сау адамның қанының белгілі бір константалары бар, олардың өзгерістері эртүрлі аурулар кезінде байқалады. Мысалы, адамның қан плазмасы мынадай физико-химиялық констан-талармен сипатталады: Тығыздығы - 1,024 - 1,030. рН-7,36-7,44. Депрессия - d+=0,56 град. Осмостық қысым -шамамен 7,6 атм, онкотикалық қысым - 0,02 атм.    Қан плазмасының барлық химиялық заттарын мынадай топтарға бөлуге болады: -      қан плазмасының минералды заттары, -      қан плазмасының органикалық заттары Адам қанының биохимиялық    константалары Қан белоктары:  Жалпы белок 65 - 85 г/л Альбумин 40- 50 г/л Глобулиндер 25 - 30 г/л Фибриноген 2 - 4 г/л Альс >а-1 -глобулиндер 3.5 - 6.0 % Алы )а-2-глобулиндер 6.9 - 10.5 % Бета-глобулиндер 7.3 - 12.5 % Гамма-глобулиндер 12.8-19.0% Қан плазмасының органикалық заттары құрамында азот бар заттар және азотсыз органткалық қосылыстар түрінде болады. Құрамында азот бар органикалық заттар белоктар және азоттық алмасудың метоболиттері түрінде болады. 14.Қан плазмасының белоктары және қызметтері Электрофорез эдісін пайдалана отыра, қан плазмасының белоктарын 3 топқа бөлуге болады: альбуминдер, глобулиндер, фибриноген. Қазіргі кезде клиникалық зертханаларда қағазға қан сары суы белоктарын электрофорездік бөлу эдісі кеңінен пайдаланылуда. Бүл жагдайда қан сары суының белоктары альбуминдерге жэне глобулиндердің 4 фрак-циясына (альфа 1, альфа2, бета, гамма) бөлінеді. Альбуминдер - қанның ең жеңіл белоктары, салыстырмалы молекулярлы салмағы -70000. Қандагы жоғары концентрациясы мен аз молекулярлық салмағына байланысты альбуминдер қанның онкотикалық қысымын қалыптастыруда маңызды орын алады. Альбуминдер концентрациясының 30 г/л-ға дейін азаюы онкотикалық қысымның төмендеуі мен ісіктердің дамуына экеледі. Альбуминдер гормондарды, холестеринді, өт пигменттерін, бос май қышқылдарын, кальцийды, емді заттарды, бояуларды тасымалдайды.         Альфа 1-глобулинды фракцияда альфа-липопротеидтер (ТЖЛП), гликопротеидтер, трипсинды ингибиторлайтын белоктар (антитрипсин, өткір кезең белогы) , металл иондарымен байланысқан белоктар бар. Альфа 2-глобулинды фракцияда альфа-липопротеидтер (ТЖЛП), гликопротеидтер, гап-тоглобин (өткір кезец белогы), С-реактивті белок, металдар ионын тасымалдайтын белоктар, трипсин ингибиторы бар. Гаптоглобин белогы гемоглобинмен өзгешелік байланысады да, оныц ретикулоэндотелиалды жүйе клеткаларына сіңірілуін анықтайды. Cay адамның қан сары суында С-реактивті белок болмайды, бірақ қабыну жэне тканьдер некрозымен сипатталатын патологиялық жагдайлар кезінде анықталады. Бүл белок аурудың өткір кезеңінде пайда болады, сондықтан оны "өткір кезец" белогы деп атайды. Ауру созылмалы түрге өткен кезде қанда С-реактивті белок жоғалады да, процесс асқынған кезде қайтадан пайда болады. «Өткір кезец» белоктарына сонымен қатар қышқыл al-гликопротеин, церулоплазмин, альфа 2-макроглобулин жатады. Қан сары суы белоктарының бета глобулинды фракциясында: бета-липопротеидтер (ТТЛГ), гликопротеидтер, металл иондарын тасымалдайтын белоктар, соның ішінде трансферрин болады. Гамма- глобулинды фракцияда антиденелер (иммуноглобулиндер) бар. Агар гелінде электрофорез эдісімен қан сары суында 7-8 фракциялар анықталады, ал крахмалды гельде электрофорез кезшде 16-17 фракция анықталады. Қазіргі замандағы зерттеулердің физико-химиялық эдістері қан плазмасының шамамен 200 түрлі белоктарын ашып, сипаттауға мүмкіндік берді. Клиникалық практикада қан плазмасында жалпы белок мөлшері өзгеретін патологиялық жагдайлар жиі кездеседі. Гиперпротеинемия - қан плазмасында жалпы белоктың мөлшерінің артуы. Салыстырмалы гиперпротеинемия агзаның сусыздануымен сипатталатын патологиялық жагдайлар кезінде дамиды. Сусыздану плазмада белоктар концентрациясыныц артуына экеледі. Салыстырмалы гиперпротеинемия күйіп калу кезшде, жіңішке ішектің жогарғы бөліктерінің өткізгіштігінің бүзылуы салдарынан болатын диарея, қүсу кезінде кездеседі. Көбінесе абсолютты емес, салыстырмалы гиперпротеинемия дамиды. Абсолютты гиперпротеинемия судың азаюымен емес, белоктардың коп молшерде синтезделуімен байланысты болады. Абсолютты гиперпротеинемия ретикулоэндотелиалды жүйенің инфекциялық немесе токсикалық факторлар эсерінен зақымдалуы кезінде дамиды да, соның салдарынан иммуноглобулиндердің синтезі күрт артады. Гиперпротеинемия қалыпты жагдайда плазмада кездеспейтін патологиялық белоктардың пайда болуы есебінен де дамуы мүмкін. Мысалы, өзгешелік миеломды белоктар плазмоцитарлы миелома кезінде пайда болады. Плазмада патологиялық белоктардың пайда болуы парапротеинемия деп аталады. Яғни, миеломды ауру кезінде парапротеинемия дамиды. Гипопротеинемия-қан плазмасында жалпы белок мөлшерінің төмендеуі. Гипопротеи-немия бірқатар себептерден болуы мүмкін: тағаммен белоктың жеткіліксіз түсуі салдарынан (асқазан-ішек жолдарыныц зақымдалуы, ашығу), жүрек қызметінің декомпенсациясы кезінде ағзада судың жинақталуы немесе бауыр циррозынан болатын ісіктер кезінде. Нефрит, липоидты нефрозда бүйректің сүзгісінің үлғаюы кезінде. Гипопротеинемия көбінесе альбуминдер мөлшерінің азаюы есебінен дамиды. Қанның басқа белоктарына қарағанда альбуминдердің молекулярлық салмагы аз болады, сондықтан олар ағзадан зэрмен бірге оңай шығарылады. Ерекше көрінетін гипопротеинемия - нефротикалық синдромның түрақты жэне маңызды патогенетикалық компоненті болып табылады. Капиллярлар қабырғасының өткізгіштігінің күрт артуы клеткааралық кеңістікке қан ағымынан альбуминдердің шыгуына эсер етеді. Бауырда қан плазмасы белоктары синтезінің тежелуі бауырдың өткір дистрофиясы, токсикалық гепатит кезінде байқалады. Көбінесе гиперпротеинемия гиперглобулинемиямен, ал гипопротеинемия - гипоальбу-минемиямен байланысты болады. Екі жагдайда да альбуминды - глобулинды коэффициент төмендейді. Гиперпротеинемия сияқты, гипопротениемия да өзгешелігі томен көрсеткіш болып табылады жэне науқастың жагдайыныц тек ауырлығын багалау үшін гана мацызы бар. Коп жагдайда жекелеген белоктық фракциялардың проценттік қатынасы өзгереді, ал қан сары суында белоктың жалпы мөлшері қалыпты деңгейде қалады. Мүндай жагдай диспротеинемия деп аталады. Диспротеинемия кезінде белок қалыпты молшерде болганда жекелеген белоктық фракциялардың проценттік қатынасы өзгереді. Мысалы, өткір қабыну процестерінде (пневмонияның алғашқы кезеңі, өткір полиартрит, өкпенің экссудативті туберкулезі, өткір инфекциялық аурулар): альбуминдер –төмендейді альфа 1 жэне альфа 2-глобулиндер - орташа артады гамма-глобулиндер - аурудың соңғы кезеңдерінде артады. Созылмалы қабыну процестерінде (пневмонияның соңғы кезендері, өкпенің созылмалы туберкулезі, эндокардит, холецистит, цистит жэне пиелит): альбуминдер-орташа молшерде төмендейді, альфа 2 жэне гамма-глобулиндер -ерекше молшерде артады.   15.Жасуша мен тіндердің физиологиялық қызметтерін ж/е зат алмасудың бұзылыстарын диагностикалауда қан плазмасының ферменттері.  Сау адамның плазмасының ферменттері шартты түрде үш топқа бөлінеді:1. Плазмоөзгешелік ферменттер.2. Клеткалық (индикаторлы ферменттер) 3.Экскреторлы ферменттер. Плазмоөзгешелік ферменттер бауырда синтезделеді және өзінің каталитикалық әсерін қан плазмасында көрсетеді.Плазмоөзгешелік ферменттерге: бауырдың липопротеидли-пазасы, холинэстераза, лизоцим, қан ұюдың ферменттері, фибринолиз жэне кининогенез ферменттері (тромбин, плазмин, кининоген жэне т.б.), ренин жатады. Клеткалық (индикаторлы) ферменттер клеткада синтезделеді және өз қызметтерін атқарады. Cay адамның қан плазмасында олардың концентрациясы томен жэне клеткалардың қартаюы мен ыдырауының физиологиялық процестерімен байланысты.Экскреторлы ферменттер, негізінен, бауырда синтезделеді. Оларға лейцинаминопептида-за, қышкылдық фосфатаза жэне т.б. жатады. Олардың экскреторлы деп аталу себебі, ағзадан өттің қурамында шыгарылады. Патология кезінде қан сары суында, плазмада ферменттердің сандық мөлшері мен белсенділігі артып (гиперферментемия) немесе төмендеп (гипофермен-темия) отыруы мүмкін.Көбінесе, плазмоөзгешелік ферменттердің мөлшері төмендейді, бул оларды өндіретін мүшенің, атап айтқанда бауырдың, қызметтерінің бұзылуының белгісі болып табылады. Әсіресе клеткалық, оның ішінде мүшеөзгешелік ферменттердің белсенділігін анықтаудың үлкен клиникалық мэні бар.Бул ферменттердің қандағы белсенділігінің артуы-гиперферментемияның диагностикалық мэні өте зор.Әрбір мүшенің өзіне тэн ферменттер қүрамы бар, олар осы мүшеде патологиялық процесс дамыған кезде қанға шығады. Клеткалық ферменттерге, сонымен қатар, изоферменттер де жатады. Изоферменттер дегеніміз - бірдей реакцияларды катализдейтін, бірақ бір-бірінен бірқатар физико-химиялық қасиеттері (электрофорездік козғалғыштығы, рН оптимумы, термотүрақтылығы, ингибиторларға сезімталдығы жэне т.б.) бойынша ерекшеленетін ферменттердің тобы. Әсіресе лактатдегидрогеназа (ЛДГ) изоферменттері жақсы зерттелген. Оларға ЛДГ 1, ЛДГ2, ЛДГЗ, ЛДГ4, ЛДГ5 жатады. Жүректе ЛДГ 1 мен ЛДГ2 изоферменттерінің белсенділігі жоғары. Бауырда, қаңқа бүлшық еттерінде ЛДГ5 жэне ЛДГ4 басым болады. Малатдегидрогеназа, изоцитратдегидрогеназа, глутаматдегидрогеназа, аспартатамино-трансфераза, креатинфосфокиназа изоферменттері де мүшелер мен тканьдерде іріктеліп орналасады. Зертханалык диагностикада қан сары суында берілген мүшеге, тканьге тэн бірнеше мүшеөзгешелік ферменттердің (ферментті спектр) белсенділігін анықтайды. Атап айтқанда, миокард инфарктысы кезінде ЛДГ1, аспартатаминотрансфераза, креатинкиназа, бета-гидрооксибутиратдегидрогеназа ферменттерінің белсенділігін анықтайды. Бауырдың зақымдалуы кезінде (Боткин ауруында) ЛДГ4, ЛДГ5, аланинаминотрансфераза (АЛТ), сор-битолдегидрогеназа ферменттерінің белсенділігін анықтайды. Қан сары суында клеткалық, мүшеөзгешелік ферменттердің белсенділігінің артуы бойынша патологиялық процестің орны туралы айтуға болады.Диагностикалық мәні бар ферменттер: Аспартатаминотрансфераза (ACT)- Гепатиттер, оң жүректің жетіспеушілігі, бүлшық ет, бүйрек пен ми закымдалуы; Аланинаминотрансфераза (АЛТ)- Миокард инфарктысы; Жалпы лактатдегидрогеназа(ЛДГ)-Гемолиз,анемия, мононуклеоз.тиреотоксикоз;Изоферменттер:ЛДП мен ЛДГ2-Ісіктер, улану, ЛДГ2, ЛДГЗ. ЛДГ4-Панкреатиттер; ЛДГ5-қатерлі ісіктер; Креатинфосфокиназа (КФК)- Бүлшық еттік дистрофия, жүрекке операция, миозиттер, ми қан айналымының бүзылуы, склеродермия, менингиттер; Негіздік фосфатаза (НФ)- Гепатиттер,     қатерлі     ісіктер, антикоагулянттар,     кортикосте-роидтермен емдеу; Сүйек изоферменті (НФ,); қышқылды фосфатаза (Кф)- Созылмалықабынулар,ревматизм, пневмония, жаралар; КФ изсфермент прсстаталық-Простатиттер; Альфа-амилаза-Паротит,  реактивті  панкреатит, ішектің байлануы.Қан плазмасының ферменттері:ACT-0,1-0,45мкмоль/сағ.мл;АЛТ-0,1-068 мкмоль/сағ.мл; ЛДГ - 220-100 ммоль/с.д.; ЛДГ1- 19-29%; ЛДГ2-23-37%; ЛДГЗ-17-25%;ЛДГ4-8-17% ;ЛДГ5 -8-18%; Сілтілі фосфатаза 0,5-1,3 ммоль/сағ.л; Қышқылды фосфатаза  0,05-0,13 ммоль/сағ.л; Альдолаза 1-8 бірлік; Креатинфосфокиназа    0-100 ммоль/сағ.л; Альфа-амилаза 16,0-30,0г/сағ.л; Қан плазмасының кининдері: брадикининдер  0,1-2,0 мкг/л; калликреин  720-1670мкг/л; 16.Диагностикалауда метоболизм бұзылуы кезіндегі қандағы азот қалдықтары мен аминқышқыл ж/е ақуыз алмасу метоболиттері.    Қанның белокты емес құрамында азот бар заттары белокты жэне аминоқышқылды алмасудың метаболиттері түрінде болады. Олардың қан плазмасындағы мөлшері мынадай: 1.  Қалдық азот 14-25ммоль/л; 2.  Мочевина  2.5-8.3ммоль/л; 3.  Зэр қышқылы   0.16-0.57ммоль/л; ерлерде  0,24-0.57ммоль/л;әйелдерде  0.16-0.40ммоль/л; 4. Креатинин- Ерлерде    44-100мкмоль/л ;әйелдерде   44-88мкмоль/л; 5. Креатин-Ерлерде  15-45мкмоль/л; әйелдерде   45-76мкмоль/л;6.Жалпы билирубин 8,5-20,5мкмоль/л;тура емес-75-100%;тура-25%дейін; Қанның қалдық азоты- - бул плазманың белокты емес заттарының азоты, ол кан сары суы белоктарын үшхлорсірке қышқылымен түнбаға түсіргенде бөлінеді. Қанның қалдық азоты белокты емес табиғаты бар томен молекулалы қосылыстар түрінде болады, атап айтқанда, мочевина азоты (белокты емес азоттың жалпы мөлшерінің 50%-ы), аминқышқылдар азоты (25%), эрготионеиннің (8%), зэр қышқылының (4%), кеатинның (5%), креатининның 2.5%), аммиактың, индиканның, нуклеотидтердің, нуклеозидтердің, билирубинның, холинның жэне т.б.азоты. Қалдық азоттың қүрастырушы компонентері белокты алмасудың соңғы өнімдері болып табылады, сондықтан ағзадан шығарылуы керек. Бүйректің экскреторлы қызметтерінің бүзылуын анықтау мақсатында жэне бүйректің жетіспеушілік дэрежесін бағалау үшін немесе бауырдың мочевина түзуші қызметін бағалау үшін қанның қалдык азотын жэне оның жекеле-ген компоненттерін анықтайды. Қанда қалдық азот мөлшерінің артуы азотемия деп аталады. Азотемия салыстырмалы жэне абсолютты болып бөлінеді. Салыстырмалы азотемия қанның қоюлауына экелетін ағзаның сусыздануында кездеседі. Ағзаның сусыздануы іштің өтуі, күйіп қалу, күсу кезінде орын алады. Салыстырмалы азотемияның диагностикалық мәні болмашы ғана. Белоктар алмасуының шығарылуға тиіс ең басты соңғы өнімі - мочевина болып табылады. Мочевина (несеп нэрі) бауырда синтезделеді, мүнда аммиактың залалсыздандырылуы жүреді. Қанда мочевина мөлшерінің өзгеруі оның синтезі жэне шығарылу процестерінің арасындағы қатынасына тэуелді. Өткір бүйректік жетіспеушілік кезінде қанда мочевина мөлшері күрт артады. Бүл жағдайда мочевинаның зэрмен шығарылуы төмендейді. Қанда мочевина деңгейі созылмалы бүйректік жетіспеушілік кезінде де артады. Мочевинаның түзілуі бүзылған кезде, атап айтқанда бауыр циррозы, өткір сарғаю атрофиясы, мышьяк, фосфор жэне басқа улы заттармен уланған кезде қанда жэне зэрде мочевина деңгейі төмендейді. Зэр қышқылы- нуклеин қышқылдарының қүрамына кіретін пуриндік негіздер- аденин мен гуанинның ыдырауының соңғы өнімі болып табылады. Зэр қышқылының мөлшері подагра кезінде артады (гиперурикемия), ол ауру агзада зэр қышқылының көп мөлшерде түзілуіне, сонымен қатар алғашқы зэрден оның реабсорбциясының көбеюіне байланысты болады. Подагра кезінде зэр қышқылының деңгейі өзгеріп отыруы мүмкін, яғни артып от-ырады немесе қалыпты жағдайға келеді. Қанда зэр қышқылының деңгейі қалыпты болган кезде де, клиникалық белгісі көрінген жағдайда подаграны жоққа шығаруға болмайды. Зэр қышқылының мөлшері сонымен қатар нуклеопротеидтердің көп мөлшерде ыдырауымен өтетін аурулардың барлыгында да кездеседі. Бүл бүйрек аурулары, жүрек декомпенсациясы, диабеттік кома, лейкоз, гемолитикалық анемия жэне т.б. орын алады. Креатинның зэрмен бөлінуі (кретинурия) кішкентай балаларга тэн. Креатинурия-креатинның синтезі мускулатураның дамуынан басым болуына байланысты. Ересек адам-дарда зэрмен креатин емес, креатинин бөлінеді. Ересек адамдарда креатинурия бүлшық ет тканінің барлық ауруларында кездеседі, бүл креатинның фосфорильденуі мен фиксациясы бүзылуына байланысты. Мүндай ауруларға прогрессивті бүлшық ет дистрофиясы, миастения, миотония, миозит жатады. Креатинурия кезінде креатинның зэрмен бөлінуі төмендейді. Креатинин азотты алмасудың соңғы өнімі болып табылады жэне ағзадан зэрмен шығарылады. Бүйрек ауруларынде қан сары суында креатининның деңгейі артады. Қанда креатинин мөлшерінің түрақты артуы бүйрек сүзгісінің жүмысының бүзылуын көрсетеді. Қанда креатинин мөлшерінің артуы бүйректе фильтрацияның 50%-ға азаюына сэйкес келеді. Сонымен қатар, зәр жолдарының, ішектің бітелуі, бүйрек үсті бездерінің гиперқызметі, жүктілік кезінде қанда креатинның мөлшері артады. Билирубин- гем ыдырауының соңғы өнімі болып табылады. Билирубин- қүрамында гем бар күрделі белоктардың катаболизмы кезінде түзіледі. Мүндай белоктарға: қан гемоглоби-ны, бүлшық ет ткані миоглобині, цитохромдар, каталаза жэне т.б. жатады. Билирубинның түзілуінің негізгі қайнар көзі- гемоглобин болып табылады. Ретикулоэндотелиальды жүйенің клеткаларында, атап айтқанда бауырдың купфер клеткаларында, көк бауырда, сонымен қатар кез-келген мүшенің дэнекер тканінің гистиоциттарында гемоглобинның ыдырауы өтеді. Билирубин ағзадан өттің қүрамында бөлінеді, сондықтан өт пигменті деп аталады. Қанга келіп түскен билирубин қан плазмасының альбуминдерінде адсорбцияланады, сондықтан оны "тура емес" деп атайды, өйткені ол Эрлих диазореактивімен тура емес реакция көрсетеді. 17.Патологиялық жағдайда көмісу алмасуындағы метоболиттердің өзгеру деңгейі. Адам тканьының негізгі көмірсулары- гомополисахарид гликоген,гетерополисахаридтер –гиалурон қышқылы,креатинсульфаттар,хондоритсульфаттар,гепарин ж/е моносахаридтер-глюкоза,фруктоза,рибоза,дезоксирибоза б.т.Көптеген тканьдер, әсіресе жүйке ткані, үшін негізгі энергетикалык материал глюкоза болғандықтан, ағза үшін канда глюкоза деңгейінің түрақты болуының үлкен мәні бар.Глюкоза-адам мен жануарлар ағзасының барлық клеткаларының негізгіэнергетикалық материалы б.т. Қалыпты жагдайда қанда глюкозаның деңгейі 3.5-5.7ммоль/л аралыгында болады. Қанда глюкоза деңгейінің 6 ммоль/л-дан жогары болуы - гипергликемия деп аталады, глюкоза концентрациясының З.Зммоль/л-дан томен болуы - гипогликемия деп аталады.Қанда глюкоза деңгейін реттеу механизмін түсіну үшін гипергликемияны және гипогликемияны тудыратын процестерді ажырата білу және нейро-гуморальды реттеуші жүйенің қатысуын білу қажет.Гликогеннің мобилизациясын аденилатциклазды каскадты механизм арқылы ынталандыратын глюкагон ж/е адреналин гормондары, жүйке жүйесінің симпатикалық бөлігі, қанда глюкозаның деңгейін жоғарылатады. Глюконеогенезді ынталандыру арқылы бүйрек үсті безінің глюкокортикоидтары да қанда глюкозаның деңгейін арттырады. ¥йқы безінің гормоны инсулин бауырдың клеткаларында, май тканіне глюкозаның енуін жеделдетеді ж/е гликогеннің синтезін белсендіре отыра гипогликемияны тудырады. Пайда болу жолына байланысты гипергликемиялар физиологиялық ж/е патологиялық болып бөлінеді. Физиологиялық гипергликемияларға жеңіл қорытылатын көмірсуларды көп мөлшерде пайдаланғанда дамитын алиментарлы гипергликемиялар жэне стресс жағдайында дамитын гипергликемиялар    жатады. Физиологиялық гипергликемиялар тез қайтады. Патологиялық гипергликемия кейбір эндокринді бездердің қызметтерінің бүзылуымен байланысты дамитын әртүрлі аурулардың симптомы болып табылады. Қанда глюкоза деңгейінің біршама артуы инсулиннің жетіспеуі нэтижесінде дамитын қантты диабет кезінде пайда болады. Инсулярлық жетіспеушілік кезінде клеткалар мембранасының глюкозаны өткізгіштігі төмендейді. Клеткаларда глюкозаның    пайдаланылуы бүзылады, өйткені гликолиздің ферменттерінің,   гликогенсинтетазаның синтезі төмендейді. Сонымен қатар глюкозаның майларга жэне ауыстырылатын аминқышқылдарына айналуын катализдейтін ферменттердің синтезі де төмендейді. Бүдан басқа, инсулинның жетіспеушілігі салдарынан глюкогенездің негізгі ферменттерінің синтезі артады. Осы көрсетілген өзгерістердің нэтижесінде гипергликемия дамиды. Қантты диабеттің жасырын түрлеріне диагностика жасау үшін глюкозотолерантты тест пайдаланылады, ол келесі түрде жүргізіледі: аш қарынға пациентте кандағы глюкоза деңгейі анықталады. Содан соң біраз тамақ берген соң 2 сағаттың ішінде эрбір 15-30 минут сайын глюкозаның деңгейі анықталады. Сау адамда тамақтан соң глюкозаның деңгейі 15 минут-тан соң артып, 45-60 минутта өзінің максимумына жетеді де, бүдан соң біртіндеп төмендеп, зерттеу басталғаннан кейін 2 сағаттан соң өзінің қалыпты деңгейіне жетеді. Қантты диабет кезінде тамақтан соң 2 сағат өткеннен кейін гипергликемия қайтпайды. Гипергликемия орталық жүйке жүйесінің органикалық зақымдалуында , мидың қан айналымының зақымдалуында кезінде жэне бауырдың қабыну немесе дегенеративті ауру-ларында (инфекциялық гепатит, бауыр циррозы) байқалады. Қанда глюкозаның деңгейі Юммоль/л дан жогары болганда - глюкоза зэрде пайда болып, глюкозурия дамиды. Егер глюкозаның деңгейі 50 ммоль/л асса - гипергликемиялық кома дамиды. Глюкоза деңгейінің 3,3 ммоль/л-дан төмендеуі - гипогликемия деп аталады. Гликогликемияның себебі көбінесе инсулиннің антогонист - гормондары өнімінің төмендеуі болып табылады. Атап айтқанда, гипогликемия гипофиздің алдыңгы бөлімінің гипофункциясы мен атрофиясы кезінде (Симондс ауруы), бүйрек үсті безінің қабатының гипофункциясында (Аддисон ауруы), қалқанша безінің гипофункциясында байқалады. Қанда глюкозаның күрт төмендеуі үйқы безінің аралдық тканьдердің аденомасы кезінде, инсулиннің синтезі артуы нэтижесінде болады (гиперинсулинизм). Бүйрек ауруларында дамитын гипогликемия глюкоза үшін бүйректі "мөлшердің" төмендеуі салдарынан зэрмен глюкозаның көп мөлшерде шығарылуына байланысты болады. Нейрогенді гипогликемиялар жүйке жүйесінің аурулары кезінде (энцефалит, прогрессиялық паралич), созылмалы алкоголизм кезінде, бастың миының жарақаттануы кезінде дамиды. Сонымен қатар аштық жагдайда, үзақ дене жүмысы кезінде, ганглиобло-каторларды бергенде, қантты диабетпен ауыратын ауруларға инсулиннің үлкен дозасын берген кезде, жүктілік жэне лактация кезінде гипогликемия дамиды. Глюкозаның деңгейі 2,7 ммоль/л-ға дейін және одан да томен болганда - өте қауіпті салдары- гипогликемиялық кома дамиды. 18.Патологиялық жағдайда липидтер алмасуындағы метоболиттердің өзгеру деңгейі. Липидтер (грекше lipos-май) дегеніміз-полярлы емес еріткіштерде жақсы еритін томен молекулярлы органикалық заттар. Липидтер- органикалық еріткіштерде эртүрлі ерігіштік қасиеті бар, химиялық қүрылысы бойынша эртүрлі заттар, олар суда ерімейді. Липидтер қанда эртүрлі класты липопротеидтердің қүрамында болады. (сурет) Адам агзасында липидтердің жалпы мөлшері дене салмагының 10-20% шамасында болады. Әртүрлі тканьдерде липидтердің болуы да әртүрлі болады. Әсіресе май жэне жүйке тканінде липидтер коп болады. Cay адамның плазмасында липидтер мынадай мөлшерде болады: -жалпы липидтер-4-7г/л.;   үшацилгицериндер-0.55-1.650ммоль/л;      фосфолипидтер - 2 —4,4 ммоль/л; холестеридтер-3.9-6.5ммоль/л; Қанда жалпы липидтердің артуы гиперлипемия деп аталады. Қанда липидтер мөлшері тамақтан соң (физиологиялық гипергликемия) жэне эртүрлі патологиялық жағдайлар кезінде артады. Липидтер алмасуында бауырдың қызметі өте үлкен. Онда барлық май қышқылдарының шамамен 60% ыдырайды, фосфолипидтер белсенді синтезделеді жэне ыдырайды. Бауыр- холестерин синтезі мен оның эфирлері түзілуінде, көмірсулардан майлардың синтезделуінде, липопротеидтер түзілуінде маңызды орын алады. Бауырдың зақымдалуы кезінде липидті алмасудың да бүзылуы байқалады. Гиперлипемия- обтурациялық жэне паренхиматозды сарғаю, созылмалы гепатиттер кезінде байқалады. Қантты диабет кезінде клеткада глюкоза жетіспеушілігі салдарынан, май депо-сынан майдың мобилизациясы және оның бауырға жеткізілуі күшейеді. Соның салдарынан басым көрінетін гиперлипемия байқалады. Қанда липидтердің мөлшері липоидты нефроз кезінде артады. Сонымен қатар, туа біткен гиперлипемия да кездеседі. Бүл ауру кезінде хиломикрондар есебінен қанда липидтер мөлшері күрт артады. Аурудың себебі- қаннан тканьдерге майлардың өтуін қамтамасыз ететін липопротеидлипазалардың белсенділігінің төмендеуі болып табылады.    Липидтер қорытылуының бүзылыстары панкреатикалық сөлде липолитикалық ферменттердің жетіспеушілігінен немесе ішекке үйқы безі сөлінің бөлінуі бұзылуы салдарынан болады. Сол сияқты липидтердің қорытылу мен қорытылу өнімдерінің сіңірілу процестері өтте ет қышқылдарының жетіспеуі кезінде немесе ішекке өттің бөлінуі бүзылған кезде байкалады. Липидтер қорытылуының бұзылысының негізгі белгісі стеаторея болып табылады, яғни корытылмаган липидтердің нэжіспен шыгарылуы, соның нэтижесінде нэжістін ақ түске боялуы. 19.Эритроциттердегі метоболизм-ң ерекшеліктері. Эритроциттерде оксигемоглобиннің түзілуінің жэне диссоциациясының үздіксіз процестері энергетикалық механизмдермен, ең бірінші - глюкоза катаболизмы кезінде белінетін энергиямен қамтамасыз етіледі. Эритроциттерде глюкозаның катаболизмы анаэробты дихотомиялықжэнеапотомиялық жолдармен жүреді. Глюкоза метаболизмінің жүруін қамтамасыз ететін алғашқы ферментативтік реакция - глюкоза-6-фосфаттың түзілуі болып табылады.Бұл реакцияны АТФ-ты пайдалана отыра, гексокиназа ферменті катализдейді. Анаэробты гликолиз кезінде глюкоза-6-монофосфаттың айналымы сүт қышқылының түзілуімен аяқталады. Бүл процестің энергетикалық шығымы таза күйінде АТФ-тың 2 молекуласын күрайды. Алайда, С.М.Рапопорт (1966) зерттеулері көрсеткендей, анаэробты гликолиз кезінде эритроциттерде ерекше фосфоглицератты шунт орыналады, ол киназды реакцияда 1,3-Дифосфоглицераттың 3-фосфоглицератпен АТФ-қа айналуының орнына 1,3-дифосфоглицераттың 2,3-дифосфоглицератқа айналуымен сипатталады. Сол себепті эритроциттерде дифосфоглицераттың эрбір молекуласына АТФ-тың 1 молекуласының синтезде-лу мүмкіндігі жоғаладыда, оның орнына 2,3-дифосфоглицераттың жинақталу мүмкіндігі пайда болады, ол гемоглобинның оттегімен қосылысты түзу қасиетінің аллостерикалық эффекторы (реттеушісі) болып табылады. 2,3-дифосфоглицераттың артық мөлшері 3-фосфоглицератқа және бірқатар реакциялар арқылы лактатқа айналады:(сурет);Анаэробты гликолиздің энергетикалық тиімділігі өте томен болғандықтан, бүл про-цеске эритроциттерге келіп түсетін барлық глюкозаның 90% пайдаланылады. Глюкозаның 10% эритроциттерде гексозомонофосфатты механизм арқылы ыдырайды. Тотыгудың бүл жолының негізгі ферменті - глюкоза-6-фосфатдегидрогеназа болып табылады, оның коферменті НАДФ.Егерде глюкоза катаболизмының бұлжолы митохондрия ферменттерінің қатысуымен ең соңына дейін жүрсе, онда энергетикалық шығым неғұрлым жоғары болар еді.Бірақ эритроциттерде митохондриялар жоқ. Зерттеулер көрсеткендей, эритроциттер үшін гексозомонофосфатты жол өте маңызды, өйткені бүл жол эритроциттердің , гемоглобиннің жэне күрамында күкірт бар ферменттердің мембраналарын оттегінің белсенді түрлерінің токсикалық эсерінен қорғау механизмдерін қамтамасыз ету үшін қажетті НАДФН2-нің қайнар көзі болып табылады. АТФ синтезі деңгейінің томен болуына байланысты эритроциттерде АМФ пенАТФ реутилизациясының үнемді жолы орын алған. Қанның басқа клеткаларымен салыстырғанда эритроциттер аденозинды жақсы сіңіреді (аденозин АМФ-тың дефосфорильденуі кезінде түзіледі). Эритроциттерде аденозин инозин мен аммиактың түзілуі арқылы гидролитикалық дезаминденуге ұшырайды. Ары қарай инозин фосфоролизге ұшырайды да, гипоксан-тин мен рибозо-1 -фосфат түзіледі, яғни пуринді нуклеотидтердің ыдырауының қатардағы жолы жүреді. Бірақ, жинақталған рибозо-1-монофосфат фосфорибозилмутазаның эсерінен рибозо-5-фосфатқа айналады да, одан арғы реакциялар арқылы 5-фосфорибозил-1-пирофосфатқа айналады:(сурет); Эритроциттерге аденозин неғұрлым көптүскен сайын, соғұрлым рибозо-5-фосфаттың жинақталу мүмкіндігі мен оның киназды реакцияларда 5-фосфорибозил-1-пирофосфатқа айналуының мүмкіндігі артады. 5-фосфорибозил-1-пирофосфат пуринды нуклеотидтердің синтезі үшін субстрат б.т. 20.Лейкоциттердегі метоболизмнің ерекшеліктері. Қан клеткалары негізінен эритроциттерден (1 мл-де 5 млн) жэне лейкоциттерден (1 мл-де 7 мың) турады. Эритроциттер - қанның ядросыз клеткалары, олар қан түзуші гемопоэтикалық тканьдерде (сүйек миы) түзіледі жэне газтасымалдаушы қызмет атқарады. Лейкоциттер эритроциттерден ірі болады. Олар ағзаны аурулардан қорғау қызметін атқарады. Лейкоциттердің негізгі 2 тобы бар: гранулоциттер жэне агранулоциттар. Гранулоциттер (түйіршікті немесе полиморфтыядролық лейкоциттер), амебоид-ты қозғалысқа қабілетті жэне макрофагтар қызметін атқарады. Гранулоциттар 3 түрге бөлінеді: нейрофильдер, эозинофилдер, базофилдер. Нейтрофильдер (фагоциттер) барлық лейкоциттердің 70%- ын құрайды. Олар капил-лярлар қабатын қураушы клеткалар арасынан оте алады жэне тканьдердің клеткааралық кеңістігіне өтіп, дененің зақымдалған бөліктеріне бағытталады. Нейтрофильдер - белсенді фагоциттер, олар ауруды тудырушы бактерияларды «жутып», қорытады да, агзаның инфекцияға қарсы резистенттігін қамтамасыз етеді. Нейтрофильді гранулоциттер цито-плазмасында белсенді белоктар- ферменттер бар, олар миелопреоксидаза, лизоцим, лакто-феррин жэне күшті антимикробты эсері бар катионды белоктар. Эозинофильдер - эозинмен қызыл түске боялатын цитоплазматикалық гранулалар-дан құралған. Эдетте олар лейкоциттердің жалпы санының 1,5%-ын құрайды, алайда аллергиялық жағдайларда олардьщ саны артады. Эозинофильдердің антигистаминды эсері бар. Қанда бул клеткалардың мөлшері буйрек үсті безі қабатының гормондары-мен бақыланады. Эозинофильдердің антигистаминды эсері бар. Қанда бул клеткалар-дың мөлшері буйрек үсті безі қабатының гормондарымен бақыланады. Эозинофильдер өткір гиперсезімталдық тип бойынша дамитын аллергиялық реакциялардың серігі болып табылады. Базофильдер - лейкоциттер популяциясының 0,5%-ын қурайды. Олар гепарин мен гистаминды түзеді жэне олардың қурамында метиленді көктэрізді негізді бояғыштармен кок түске боялатын гранулалар болады. Сонымен қатар базофильді гранулоциттер мен тканьдік базофильдер (жуан клеткалар) өткір гиперсезімталдық типтес реакцияларға қатысады. Тканьдік базофильдер (ТБ) гистаминның қоры болып табылады, олардың қызметінің бірі - клеткалық мембраналардың жағдайын реттеу болып табылады. Тканьдік базофильдердің дегрануляциясы гомеостаздың эртүрлі, соның ішінде инфекциялық агенттер эсерінен зақымдалуына, ағзаның реакциясының кеңтараған түрі. Базофильдер ментканьдік базофильдер иммундық жауаптың соңғы кезендерінің супрессиясына қатысады.Агранулоциттер (бір ядролы лейкоциттер) 2 түрге бөлінеді: моноциттер жэне лимфоциттер. Моноциттер (4%) тканьдік макрофагтардың үлкен тобының бастапқы түрі болып табылады. Олардың эсері «ауыспалы» перифериялық макрофаг-моноцит қай мүшенің аумагында тоқтайтынына байланысты эртүрлі аралықта болады. Моноциттердің буршақ тэріздес ядросы бар жэне олар бактериялар мен басқада ірі бөлшектерді фагоцитозға ушыратады. Қабыну болған жерге орын ауыстыру қабілеті бар. Макрофагтар (моноциттер) мынадай қызметтер атқарады:1.Антигенді (АГ) таниды жэне оның бастапқы өндеуден өтуін қамтамасыз етеді.2.Инфекцияға қарсы, эсіресе созылмалы инфекцияларға (туберкулез, микоз) қарсы иммунитетті қамтамасыз етеді.3.  Тканьдік күрылымдардың «қартайган» түрлерін істен шығарады жэне реутилиза-циялайды (көк бауырдағы эритрофагоцитоз)4.   Белсенді мезенхиманың басқа да элементтері - лимфоциттерге эсер етуші монокиндерді бөледі.5.   М-супрессорлар иммундық жауапты шектейді, аутоиммундық реакцияларға « тыйым салады».6.  Табиғи иммунитеттің гуморальды факторларын - комплементті, лизоцимды, ин-терферонды бөледі, яғни өзгешелік емес инфекцияға қарсы резистенттік механизмдерін қамтамасыз етеді. 21.Оттегінің бос радикалды ж/е токсикалық формалары,олардың түзілуі ж/е жасушаға әсері. Ағзадағы оттегінің белсенді түрлері эртүрлі заттардың өздігінен болған (ферментті емес) тотығу реакцияларында, сонымен қатар әртүрлі оксидазалар катализдейтін реакцияларда түзіледі. Супероксид (02-), гидроксильды радикал (ОН), сутегі пероксиды мен синглентті оттегінің (02) химиялық белсенділігі жоғары жэне ағзаның көптеген заттарымен, соның ішінде нуклеин қышқылдарымен, белоктармен ж/е липидтермен әрекеттеседі. Оттегінің белсенді түрлері эсіресе липидтерге негүрлым көп зиянды эсер етеді, олар қанықпаған май қышқылдарының пероксидтері түзілуінің тізбекті реакциясын іске косады. Перок-сидтер тұрақты емес жэне альдегидтерді түзе отыра, ыдырайды. Липидтердің пероксидті тотығуы липидтердің гидрофобтығын төмендетеді, олардың конформациясын өзгертеді, липидтердің молекулалары жэне липидтер мен белоктардың молекулалары арасындағы ковалентті байланыстардың түзілуіне экеледі. Соның салдарынан мембраналық липидтердің тотығуы кезінде мембраналардың қүрылымы мен қызметтері күрт зақымдалады. Ал бұл өз кезегінде эритроциттердің гемолизін тудырады. Барлық клеткаларда, соның ішінде эритроциттерде, оттегінің токсикалық эсерінен қорғану механизмдері бар. Мысалы, супероксидті анион супероксиддисмутазаның эсерінен сутегінің асқын тотығына айналады: О2+О2+ 2Н   супероксиддисмутаза  Н2О2+О2 ;Сутегінің асқын тотығы каталазаның әсерінен су мен оттегіні түзе отырып,ыдырайды:2(Н2О2)  каталаза  2(Н2О)+О2. Эритроциттер мембраналарының бүтіндігін сақтап қалу үшін глутатионның ж/е глутатионды циклдың ферменттері: глутатионпероксидаза мен глутатионредуктазаның мәні өте зор .22.Антиоксидантты қорғау жүйесінің ферменттері. Антиоксиданттар-(грек.анти-қарсы,оксис-қышқыл)-тотығуға қарсы ж/е оны тежеу үшін қолданылатын заттар;ағзаның қартаюын бәсеңдететін қышқылдану процестерін баяулататын хмиялық зат-р.Антиоксиданттар бұл химиялық қосылыстар тобы,олар басқа заттардың тотығу процесіне мүмкіндік бермейді немесе тоқтатады.Адамның күнделікті өмірінде организмінде көптеген химиялық реакциялар жүреді,осы реакцияның барлығы энергияны қажет етеді.Ең кп таралган антиоксиданттарга мыналар жатады:А провитамины(бета-каротин),сабизде,аскабакта,орикте,кызыл бұрышта,қызанакта,акжелкенде.Табиғи антиоксиданттарга витаминдер,ал синтетикалық антиосиданттарга артүрлі ароматты қосылыстар жатады.Антиосиданттар бос радикалдармен әрекеттесіп,өздері тұрақты бос радикалдарға айналады да тізбектеле өршіп,тотығу реакциясын тоқтатады не тежейді. 23.Гемогоагуляцияға К витаминінің қатысу механизмі. Қан тамыры зақымдалған кезде бірқатар ферментативтік реакциялар іске қосылады да, соның салдарынан қанның ағуын тоқтатын- тромб түзіледі (гемокоагуляция). Тромбты түзуге қабілеттіліктің азаюы өмірге қауіпті қан кетудің жогарылауына экеледі, ал керісінше, қан ұюдың жоғарылауы, зақымдалмаған тамырдың ішінде қан тамырларын бітейтін ж/е гемодинамиканы бұзатын тромбтардың түзілуіне әкеледі. Қан ую механизмінде қан плазмасының 12 белогі (I, II,V, VII, VIIIJX, X, XI, XII XIII факторлары), прекалликреин жэне мембрана фосфолипидтерімен бірге 1 тканьдік белок (III факторы), Са++ иондары (IV факторы) жэне тромбоцитарлы факторлары бар тромбоциттер (1,3,4,5,. ..8) қатысады. Қан ую процесіне К витамині септігін тигізеді. Белсенді трансглутаминазаның эсерінен (ХШа) фибрин молекулалары бір-бірімен коваленттік байланыспен қосылады- ірі узынша келген агрегаттар түзіледі, олар бір-бірімен тор түрінде байланысқан, оларға тромбоциттер жэне қанның басқа да формалық элементтері қосылады. Трансглутаминазаның эсерінен фибрин- фибронектинмен байланыс түзеді, ол өз кезегінде клеткааралық матрикстың басқа да молекулаларымен тығыз байланысады. Соның нэтижесінде, тромб зақымдалған тамыр аумагында матрикске бекітіледі. Бір сагаттан соц немесе одан да жайырақ тромб жиырылады, тромбтьщ ретракциясы өтеді, ол тромбоциттердің жиырылу қабілетіне байланысты болады. Гемокоагуляцияның екі жолында да Са иондары мен К витамины қатысады. II, VII ,ГХ,Х факторлары қатысатын реакциялар Са++ иондарымен жэне фосфолипидтермен белсендіріледі. Бул факторлардыц пептидті тізбектерінде гамма-карбоксиглутамин қышқылы бар, ол Са++ иондарын байланыстырушы орталықтарды түзеді. Бул аминқышқылы коферменті К витамины болып табылатын фермент гамма-глутаминилкарбоксилазаның эсерінен глутаматтан түзіледі:(сурет); Бүл аминқышқылынсыз қан үю жүйесінің II, Vila I, IX, X факторларының белсендірілуі мүмкін емес. К витаминінің жетіспеушілігі қан үюдың тежелуіне, қан кетуге экелуі мүмкін. К витаминінің қүрылымдық аналогы- дикумарол гамма- глутаминилкарбоксилазаны ингибиторлейді де, қан үю жылдамдығының төмендеуіне экеледі. Сондықтан дикумарол қан үюы жоғары науқастарда тромбтың түзілуінің алдын алу үшін пайдаланылады. Қан үю белоктары тез жаңарады. Қан үюға қатысатын белоктар синтезінің түқым қуалаушы дефектілері қан кетудің артуы арқылы көрінеді. Әсіресе, VIII факторының болма-уынан болатын ауру жиі кездеседі. Бүл ауру- гемофилия А деп аталады. Бүл белоктың гені X хромосомада орналасқан, сондықтан ауру еркек жыныстыларда гана кездеседі жэне қан кету мен қанның тоқтамауымен сипатталады. Қанның жиі кетуі темір жетіспеушілік анемиясына экеледі. 24.Фибринолиз жүйесі.Қан ұюға қарсы жүйе. Түзілген соң бірнеше күннен кейін тромб қайта ериді. Оның еруінде плазмин басты роль атқарады, ол қанда плазминоген түрінде болады. Плазминогеннің белсендірілуі урокиназа ферментінің әсерінен жүреді. Аргинин мен триптофан қалдықтарынан түзілген фибриннің пептидтік байланыстарын плазмин гидролиздейді. Бүл жағдайда жақсы гидратталған, яғни суда еритін петидтер түзіледі:(сурет); Тромбтың түзілу кезінде плазминоген мен урокиназа фибринмен адсорбцияланады жэне тромбқа бекітіледі, ол жерде плазминогеннің белсендірілуі өтеді. Урокиназадан басқа плазминоген тромбта болатын калликреинмен белсендіріледі. Урокиназа- тромбофлевиттерде, миокард инфарктысында, қан тамырлары тромбоэмболияларында тромбтарды еріту үшін немесе олардың түзілуінің алдын алу үшін ең тиімді зат болып табылады. Алайда урокиназаның бірден бір қайнар көзі- адамның зэрі, сондықтан бүл фермент жиі пайдаланылмайды. Осы мақсатта стрептококтардың кейбір түрлерінен бөлініп алынатын протеолитикалық фермент-стрептокиназаны пайдаланады, ол да плазминогенді белсендіреді . Қанды сүйық жағдайда түрақтандыру қан үюга қатысатын протеолитикалық ферменттерді ингибиторлейтін қан плазмасы белоктарының жиынтығы арқылы көрінеді. Мүндай басты фермент- антитромбин III болып табылады, ол Vila факторынан басқа қан үю жүйесінің барлық протеиназаларын ингибиторлейді. Антитромбин- фосфолипидтермен комплекс курамында болатын факторлар-га эсер етпейді. Антитромбиннен басқа қан плазмасында басқа да белоктар- протеиназалар ин-гибиторлары бар, олар да қанның тамыр ішіндегі үюының мүмкіндігін төмендетеді. Солардың бірі альфа 2- макроглобулины. Табиғи антикоагулянттарға мукополисахарид- гепарин жатады, ол қанға базофильдерден жэне жуан клеткалардан бөлінеді жэне өкпеде, бауырда, басқа да тканьдерде болады. Гепарин қан ую факторларына антитромбин ІІІ-тің ингибиторлеуші эсерін күшейтеді. Гепаринның эсер ету механизмы мынадай: ол антитромбин молекула-сында конформациялық өзгерістер тудырады да, оның тромбинге жэне басқа факторларга жақындығын арттырады жэне будан соң өзі босап шығады. Сондықтан, гепаринның эрбір молекуласы антитромбинның коп молекулаларын белсендіреді. Гепарин- табиғи антикоагулянт ретінде, басқа да жасанды антикоагулянттармен қатар, К витамині антагонистерімен (дикумарол, пелентан жэне т.б.) қатар емдік препарат ретінде пайдаланылады. 1.Дәнекер тіннің химиялық құрамының ерекшеліктері. Дэнекер тканінің түріне байланысты фибриллярлы элементтер 3 түрлі талшықтар түрінде болады: коллагенді, эластинді жэне ретикулярлы талшықтар. Химиялық табиғаты бойынша бүл талшықтар коллаген жэне эластин типтес склеропротеиндерден қүралған. Қанмен бірге дэнекер ткані ағзаның ішкі ортасын калыптастырады жэне мынадай физиологиялық қызметтер аткарады: -   тіректік - ол клеткалар мен тканьдердерді байланыстырып, агза каркасын қүрайды; -      трофикалық - агзаның ішкі ортасын қалыптастыра отыра, дэнекер ткані тканьдердің трофикасын жэне метаболиттер элюминациясын қамтамасыз етеді; -      қорганыс - токсиндер мен бактериялық ферменттерді инактивтейді, механикалық жэне иммунологиялық қорганысты қамтамасыз етеді; -      қор жинақтаушы - дэнекер ткані липидтерді, минералды түздарды, суды, мела-нинды, биологиялық белсенді заттарды (жуан клеткаларда гепарин, гистамин) жэне т.б. жинақтайды; -      қүрылымтүзуші - бүл қызметі коллаген мен глюкозамингликандардың клеткалардың осуі мен дамуына реттеуші эсер етуіне байланысты; -      репаративті - бүл қызмет дэнекер тканінің жоғары регенерациялық мүмкіндігіне жэне эртүрлі факторлар тудырган ткань дефектісін жоюға қатысуымен байланысты. 2. Дәнекер тіннің протеогликандар мен гликозоаминогликандар. Дэнекер ткані глюкозамингликандарына гиалурон қышқылы, хондроитинсульфаттар, дер-матансульфаттар, кератансульфаттар жэне гепарин жатады, олар клеткааралық матрикстың белоктарымен қосылып, дэнекер тканінің протеогликандарын түзеді. Гиалурон қышқылы - гиалурон қышқылы мен N - ацетилглюкозамин кезектесіп орна-ласатын биополимер болып таблады. Әртүрлі мүшелерде гиалурон қышқылының мөлшері бірдей емес. Ол теріде, буындардың синовиальды сұйықтықтрында, кейбір шеміршектерде коп болады. Гиалуронидаза гиалурон қышқылын ыдырата отыра, клеткааралық өткізгшткті арттырады. Кейбір бактериялар гиалуронидазаны бөледі, ол қан ағынан клеткааралық кеңістікке өтуте жэне тканьдерде іріңці инфекцияны таратуға мүмкіндік береді. Хондроитинсульфаттар. Бүл полисахаридтердің мономері глюкурон қышқылынан жэне N - ацетилгалактозаминнен тұрады, оның хондроитинсульфатының түріне байланысты 4-ші немесе 6 -шы гидроксилы сульфатталған болады. Хондроитинсульфаттар теріде, сүйек тканінде, трахея, қолқа, артерия тканьдерінде кездеседі. Дерматансульфаттар - альфа - L- идурон қышқылынан (глюкурон қышқылының изомері) жэне N - ацетилгалактозамин - 4 сульфаттан құралған мономер болып табылады. Дерматансульфаттар қолқада болады жэне басқа хондроитинсульфаттардан ерекшелігі -антикоагулянттық қасиеті бар. Кератансульфаттар - бета-галактоза мен N - ацетилглюкозамин -6-сульфаттан түзілген мономерлерден күралған. Терінің кератандарының құрылымы тура осындай, тек галактоза-минсульфаты бар. Кератансульфаттар көздің мүйізді қабатында болады, мүнда олар белок-пен ковалентті байланысады жэне хондроитинмен бірге мүйізді қабаттың негізгі затын қүрайды. Карбоксильды жэне сульфатты топтардың болуына байланысты бүл гликозамингликан-дар коп молшерде теріс зарядты болады. Олардың полисахаридті тізбектері коллаген молеку-лаларымен электростатикалық өзара эсер етеді және Na + иондарыныц көп мөлшерін байла-ныстырады.Гликозамингликандардың бүл қасиеті су-тұзды алмасуды реттеуге клеткааралық заттың қатысуын анықтайды. Көптеген жай глюкозамингликандар (хондроитинсульфаттар, дерматан- жэне кератансульфаттар, гепарин) О - гликозидті байланыс арқылы белок молекуласының серинді қалдығына ковалентті қосылады да, протеогликандар молекуласын түзеді. Гликозамингли-кандар белок молекулаларына аспарагинның амидты азотының көмегімен N- гликозидты байланыс арқылы да қосылады. Әртүрлі протеогликандар глюкозамингликандардың жиынтығымен, молекула көлемімен жэне белоктық қүрамымен ерекшеленеді. Клеткалық қабаттың белоктары-на олигосахаридті молекулалардыц біраз мөлшерінің қосылуынан түзілген қосылыстар да кездеседі. Протеогликандардың суббірлігінің орталык бөлігі белоктық бөліктен түзілуі клеткааралық матрикстың протеогликандарына тэн. Клеткааралық матрикстың бірыңғай протеогликанды комплексы осындай суббірліктердің гиалурон қышқылының үлкен моле-куласына қосылуы арқылы түзіледі. Гиалурон қышқылының 1 молекуласы сульфатталған протеогликандардың 150 молекуласын коса алады. Дэнекер тканінің клеткааралық затының осындай үлкен комплекстерінің құрылысы «шыршалардан құралған шырша» тэріздес қүрылымға ұқсайды. Гликозамингликандардың бірдей зарядталған сульфатты тізбектері бір-бірінен тебілуі салдарынан протеогликандар сулы ортада "тарқалған" жэне жақсы гидратталған болады. Сол себепті бүл молекулалар алып жатқан колем протеогликандардың өз көлемінен анағұрлым артық . Механикалық қысым кезінде мұндай молекулалардыц көлемі азаяды да, сүйықтық сығылады. Алайда, тізбектер бірдей зарядталғандықтан, молекулалар қысылған сайын қысымға қарсылық артады. Егер механикалық кысымды тоқтатса,  онда молекулалар бастапқы қалпына келеді. Протеогликандардың бүл қасиеті буын қабатының шеміршектері үшін өте маңызды, олардың тығыздығы мен эластикалығы шеміршекте коллаген талшықтарының болуынан күшейе түседі.  3.Коллаген биосинтезі Спиральданган үш полипептидтік тізбектен проколлаген молекуласы қалыптасады, мүнда полипептидтік тізбектер бір-бірімен оралған жэне үштік суперспираль түрінде тыгыз орама түзеді. Проколлаген суперспиралі сутектік байланыстармен түрақтанады. Проколлагеннің полипептидтік тізбектері фибробластармен синтезделеді. Проколлагеннің полипептидтік тізбегінің синтезі мен жетілу процесінде, полирибосомалар деңгейінде озгешелік гидрок-силазалар эсерінен жэне С витаминінің қатысуымен полипептидтік тізбектерде орналасқан пролин мен лизиннің гидроксильденуі отеді: кезеңдердепроколлагенніңтүрақты З спираль-ды қүрылымы қалыптасуы үшін қажет. Лизиннің гидроксильды топтары глюколизденеді жэне галактозданады - комірсулы фрагменттер Проколлагеннің суперспиральданған молекулалары эндоплазматикалық ретикулумнан Гольджи аппаратына орын ауыстырып, секреторлы гранулаларга қосылады да, клеткааралық кеңістікке болінеді, мүнда проколлагенпептидазаның эсерінен тропоколлагенге айналады. Бүл жағдайда проколлаген молекуласының С - соңынан молекулярлық салмагы 35000 болатын полипептид, ал N - соңынан молекулярлық салмагы 20000 болатын полипептид болінеді.               -NH - C=0                            -NH - C=0                           I                                I                     CH-NH                                 CH-NH                     I                                I                     (сн2)2                              (сн2)2 I            вит С [ О ]        I CH2      ------------------ ►   СН2       (Fe++)                   СН2   NH - СО-                             NH - СО- -(лизин)-                              -(оксилизин)- Тропоколлаген молекуласы молекулярлық салмағы 120000 болатын коллагеннің күрылымдық бірлігі болып табылады. Тропоколлагеннің жекелеген молекулалары озара «соңы мен соңына» жэне «бүйірі мен бүйіріне» коваленттік байланыстар арқылы қосыла отыра, коллаген талшықтарын құрайды. Бүл процесс лизин мен оксилизиннің бүйірлі тізбектерінің аминтоптарының құрамында Си++ бар фермент - лизилоксидазаның эсерінен альдегидті топтарға дейін тотығуымен инициацияланады: Бұдан соң, альдегидті топтар есебінен тропоколлагеннің жекелеген молекулалары бір-бірімен эртүрлі ковалентті байланыстармен қосылады, ол байланыстар мынадай реакциялар есебінен түзіледі: - СН=С= байланысының түзілуімен альдольды конденсация реакциясынан -лизиннің альдегидті тобы мен бос аминтобы арасындағы реакцияда -CH=N - байла- нысы түзілуімен - гистидиннің имидазольды тобының - СН = СН - тізбек бөлігіне -С= С=        N= байланыс   түзе отыра қосылу реакциясы Кез-келген белок тэрізді коллаген де бірнеше полипептидтік тізбектерден турады жэне изоформалары бар. Проколлаген (ягни, троколлаген жэне коллаген) молекуласында 2 түрлі полипептидтік тізбектер бар: L1 жэне L2. Сонымен қатар Ll-тізбектің 4 түрі бар: L1(1),L1(II),L1(III),L1(IV). Егер коллаген молекуласыньщ 3 суббірліктерден қуралатынын ескерсек, онда мұндай қурылымның бірнеше нусқасы болуы мүмкін. Әсіресе, коллагеннің 4 түрі кеңінен таралған. Коллаген I - дэнекер тканінің көптеген түрлеріне тэн (сүйектің, терінің жэне шандырдың коллагені) жэне мынадай суббірліктік курамы бар: [ L1(I) ] 2 L2. Коллаген II-3 LI тізбектен турады: [Ы(ІІ)]З.Коллагенніңбұлтүрішеміршектергетэн. Эм-бриональды тканьдерде, ұсақ қан тамырларында, жүрек клапанының курылымында, балалар терісінде коллаген III бар, ол 3 L1 (111)3 суббірліктерден куралады. Коллаген IV-3L1(IV) суббірліктерден құралған. Коллаген талшықтары оте берік. Тармақталып оралған талшықтар торлы қурылым түзеді, ол клеткааралық матрикс затымен толтырылган, бул тканьдерге беріктілік жэне басқа да қасиеттер береді. Коллаген клетка сыртындагы белок ретінде барлық мүшелердің қурылымының қалыптасуын анықтайды. Сондықтан коллаген қурылымының синтез процестері мен құрылымы зақымдалған кезде эртүрлі мүшелердің дэнекер тканінің қызметтерінің бузылулары пайда болады. Агзада С витамині жетіспеген кезде пролин мен лизиннің гидросильденуі бузылады, лизилоксидазаның белсенділігі төмендейді, бұл тропоколлагеннің жетілу процесінің тежелуіне, коллагеннің беріктігі нашар молекулаларының пайда болуына экеліп соғады. Қан тамырларының тез «жарылғыштығы», көптеген нүктелік қан қуйылулар, цинга кезінде тістердің босап, түсуі осы процестерге байланысты болады. Коллаген баяу алмасатын белок болып табылады. Тканьдердің жэне асқазан - ішек жол-дары сөлінің көптеген протеолитикалық ферменттері коллагенді ыдыратпайды. Коллагеннің катаболизмінде өзгешелік фермент - коллагеназа негізгі қызмет атқарады, ол коллаген молекуласында лейцин мен глицин арасында түзілген пептидті байланыстарды ыдыратады. Коллаген молекуласы ыдырағанда оксипролин бөлінеді, ол зэрмен шыгарылады. Кейбір ауруларда коллагеннің жедел ыдырауына байланысты оксипролиннің зэрмен шыгарылуы артады, мысалы, гиперпаратиреодизмде, Педжет ауруында. Жарақаттар жазылган кезде коллаген синтезі артады. Фибробластардың жараның орнына қарай жылжуы нэтижесінде тыртық пайда болады, оның негізгі компоненті коллаген болып табылады. Цирроз кезінде бауырдың зақымдалған клеткалары коллагенге ауысады, атеросклероз кезінде артериялардыц қабырғасындағы клеткалар да коллагенге ауысады. Кейбір молекулалық формуалы коллоген құрамында 3-окси-L- пролин бар,алайда шектелген мөлшерде. Н₂С               СНОН Н₂С               СН- СООН          N          H   5. Бұлшық еттегі зат алмасу процесі мен химиялық құрамының ерекшеліктері. Бүлшық ет ткані морфологиясы бойынша 3 түрге бөлінеді: көлденең - жолақты, тегіс жэне жүрек бүлшық еті. Көлемі бойынша ол басқа тканьдердің арасында бірінші орында түр: балаларда дене салмағының 25% - ын, орта жастағы адамдарда- 40 % жоғары, қарттарда - 30% томен болады. Химиялық құрамы бойынша бүлшық еттің бүл 3 түрі де бір-бірінен көп ерекшеленбейді, бірақ қүрылысы мен қызметтерінің кейбір ерекшеліктері болады. Ағзаның қаңқа бүлшық еттерінің химиялық қүрамы мынандай:   Су                                    -    75-77% Белоктар                         -   20-22% Экстрактивті заттар       -    1,5-2% Липидтер                       -    1-3 % Көмірсулар                     -    05 - 3% Минералды заттар        -    1% Микроскопиялық зерттеген кезде қаңқа жэне жүрек булшық еттерінде - көлденең сызықтар анықталған, ал тегіс бұлшық еттерде - мұндай сызықтар болмайды. Көлденең -жолақты бүлшық еттерден ерекшелігі - тегіс бүлшық еттерінде тропонин белогы болмайды. Тегіс бүлшық еттерде актин мен миозиннің өзара эсер етуінің ингибиторы миозиннің Р -жеңіл тізбегі, ал көлденең - жолақты бүлшық еттерде - тропонин -1 болып табылады. Тегіс булшық еттерде жүрек жэне қаңқа мускулатурасына Караганда холестерин коп болады. Жүрек бұлшық еттері өздерінің қүрылымы мен қасиеттері бойынша қызыл қаңқа бүлшық еттеріне ұқсас, бірақ мүнда қаңқа бұлшық еттеріне қарағанда холестерин мен фосфолипидтер коп болады. Қаңқа бүлшық етіне Караганда, жүрек бүлшық етінде гликоген метаболизмге азырақ үшырайды жэне оның деңгейі үлкен өзгерістерге үшырамайды. Қаңқа бүлшық етіне қарағанда, жүрек бұлшық етінде креатин мен АТФ - тың мөлшері 2 есе аз болады. Миокардта негізінен аэробты процестер жүреді. Жүрек бүлшық еті үшін энергияның негізгі қайнар көзі - май қышқылдары ( жүрек бүлшық еті пайдаланатын оттегінің 70 % май қышқылдарының тотыгуы үшін жүмсалады), глюкоза, лактат жэне пируват болып табылады. Бүлшық еттердің негізгі қызметі - жиырылу жэне босаңсу. Қаңқа бүлшық еттері жүйке жүйесі тарапынан реттеулі бақылауда болады, ал жүрек жэне тегіс бүлшық еттері өздігінен қызмет етеді. Көлденең - жолақты бүлшық еттері жиырылу үшін соңгы моторлы пластинка арқылы қозғалыс жүйке талшығы бойынша белгі келіп түседі, мүнда белгінің сарколеммаға берілуін ацетилхолин жүзеге асырады. Тегіс бүлшық еттер вегатативті жүйке жүйесі -симпатикалық жэне парасимпатикалық талшықтар бойынша, сэйкес медиаторлар арқылы белгіні қабылдайды. Бұлшық еттің жиырылу қызметі химиялық қосылыстар энергиясының механикалық энергияға айналуымен байланысты. Бұл үшін мынадай жағдайлар болуы қажет: -       бүлшық еттерге үнемі химиялық энергия келіп түруы қажет, -       механикалық белсенділікті, яғни жиырылудың жылдамдығын, үзақтығын және күшін реттеудің механизмдері болуы қажет, -       энергияның айналуы реттеліп отыруы қажет, -       бүлшық еттердің бірнеше дүркін жиырылуы үшін оның бастапқы жағдайына, яғни бүлшық еттің бссаңсуының механизмы болуы қажет. Көлденең - жолақты бүлшық ет көп ядролы, митохондрияларға бай клеткалардан (бүлшық ет талшықтарынан) түрады, ол электроқозғыш мембранамен - сарколеммамен қоршаған. Жекелеген бұлшық ет клеткасының үзындығы бұлшық еттің үзындығына тең болуы мүмкін жэне 12 см жетеді. Бүлшық ет клеткасының қалындығы 10-100 мкм. Микроскопия кезінде саркоплазмада (цитоплазмада) түйіндер табылған, олар параллель орналасқан көптеген миофибриллалардан түрады. Әрбір миофибрилла көптеген саркомерлерден құралған, олардың үзындыгы 1500-2300 нм, олар бір - бірінен Z пластинкалармен бөлінген, бүл пластинкалар а-актин белогынан түрады. Саркомер - бүлшық еттің функционалдық бірлігі. Әрбір саркомер 2 түрлі - жуан жэне жіңішке - белоктық жіпшелерден (филаменттерден) қүралган. Жуан жіпшенің негізгі бело-гы - миозин, ал жіңішке жіпшенікі - актин, тропонин, тропомиозин болып табылады. Әрбір жуан филамент алты жіңішке жіпшемен қоршалған. Жіңішке жіпшенің негізгі құрылымдық компоненттері а - актин болып табылады. Жуан жіпшелердің қарама-қарсы полярлыгы бар 2 соңы бар, оларда өскіндер орналасқан. ¥зындығы 150 нм болатын жуан филаменттердің ортаңғы бөлігінің өскіндері болмайды. Жуан жіпшелердің өскіндері миозин-нен қүралған, оның көптеген молекулаларынан саркомердің жуан филаменттері жиналған. Жарық микроскоптан көрінетін бұлшық еттің көлденең жолақтануы - бүл бұлшық ет клеткаларының өзгеше үйымдастығы мен миофибриллалардың бір-біріне қатысты орналасуының нэтижесі. Булшық еттердің жиырылуы кезінде жуан жэне жіңішке жіпшелердің ұзындығы өзгермейді, бірақ бүл жагдайда жуан жіпшелердің миозинінің бас жағының иілу бұрышы өзгереді. Соның нэтижесінде саркомердің үзындығы, яғни бұлшық ет клеткасының үзындығының қысқаруы жүреді. 6.Бұлшық еттің АТФ регенерациялаушы жүйесі.Креатинурия. Жүмыс кезінде бүлшық етте заттар алмасуы күрт артады. Бүл кезде АТФ-тың қажеттілігі 1000 есе көбейеді. Бүлшық еттерде АТФ анаэробты гликолиз кезінде суб-стратты фосфорильдену реакциялары есебінен синтезделуі мүмкін. Бүлшық ет оттегімен жеткілікті қамтамасыз етілген кезде АТФ көмірсулы, липидті жэне аминқышкылды алмасу метаболиттерінің тотығуы кезінде, тотығып фосфорильдену реакцияларында синтезделеді. Жүмыс істеп жатқан бүлшық етте АТФ деңгейін толтыру креатинфосфаттың есебінен де жүреді, ол креатинфосфокиназаның эсерінен макроэргиялық фосфатты байланысты АДФ-ке жеткізеді. Аэробты процестердің деңгейі бүлшық еттің қанмен қамтамасыз етілуіне байланысты. Бүлшық ет жүмыс істеген сайын қан агыны күшейеді, капиллярлар кеңейеді, алайда жиырылу салдарынан кан тамырлары қысылып, бүлшық еттің қанмен қамтамасыз етілуі нашарлайды. Соның салдарынан мынадай жагдай байқалады: жүмыс істеп түрған жэне энергияны көп пайдаланатын бүлшық еттердің қанмен қамтамасыз етілуі оттегіні жеткізу фактісі бойынша жеткіліксіз болады. Оттегіге деген жогары қажеттілік оксимио-глобин түрінде қорға жиналған оттегі есебінен компенсацияланады. Алайда, оттегінің қоры азайған сайын, жүмыс істеп түрған бүлшық етте энергияны өндіру глюкоза катаболизмінің анаэробты дихотомиялық жолы есебінен жүзеге асырылады, оның қарқыны арта түседі. Бүлшық еттерде АТФ-ты өндіру миокиназды реакция кезінде жүзеге асырылады. Бүлшық ет ферменті - миоаденилаткиназаның эсерінен АДФ-тың 2 молекуласынан АТФ-тың 1 молекул асы жэне АМФ синтезделуі мүмкін. Миокиназды реакцияда түзілетін АМФ - гликолиздің негізгі ферменті - фосфофрук-токиназаның аллостериялық белсендіргіші болып табылады. Бүл механизм үзақ жүмыс істейтін бүлшық етте гликолиздің жеделдеуінің негізгі механизмі болып табылады. Қаңқа бүлшық етінен ерекше, жүрек бүлшық еті үнемі жүмыс істеп түрады, ол тэулігіне шамамен 7200 литр қанды айналдырып отырады. Миокардтың биоэнергетикасының ерекшелігі -АТФ молекуласы түрінде энергияны өндіру тек аэробты процестер, тотығып фосфорильдену реакциялары есебінен жүретіні. Атрофиямен сипатталатын бұлшық ет тканінің аурулары қанда креатиннің деңгейінің артуымен жэне оның зэрде пайда болуымен - креатинуриямен сипатталады. Креатин деңгейі оның синтезіне жэне креатининге айналуына байланысты. Креатинин де  зэрмен шығарылады. Креатинин - креатинфосфаттың ферментті емес дефосфорильденуі кезінде түзіледі. Бүлшық ет дистрофияларында ағзадан креатиннің шығарылуы артады, ал креатинин төмендейді. Бул сірэ, булшық еттерде креатинфосфаттың түзілу жылдамдығының төмендеуімен байланысты. Креатиннің зэрмен тэуліктік шығарылуы адамның бүлшық еттерінің салмағына тура пропорционалды болады. Креатинин бастапқы зэрден реабсорбцияланбайды, сондықтан шығарылатын креатининнің мөлшері түйінді фильтрацияның мөлшерін көрсетеді. Бүйрек аурулары кезінде (фильтрация бүзылғанда) зэрмен креатининнің шығарылуы төмендейді, ал оның қандағы концентрациясы артады. 7. Бұлшық еттің жиырылуы мен босаңсу процесінің биохимиялық механизмі. Қазіргі кездегі мэліметтер бойынша, кез-келген бүлшық еттің жиырылуы мен босаңсуының биохимиялық циклы 5 кезеңнен түрады: -   миозиннің "бастары" АТФ молекуласымен толтырылады -      үлкен бүрышта айнала жүре, миозиннің "бастары" F - актинмен байланысып, фи-бриллалар ссьтарымен шамамен 90° бүрыш қүрайды -      миозин "бастарының" актинмен ассоциациясы АТФ- азаның белсендірілуіне, АТФ гидролизіне жэне АДФ пен бейорганикалық фосфаттың бөлінуіне әкеледі. Бүл миозин "бастарының" актинмен өзара байланысу бүрышын 90 °- тан 45 °- қа дейін өзгертеді де, актиннің саркомер орталығына 10-15 нм жылжуына әкеледі, яғни, Ғ - актин - миозин комплексі белоктарының конформациясы өзгеріп -жиырылу жүреді. -      АТФ - тың жаңа молекулалары миозин - Ғ - актин комплексіндегі миозинінің "ба-старымен" байланысады. -      миозин - АТФ комплексінің актинге жақындығы томен, сондықтан ол миозин "бастарының" Ғ - актиннен бөлінуіне әкеледі - саркомерлердің жуан және жіңішке жіпшелерінің белоктарының бастапқы жағдайы қалпына келеді - бссаңсу жүреді. Осындай принцип бойынша кез-келген бүлшық еттердің жиырылуы мен босаңсуы жүреді. Бүлшық еттік жиырылу мен босаңсудың лимиттеуші жалғыз факторы АТФ болып табылады, ал бүл процестердің басты реттеушісі - Са^ иондары болып табылады, олар саркоплазматикалық ретикулум цистернасында Са - байланыстыратын ерекше белок -каль-секвестринмен комплекс түрінде жинақталады. Бұлшық еттің жиырылуы жүйке белгісімен - қозғалыс потенциалымен іске қосылады, ол жүйке клеткасының мембранасында К+жэне Na+ иондары концентрациясының градиенті есебінен пайда болады, бүл потенциал ацетилхолин медиаторының көмегімен жүйке -бүлшық еттік синапс арқылы сарколеммалар мен Т-жүйе түтіктерінің қозғалыс потен-циалына айналады.  Сүйек ткані дэнекер тканінің бір түрі болып табылады жэне сүйектің қүрылымы мен қызметін анықтайды. Сүйек ткані өзінің биологиялық қызметіне сэйкес беріктігімен жэне тығыздығымен ерекшеленеді. Бүл қасиеттер сүйектің клеткааралық затының қүрамында минералды қосылыстардың көп мөлшерде болуымен байланысты. Минералды заттардыц, негізінен кальций мен фосфаттардың, депосы бола отырып, сүйек ткані ағзаның ішкі ортасының гомеостазын сақтауға қатысады. Сүйек тканінің коп болігі клеткааралық ма-трикс, ал аздаған болігі-клеткалық элементтер түрінде болады. Клеткааралық матрикс органикалық жэне минералдық қосылыстардан қүралған. Органикалық заттар коллаген-ды талшықтар, альбуминдер, ферменттер, гликоген, липидтер, органикалық қышқылдар түрінде болады. Минералды заттар (құрғақ қалдықтың 70 %) кобінесе гидроксилапатиттердің кристалдары түрінде болады, олардьщ қүрамында кальций мен фосфаттардан басқа да элементтер бар. Сүйек тканінің барлық компоненттері үнемі жаңарып жэне қайта қүрылып отырады: сүйектің органикалық жэне минералды заттары үнемі ыдырап жэне синтезделіп отырады. Бұл сүйек тканінің клеткалық элементтерінің қызметімен қамтамасыз етіледі. Сүйек тканінің клеткаларының ішінде остеобластар мен остеокластар басым болады. Остеобластарда клеткаларға тэн барлық компонентер болады жэне коллаген, гликопроте-индер мен глюкозамингликандардың синтезінің күшті аппаратымен ерекшеленеді, ол заттар клеткааралық матриксе болінеді де, гидроксиапатиттердің кристалдары түрінде кальций фосфатының жинақталуына ықпал етеді. Остеокластар клеткааралық сүйықтықтан сүйек матриксіне кальцийдің белсенді тасымалдануын қамтамасыз етеді. Ірі коп ядролы клеткалар - остеокластар рН-тың, Са++ иондары немесе фосфаттар концентрациясы озгерген кезде клеткааралық матрикстың гидроксилапатиттері кристалдарының резорбциясын тудырады да, кальцийдың қанға реабсорбциясын қамтамасыз етеді. 10.Нерв тінінің химиялық құрамы.Жүйке клеткаларының химиялық қүрамының ерекшеліктері - нейроглобулин, нейростромин, нейрокератин, нейроколлаген жэне клатрин сияқты ерекше белоктардың болуы. Нейроглобулин - қүрамында ДНҚ бар жэне нейростромин қүрамында РНҚ бар нуклеопротеидтер, нейроколлаген - протеолипид . ДНҚ мен РНҚ бос түрде болады. Жас үлгайған сайын  РНҚ деңгейі артып, ДНҚ деңгейі  төмендейтіні анықталған.   Жүйке  жүйесінің эртүрлі бөліктерінде белоктардың жалпы мөлшері бірдей емес жэне олардың атқаратын қызметтеріне байланысты болады. Функционалды белсенді орталықтарда белоктардың мөлшері белсенділігі аз бөліктерге қарағанда көп болады. Жүйке клеткаларының қызметінде нейропептидтер жэне биогенді аминдер ерекше орында түр, олар медиаторлы қызметтер атқарады. Жүйке клеткаларында бос немесе белоктармен байланыскан холестерин коп болады, ол эсіресе мида қарқынды синтезделеді. Холестерин эсіресе жүлында коп болады. Жуйке тканінде, эсіресе мидың ақ затында коп молшерде гликолипидтер мен фосфатидтер бар, олардың күрамына арахидон (С19Н30СООН), клупанодон (С2|Н32СООН), қышқылдары сияқты полиқанықпаған май қышқылдары кіреді. Вегетативті синапстардың перицеллюляр-лы кеңістіктерінде коп молшерде гликоген бар (70-150 мг %). Минералды заттардан жүйке тканінде барлық макро- жэне микроэлементтер болады. Йод салыстырмалы коп. Мида йодтың мөлшері 32,3% мг, орталық мида - 416,5 мг %. Мидың барлық липоидтерінің шамамен 65 % миелинді қабаттарда орналасқан. Миелин липоидтарының көп бөлігін холестерин (27,7%), цереброзидтер мен ганглиозидтер (22,7%) құрайды. Фосфолипидтердің ішінен коламиндер (15,6%), плазмогендер (12,3%) жэнелеци-тиндер (11,2%)еңкөп болады. Миелин белоктары негізінен гидрофобты болып табылады, олар липоидтар-мен липопротеидті комплекс түзеді. Кейбір белоктарда ковалентті байланыскан май кышкылдары - протеолипидтер бар. Миелин белоктарының үштен бір бөлігін сілтілі табигаты бар, суда еритін белоктар қүрайды, оларды энцефалитогенді белоктар деп атайды. Бұл белокка антиденелер синтезделуі мүмкін, олар энцефалитогенді белоктарымен эсер етіп, миелиннің зақымдалуын жэне аксондардың демиелинизациясын тудырады, бұл жүйке импульсациясының бүзылуына, параличке экеліп соғады. Демиелинизация мен аллергиялық энцефалит кене энцефалиті, дифтерия жэнезаттар алмасуының тұқым қуалаушы ауруларында орын алады.  Адамның миында шамамен 10 " нейрондар бар. Мидағы нейрондар мен глия клеткаларының қатынасы 10:1 -гетең. Нейрондар - жүйке клеткалары электр белгілерін қабылдайды, өткізеді жэне жеткізеді, олардың магынасы жалпы жүйке жүйесі қызметінде осы берілген клетка қандай орын ала-тынына байланысты. Соған сэйкес олар мотонейрондар, сенсорлы нейрондар жэне интер-нейрондар болып бөлінеді. Мотонейрондар бүлшық еттердің сэйкес топтары жиырылуы үшін белгіні қалыптастырады. Сенсорлы нейрондар эртүрлі қоздырғыштар - жарық, температура, дыбыс, электромагнитті, электрлі, механикалық, химиялық эсер туралы ақпаратты жеткізетін белгіні қабылдайды. Интернейрондар (қосымша нейрондар) адекватты қозғалыс бүйрықтарының қалыптасуына экелетін бірнеше түрлі бастаушылардан сенсорлы ақпараттың   өнделуін қамтамасыз етеді. Нейрондардың қызметтері осы жүйке клеткаларының формасымен көлеміне байланысты. Алайда, формасы мен көлемдерінің ерекшеліктеріне қарамастан барлық нейрондардың қүрылысының ортақ жоспары мен белгілердің табиғаты мен қалыптасуының ортақ принциптері бар. Нейрон үзынша клетка түрінде болады, оның бір соңында дендриттер -диаметрі 1 мкм - ден томен жіңішке талшықтар орналасқан. Дендриттердің сондары басқа нейрондармен синапстар түзеді жэне белгілерді қабылдаушы қондыргы ретінде қызмет етеді. Келіп түскен белгілерді нейрондағы синапстар да қабылдайды. Нейронная белгіні жеткізу қызметін аксон атқарады, бүл тармақталған үзын талшық, диаметрі - 1-20 мкм. Аксонның үзындығы миллиметрдің бір бөлігінен 1 метрге дейін жэне одан да жоғары болады. Аксондардың соңғы тармақтары синапсты түйіндер түрінде жуандайды да, солардың көмегімен басқа нейрондардың дендриттерімен, басқа нейрондардың денесімен немесе эффекторлы клеткамен байланысады. Бүл морфологиялық субстанция-лар синапстар деп аталады. Жүйке клеткаларының тармақтары - дендриттер мен аксондар түтіктерге үқсас болады жэне нейрон денесінің плазматикалық мембранасының жалғасы болып табылады. Тармақтардың мембраналарында клеткалық мембраналардың кэдімгі компоненттерінен басқа жүйке импульсының калыптасуын жэне оның жүйке тармағы бойынша қозгалуын қамтамасыз ететін молекулярлы қүрылымдар болады (Na,-ATO- аза, натрий жэне калий каналдарының белоктары жэне т.б.). Жүйке тармақтарының қуысы цитоплазмамен (аксоплазмамен) толтырылган. Аксо-плазманың негізгі қүрылымдық компоненттері микротүтіктер болып табылады, олар тубулин белоктарынан түзілген. Диаметрі шамамен 25 нм болатын микротүтіктер тармақтардың бойымен орамдар түрінде орналасады. Цитоплазмада микротүтіктерден баска фибрилляр-лы белоктар бар: диаметрі 10 нм болатын нейрофиламенттер жэне диаметрі 5 нм болатын микрофиламенттер, олар актиннен күралган. Аксоплазманың фибриллярлы белоктары аксоплазманың нейрон денесінен синаптикалық түйіндерге үзіліссіз ағуына қатысады. Аксоплазматикалық ағынмен синапска тэулігіне 20 см жылдамдықпен метаболиттер, белоктар тасымалданады, митохондриялар, лизосомалар, саркоплазматикалық ретикулум орын ауыстырады. Синаптикалық түйіннің деңгейінде мембраналық қүрылымдар - синаптикалық көпіршіктер қалыптасады, олар нейромедиатормен толтырылган, олардың мембраналары плазматикалық мембранамен қосылады да, нейромедиаторды синаптикалық қуыска бөледі. Синаптикалық көпіршіктердің мембраналары клатрин белогынан түратын торлы кабатпен жабылган. Мембраналардың қосылуына жэне синаптикалық қуысқа медиаторлардың бөлінуіне Са ++ иондары себепкер болады. Жүйке талшықтарын қоршап түрған миелинді қабаттар Шванн клеткаларының немесе олигодендроциттердің плазматикалық мембраналарының туындылары болып табылады. Мембрана аксонның айналасында бірнеше рет оралған жэне оның үзындығы бойымен қысқа қапшықтар түзеді. Олардың арасындағы миелинденбеген бөліктер - Ран-вье үзілістері болады. Миелинді қабаттың мембранасы басқа да клеткалық мембраналар сияқты қүралған жэне изолятор қызметін атқарып, жүйке импульсының тезірек таралуын қамтамасыз етеді. 11.Мидың медиаторлары және физиологиялық активті пептидтер. Нейромедиаторлар тобы -аминқышқылдар туындылары - биогенді аминдер жэне нейропептидтер анықталған, олар жүйке жүйесінің орталық бөліктеріндегі сэйкес синапстарда рецепцияны қамтамасыз етеді. Сонымен қатар қоздырушы жэне тежеуші синапстардың бар екені де анықталған. Тежеуші синапстарда глицин жэне аминомай қышқылы медиаторлар болса, қоздырушы синапстардың медиаторлары биогенді аминдерден басқа глутамин жэне аспарагин қышқылы болып табылады. Мидың негізгі қоздырушы медиаторы - глутамин қышқылы болып табылады. Нейрондардын синапстары тек нейронды қоздырушы белгіні ғана емес, сонымен қатар тежегіш белгілерді де береді. Тежегіш белгілерді беруші синапстардың медиаторы глицин аминқышқылы жэне глутамин қышқылының туындысы - g - аминомай қышқылы ( ГАМҚ) болып табылады. Сэйкес рецепторлармен байланыса отыра, ГАМК постсинаптикалык мембрананың қозуын төмендетеді. ГАМҚ рецепторы, ацетилхолинды рецептор сияқты, қақпалы ионды канал түрінде болады, бірақ оның иондарға қатысты өзгешелігі болады - ол кіші теріс иондарды өткізеді ( негізінен СГ) де, ал оң зарядталған иондарды өткізбейді. Клетка сыртындағы хлорид иондардың концентрациясы клетка ішіне Караганда эдэуір жоғары болады (С1" тепе-теңдік потенциалына сэйкес, ол қалыпты тыныштық потенциалына жуық немесе одан да теріс зарядталған болады). Сондықтан хлоридты каналдардың ашылуы мембрананы полярлы, тіпті гиперполярлы жағдайда үстап тұрады да, клетканың деполяризациясын, яғни қозуын, қиындатады. ГАМК эсері өзін бөлетін пресинаптикалық жалғаулар арқылы кері сіңірілген кезде тоқтайды немесе оларды жақын орналасқан глиальды клеткалар сіңіреді. Глиальды клеткалардын плазматикалық мембраналарында жэне пресинаптикалық мембраналарда ГАМҚ белсенді жеткізуші ерекше тасымалдау белоктары бар. у-аминомай кышкылы - глутаматкарбоксилазаның эсерінен глутамин қышқылынан түзіледі. Бұл ферменттің коферменті В6витаминінің туындысы - фосфопиридоксаль болып табылады. Сол себепті, гамма - аминомай қышқылының синтезін азайтатын кез-келген факторлар қалтырауықты тудырады. Базальды ганглияларда гамма- аминома* қышқылының өзгешелік жетіспеушілігі тұқым қуалаушы ауру-Хантингтон хореясыныг негізінде жатыр. Глицин - ми мен жүлынның нейронаралық тежегіш синапстарының медиаторы. Глицин рецепторларының өзгешелік антогонисты стрихнин болып табылады. Сондықтаг ол жэне оның туындылары рефлекторлы қозуды жоғарылату үшін, орталық жүйк< жүйесінің эртүрлі анализаторларының қызметін (есту, сезіну, дэм сезу), тыныс ал) орталықтарының қызметін ынталандыру үшін жэнет.б. пайдаланылады. Столбнякты ток син эсерінен болатын қаңқа бүлшық етінің жиырылуы глициннің синаптикалық қуысқг бөліну процесінің блокадасымен байланысты екені анықталған.  Ангиотензин II - октапептид (Asp-Arg-Val-Tut-His-Pro-Phe), су - тузды алмасуды реттеуге қатысады. Медиатор ретшде ол шолге жэне антидиуретикалық гормонның ынталан-дырылуына жауапты мидың үшінші қарыншасында қызмет етеді . Сонымен катар , ангиотензин II тура вазопрессорлы эсер ете отыра, артериалды қысымды жогарылатады. Ол бүйректерде қан агынын жэне агзадан судың шығарылуын төмендетеді, буйрек үсті безінің альдсстеронды бөлуін артгырады, бул бастапқы зэрден қанға натрий иондарының реабсорбциясын көбейтеді. Либериндер жэне статиндер. Гипоталамустың клеткаларында ерекше нейропептидтер синтезделеді, олар либериндер (соматолиберин, люлиберин, тиролиберин, кортиколиберин, фоллилиберин, пролактолиберин, меланолиберин) жэне статиндер (соматостатин, пролак-тостатин, мелансстатин жэне т.б.). Либериндер мен статиндердің түзілуі гипоталамустың туберо-инфундибулярлы аумагында өтеді. Аркуатты ядроларда - лю - жэне фоллилиберин-дер, сүр төмпешіктің нейрондарында - кортиколиберин, орталық бөлікте - тиролиберин түзіледі, вентромедиальды ядроларда - пролактолиберин жэне пролактсстатин синтезделеді. Аксональды агынменолар гипофизге жекткізіледі де, сэйкес жуйке клеткаларының қозуы кезінде бөлініп, тропты гормондардың түзілуі мен секрециясына эсер етеді: либериндер -ынталандырады, статиндер - тежейді. Мысалы, соматостатин (13 аминқышқылдан түрады) нейроаксональды ағынмен гипсфиздің алдыңғы бөлігіне жеткізіледі де, осу гормоны (СТГ), тиреотропин (ТТГ) жэне пролактин секрециясын тежейді. Жуйке жалгауларынан либериндердің ( рилизинг -факторлардың) бөлінуіне мидың моноаминдері (әсіресе дофамин) жэне серотонин улкен эсер етеді. Дофаминды бөлетін нейрондар гипоталамустың аркуатты ядроларының аумагында орналасқан , ал олардың аксондары орталық төмпешікте аяқталады. Норадреналин мен серотонинэнергиялық нейрондар гипотамустан тыс орналасады - негізінен көпірде жэне догал мида. Норадреналин - ынталандыратын, ал серотонин - тежейтін эсер көрсетеді. Сонымен катар, серотонин кортиколибериндердің бөлінуін ынталандырады.   12. Ацетилхолинді рецепторлардың биохимиясы. Жүйке - булшық етті синапс холинэргиялық синапстарга жатады, өйткені олар медиатор ретінде ацетилхолинды пайдаланады. Ацетилхолинды (холинэргиялық) синапстарга автономды  жүйке     жүйесінің  преганглионарлы  нейрондарыныц  синапстары  жэне парасимпатикалық жүйке жүйесінің постганглионарлы нейрондарыныц синапстары жатады. Кез -келген синапста жүйке импульсын жеткізу процесін мынадай кезеңдерге белуге болады: -   аксонның соңына дейін жеткен қозғалыс потенциалы синаптикалық көпіршіктен синаптикалық қуысқа медиатордың бөлінуін тудырады -   медиатор басқа клетканың мембранасына диффузияланады (постсинаптикалық мембранаға), -   медиатор постсинаптикалык мембранадағы рецептормен қосылып, онда конформациялық өзгерістерді тудырады, бул постсинаптикалык мембрана басқа нейронныц мембранасы түрінде болса қозгалыс потенциалыныц пайда болуына немесе эффекторлы клетканың өзіне тэн реакциясыныц ( секреция, жиырылу жэне т.б.) пайда болуына экеледі, -  медиатор синаптикалық қуыстан алынады немесе осы жерде ыдырайды. Жүйке - булшық еттік синапста жуйке импульсы пресинаптикалык мембранага жетеді де, оның деполяризациясын тудырып, потенциалға тэуелді Са++ каналдарын ашады. Кальций иондары осы каналдар бойымен пресинаптикалык мембрана арқылы өтіп, аксонның ішіне кіреді. Аксон жалғауының ішіндегі Са^ иондарының концентрациясы 10-100 есе (107 - 103 M) артады, соның салдарынан курамында ацетилхолин бар синаптикалық көпіршіктер пресинаптикалык мембранамен қосылады да, олардың ішкі курамысинаптикалыққуысқабөлінеді. Уақыт бірлігінде осындай босап қалған көпіршіктер саны аксон жалғауында Са ++ иондарының концентрациясы өскен сайын күрт артады. Са иондары концентрациясының 20 % артуы медиатордың синаптикалық қуысқа бөлінуін жеделдетеді. Бул жүйке - булшық етті синаптикалық жеткізуді қозғалыс потенциалының ұзактығына өте сезімтал етеді. Са++иондарының концентрациясы тек аз уақытқа ғана артады, өйткені Са - байланыстырушы белоктар, Са - шектеуші көпіршіктер жэне митохондриялар аксон жалғауына келіп тускен Са иондарын тез сіңіріп алады. Әрбір синаптикалық көпіршік, өзінің қурамын синаптикалық қуысқа боле отыра, постсинаптикалык клеткада мембраналық потенциалдың өзгерісін тудырады, ягни жуйке - бұлшық еттік синапста булшық ет клеткасының мембранасы химиялық белгіні электрлі белпге өзгертуші қызметін атқарады. Бул постсинаптикалык мембранада орналасқан лигандқа - тэуелді ионды каналдардың ( рецепторлардың) көмегімен жүзеге асырылады. Ацетилхолин медиаторы молекуласыньщ постсинаптикалык мембрананың осы рецеп-торларымен байланысуы мембрана конформациясының өзгерісін тудырады - иондық каналдар ашылып, мембрана арқылы К*, Na+ иондарын жэне жартылай Са++иондарын өткізеді де, сол себепті булшық ет клеткасында мембраналық потенциал өзгереді, ягни сарколемманың деполяризациясы жүреді де, булшық еттің жиырылу механизмі іске қосылады. Булшык етті синапста ацетилхолинды каналдар (рецепторлар) мембраналық потенциалдың өзгерісіне аса сезімтал емес. Олар электрлі белгіні генерациялайды, оның күші химиялық белгінің қарқыны мен узақтығына байланысты болады, яғни қанша медиатор синаптикалық қуысқа бөлінуі мен қанша уақыт сонда болатынына байланысты. Химиялық табиғаты бойынша қаңқа булшық етінің ацетилхолинды рецепторы (каналы) - 4 түрлі 5 суббірліктен туратын, молекулярлық салмағы 250 000 дальтон болатын трансмембраналық белок - гликопротеин болып   табылады. Рецептордың 1   молекуласы ацетилхолинның 2 молекуласын косып алады да, каналдың ашылуына экелетін конформациялық өзгерістерді тудырады. Пресинаптикалық мембрана тыныштық жағдайға келген кезде постсинаптикалық қозу бәсеңдейді, ал ацетилхолин синаптикалық қуыстан шығарылған кезде - тоқтайды. Ацетилхолинның шығарылуы оның ацетилхолинэстеразаның эсерінен ыдырау жолымен жүреді. Бүл фермент бүлшық ет клеткасынан бөлінеді жэне базальды мембрананың жүйке - бүлшық етті синапста пресинаптикалық жэне постсинаптикалық мембраналарды бөліп түратын базальды мембрананың коллаген тэрізді "соңына" тіркеледі. Ацетилхолиннің ыдырауы кезінде түзілетін холин мен сірке қышқылы, пресинаптикалық мембрана арқылы жүйке жалғауларына тасымалданады да, ацетилхолин синтезі үшін қайтадан пай-даланылады. Постсинаптикалық мембранада тыныштық потенциалының қалпына келуі К+, Na + - АТФ- аза эсерінен жүреді. Парасимпатикалық жүйке жүйесінің (жүрек, тегіс бүлшық еттер, бездер) постганглионарлы нейрондарының ацетилхолинды рецепторлары м- холинорецепторлар (мускаринге сезімтал), ал ганглионарлы синапстардың түсында жэне соматикалық жүйке - бүлшық етті синапстарда орналасқан рецепторлар - н- холинорецепторлар (никотинге сезімтал) деп аталады.(сурет) М- холинрецепторлармен байланыса отыра, ацетилхолин жүрек жиырылуының ээсеңцеуін, перифериялық қан тамырларының кеңеюін, асқазан мен ішектің перис-гальтикасының күшеюін, жатырдың, өт қабының жэне қуықтың мускулатурасының жи-ырылуын тудырады. Бұл ацетилхолинның М - холинрецепторларға эсер ете отырып 3' - 5' - ГМФ синтездейтін гуанилатциклазаны белсендіруіне байланысты, ол өз кезегінде постсинаптикалық мембрананың деполяризациясын баяулатады да, басқа да қоздырушы күйке белгілерін тежейді. Ацетилхолинның н - холинрецепторлар арқылы эсер етуі жүйке нмпульсының вегетативті ганглияның постганглионарлы нейронына преганглионарлы ак-;оннан жүйке импульсының тасымалдануына немесе көлденең - жолақты мускулатураның жиырылуының ынталандырылуына экеледі. Жүйке - бүлшық еттік синапстар мен парасимпатикалық жүйке жүйесінің пост-^англионарлы нейрондарының синапстарынан ерекше, преганглионарлы синапстарда щетилхолинның синаптикалық қуысқа бөлінуі постсинаптикалық мембранада иондық каналдардың ашылуына жэне қозғалыс потенциалының пайда болуына экеледі, ол ары ^арай постсинаптикалық нейронның аксонының бойымен таралады. 13.Адренергиялық рецепторлардың биохимиясы. Адренергиялық    синапстың медиаторлары тирозин аминқышқылының туындьшары - дофамин, норадреналин жэне адреналин болып табылады. Ноадреналин мидың эртүрлі Зөлімдерінің (лимбикалық бөлімдер, таламус жэне гипаталамус) синапстарында жэне жүйке жүйесінің симпатикалық бөлімінің постганглионарлы нейрондарының синапстарында болады. Дофамин қара субстанция мен мидыц ала денесінің синапстарында медиатор қызметін атқарады. Адренергиялық медиаторлардың синтезі синаптикалық түйіндерде жүреді, мунда нейрон денесінен аксоплазматикалық ағынмен катехоламиндер синтезінің ферменттері - тирозингидроксилаза, ДОФА - декарбоксилаза, р- гидроксилаза, N- метил-трансфераза - жеткізіледі. Синтезделген медиатор (дофамин, норадреналин, адреналин ) синаптикалық түйіндерде жинақталады жэне пресинаптикалык мембрана деполяризациясын тудырушы жүйке белгісі келіп түскен кезде синаптикалық қуысқа бөлінеді. Синаптикалық қуыста адренэргиялық медиатор постсинаптикалык мембранада орналасқан рецепторлармен байланысады. Постсинаптикалык мембраналарда адренорецепторлардың екі негізгі класы бар: а- жэне Р- типті. Олар al жэне a2 -адренорецепторлар, pi жэне P 2 адренорецепторлар жэне ү - адренорецепторлар болып бөлінеді: -   a, - қан тамырларының тегіс булшық еттерінің қозу жэне жиырылу рецепторлары; -       a2 - асқазан - ішек жолы мүшелерінің тегіс булшық еттерінің жиырылуын тежеуші рецепторлар; -       Р, - асқазан - ішек жолы тегіс булшық еттерінің, жүректің жиырылуын ынталан-дыратын рецепторлар, -       Р2 - жатыр мен бронх тегіс булшық етінің вазодилатациясы, қаңқа булшық етінде гликогенолиздің ынталандырылуының рецепторлары, -   ү - бауырдағы гликогенолиз бен липолизді ынталандыратын рецепторлар. Адренергиялық синапста адренорецепторлы озара эсер ету лигандқа тэуелді иондық каналдардың ашылуына экелмейді. Бул рецепторлардағы лиганд - рецепторлы озара эсер ету постсинаптикалык клеткада екінші делдалдың түзілуіне экеледі. Атап айтқанда, 3' -5' - АМФ синтездеуші аденилатциклазаның белсендірілуі жүреді. Өз кезегінде, циклды АМФ клеткада белгілі бір белоктарды, соның ішінде ионды каналдарды фосфорильдейтін протеинкиназаны белсендіреді де де, сол себепті клетканың электрлі жағдайын өзгертеді. Соңғыэсер неқоздырушы, не тежеуші болуы мүмкін. 3'-5'-АМФ клетканыңкез - келген реттеуші механизмінде өзгерістерді, тіпті гендердің экспрессиясына дейінгі өзгерістерді тудыруы мүмкін. Адренэргиялық синапста симпатикалық медиацияның маңызды кезеңдерінің бірі - гормон - медиаторлардың метаболизмы болып табылады. Агзада адреналин негізінен хиноидты тотығуға (Утевский A.M., 1964, 1965, 1967), О - метильдену процесіне (Axselrod J. 1957, 1964), моноаминооксидаза ферменті эсерінен дезаминденуге (Kopin I., Axelrod J., 1963) ушырайды. Норадреналинның ыдырауы оның жинақталу жэне бөліну эдістеріне байланысты болады. Жуйке импульсы әсерінен бөлінетін ноадреналин адренорецепторға жетіп, өзінің ме-диаторлы эсерін тудырады да, ары қарай О - метилтрансфераза ферментінің әсерінен О - метильдену жолымен ыдырайды, ал мембранамен тығыз байланысқан немесе қайтадан пресинаптикалык мембрана арқылы шығарылған норадреналин кері қайтару салдарынан қайтадан синаптикалық көпіршікке түседі немесе моноаминооксидаза (МАО) арқылы дезаминдену   жолымен инактивтеледі. Адренергиялық синапстың бір түрі дофаминды синапс болып табылады, онда ме-диаторлы қызметті дофамин атқарады. Дофаминды синапстыц постсинаптикалык мем-бранасында рецепторларлың 2 түрі бар: Dr жэне D2 - рецепторлар. D,- рецепторлардыц қызметі аденилатциклаза көмегімен 3'-5'-АМФ синтезін ынталандырумен байланысты. Постсинаптикалык мембранадаD-рецепторлары бар дофаминды   синапстар мидың қара субстанциясының нейрондарынан тұрады, олардың аксондары мидың ала денесінде аяқталады. Мидың бұл бөлімдері бүлшық еттің қозғалысын бақылайды. Дофаминды импульсацияның бұзылуы кезінде паркинсонизм симптомдары (Паркинсон ауруы) пай-да болады: олар қозғалудың шектелуі, дірілдек, бұлшық ет ригидтануы түрінде болады. Гипоталамустың нейронаралық синапстарында орналасқан D2- рецепторлар арқылы дофамин гипофиздің пролактин жэне соматотропин гормондарын бөлуіне тежегіш эсер көрсетеді.  14.Есте сақтаудың биохимиялық механизмдері. Ойлау процесінде мида пайда болатын электрлі ағындар із қалдырады, жинақталады, яғни есте сақталады. Есте сақтаудың 2 түрі бар - жинақталуға аз қабілетті қысқа мерзімді есте сақтау және үзақ мерзімді есте сақтау. Қысқа мерзімді есте сақтау - үлкен ми қыртысында пайда болып, тез жоғалатын ре-вербирленген контурлар арқылы көрінеді. Нейронның аксональды тармақтарынан түратын кері қайту тізбектерінің жүйесі бойынша (circuit reverberant) импульс өзін тудырган нейронға  қайта оралады. Импульс   қайтадан пайда болады да, процесс кайталанады Қысқа мерзімді есте сақтау бірнеше минуттар немесе сагаттар гана сақталады жэне ион-ды каналдардың ретгеуші өзгерістеріне байланысты болады. Қысқа мерзімді есе сақтау мүлдем жоғалып кетуі мүмкін, мысалы басқақатты соққы тигенде. Жинақталған ақпарат қысқа мерзімді түрден одан да үзақ түріне ауысуы мүмкін. Үзақ мерзімді есте сақтау үзақ уақыт бойы сакталады және нейрондардың химизміндегі түрақты өзгерістердщ пайда болуымен байланысты болады. Синапстарда есте сақтауға әкелетін өзгерістер жүретіні анықталган, атап айтқанда, синаптикалық жеткізуді жеңілдету қүбылыстары мен бой үйрену (тежеу) қүбылыстарының комбинациясы. Синаптикалық жеткізудің жеңілдетілуі мен тежелуі тек жеңілдетуші синапстар мен сәйкес медиаторлар синтезінің қатысуымен ғана жүрмей, сонымен қатар синаптикалық жеткізудің делдалдарының - циклды нуклеотидтердің синтезі есебінен де жүреді. Циклды нуклеотидтер (3',5'-АМФ, 3',5' -ГМФ) өз кезегінде көптеген клеткаішілік ферменттердің белсенділігін реттейді. Мысалы, 3',5'-АМФ әсерінен РНҚ- полимераза мен полиаминдер синтезіне қатысатын орнитин-декарбоксилаза белсендіріледі. Спермидин мен сперминнің бастапқы түрлері орнитин мен S - аденозилметионин болып табылады:(сурет) Спермидин мен сперминнің полиаминдері барлық клеткаларда бар жэне ядрода жинақталган . Олар хроматинның құрамына кіреді және ДНҚ репликациясына қатысады. Клеткадагы полиаминдердің мөлшері РНҚ мөлшерімен стехиометриялық катынаста болады. Полиаминдер К+мен Ме^иондарын ауыстыруы мүмкін жэне нуклеин қышқылдары мен белоктардың синтезінде маңызды орын алады деген болжам бар. Бүл синаптикалық мембраналардың қасиеттерінің өзгеруіне ғана экеліп қоймайды, сонымен қатар гендердің транскрипциясының жэне басқа да көптеген процестердің өзгеруіне экеледі. Сонымен, синапс арқылы импульстың өтуі осы синапстың қасиетінің ұзаруына экеледі, яғни синаптикалық жеткізудің пролонгациясы орын алады, бүл есте сақтаудың элементі болып табылады. Синапстарға пластикалық қасиет тэн: жеке тэжірибе электрлі белсенділікті ынталандыру немесе тежеу жолымен синапстарға эсер етуі мүмкін жэне сол себепті особьтың мінез - қүлқының өзгерістерін тудырады. Соның салдарынан, жүйке   жүйесінде ұзақ уақытты есте сақтау қабілеті пайда болады. Құрылымдық өзгерістер, әлбетте, ү_зақ мерзімді эсердің сақталуы үшін маңызды, алайда олар өте баяу жүреді де, олардың негізінде қысқа мерзімді есте сақтау қалыптаспайды. Есте сақтаудың қалыптасуы үшін бірқатар химиялық қосылыстардың қатысатынын дэлелдейтін зерттеулер бар. Мысалы, стрихнин, глицинды рецепторларлы тежеу арқылы, оқуды жеңілдетеді. Оқу мен есте сақтау процестері нейрон денесінде полипептидтер мен нуклеин қышқылдары синтезінің көбеюіне байланысты екені белгілі. Пуромицин антибиотигі рибосомалардың 50 S - суббірлігімен байланыса отыра, полипептидтік тізбектің синтезінде элонгация кезеңін үзеді, бұл есте сақтаудың элсіреуіне әкеледі.  15.Психикалың аурулар кезіндегі биогенді аминдердің алмасуының бұзылыстары. ттің бұзылуы тек жекелеген процестердің өзгеруімен гана емес, сонымен қатар мидың жүйелі жүмысының патологиялық өзгеруімен сипатталады. Жүйелік түрғыдан алғанда, жүйкелік қүрылымдардың сзйкес жүйесінде ми дегеніміз - биологиялық процестердің күрделі иерархиялық жүйесі болып табылады. Бұл иерархияның негізінде молекулярлық деңгейдегі биофизикалық жэне биохимиялық процестер, ал оның шыңында психикалық іс- эрекет процестері жатыр . Мидың функционалдық   үйымдастығының иерархиясына сэйкес 4 деңгей бар:1.  психикалық белсенділік деңгейі 2.   жоғары жүйкелік іс- әрекет деңгейі 3. нейрсфизиологиялық процестер деңгейі 4.молекулярлық деңгейі Патология кезінде психикалық іс-эрекеттің бүзылуының механизмы туралы сүраққа жауап беру үшін, ең алдымен психикалық іс-эрекетке жуық деңгейді бөліп алу керек, ал оның ішінде өзінің қүрылымы бойынша жеткілікті интеграцияланған жэне психикалық деңгейдің элементарлы процестерімен сэйкес келетіндерін бөліп алу керек. Бүл түрғыдан алганда ең интегралды - рефлекторлы доғаның қүрамына сэйкес психикалық іс-эрекеттің бұзылуының жіктелуін физиологияльщ тұрғыдан қарастыру болып табылады. Осыган сэйкес жүйке жүйесі қызметінің рецепторлы (сенсопатиялар), интрапсихикалық жэне эффекторлы зақымдалуы бар. Бұл жагдайда психикальщ деңгейдегі процестерге дэл келетіні- жүйке жүйесі қызметінің бұзылуы генезінің молекулярлы деңгейі болып табылады, ол генетикалық, биохимиялық, биофизикалық   механизмдерден түрады. Жүйке - психикалық аурулардың пайда болуында тұқым - куалаушы факторлардың мэні туралы көптеген дэлелдемелер бар. Түқымкуалаушылықтың мэнін зерттеудегі басты бағыттардың бірі-жүйке - психикалық аурулардың генетикалық маркерін анықтау. Атап айтқанда, шизофрениялық генотип пен HLA жүйесі арасында ассоциация анықталған, ал кейбір жанүяларда - аффективті психоз бен X - хромасомамен тіркесіп түқым қуалайтын түрлі- түсті көрушілік арасындағы ассоциация анықталған. Тромбоцит-терде моноаминооксидазаның (МАО) белсенділігінің томен болуы - шизофренияның да-муы, депрессия, суицид, алкоголизмге жэне т.б. дамуына тұқым куалаушы бейімділіктің маркері болып табылады. Сірэ, МАО-ның белсенділігінің төмендеуін анықтаупіы генетикалық локус күрделі генотипте психикалық ауруларга бейімділіктің өзгешелік емес компонентерін анықтайтын бөлігіне жататын болуы керек. Цитогенетикалық зерттеулер жыныс хромосомаларымен тіркескен психикалық ауруларды анықтауга мүмкіндік берді. Мысалы, , Клайнфельтер синдромы кезінде (трисомия ХХУ, 1000 сау нэрестеге 2-3 науқас нэресте) интеллекттің төмендеуі, мінез - құлықтың антисоциальды түрлері, тіпті шизофренияға үқсас зақымдалулар орын алады. ХУУ синдромы кезінде(1000 сау нэрестеден 1 науқас) бала кезінен агрессивтік, импульсивтік, өзін қоршаған адамдармен қарым-катынас жасай алмауы, интеллекттің төмендеуі мен мінез - құлықтың криминал ьды түрлері орын алады. Әртүрлі психотропты косылыстардың эсер ету механизмдерін зерттеу, заттар алмасуын зерттеу, эртүрлі метаболиттерді анықтау, гормональды жэне нейро-медиаторлы қызметтердің бұзылуын зерттеу нэтижесінде психоздардың қазіргі нейрохимиялық гипотезаларының көпшілігі пайда болды. Психикалық аурулар дамуының гипотезаларының бірі- биогенді дофамин мен ноадреналинның О-метильденуінің күшеюі болып табылады. Атап айтқанда, шизофрения мен маниакальды - депрессивті психоз кезінде дофаминнің немесе норадреналинның ме-тильденген туындылары - диметоксифенил этиламин (ДМФЭ) аньщталган, ол өз құрылымы бойынша психомиметик мескалинге үқсас. Коп молшерде ДМФЭ паркинсонизммен ауыратын науқастардың зэрінде болатыны анықталган. Психикалық аурулардың дофаминды гипотезасы дофаминды синапстарда дофаминның медиатор ретінде қатысады дегенге сүйенеді, ол мидың нигро-стриарлы, мезэнцефальды -лимбикалық жүйелерінде қызмет етеді. Мұның біріншісіндегі зақымдалу эссенциаль-ды паркинсонизм немесе экстрапирамидты аурулардың дамуына экеледі. Эмоцияны реттейтін мезэнцефальды жүйелердегі дофаминды рецепцияның өзгеруі аффективті бүзылулардын   пайда болуына экелуі мүмкін. ГАМҚ- тежеуші медиатор бола отыра, сонымен қатар дофаминды рецептор деңгейінде синаптикалық модулятор қызметін атқарады. ГАМҚ - рецепторлардың ингибиторлануі мидың иіс сезу төмпешігі аумағында дофаминды белсенділікті арттырады да, психозга үқсас мінез - қүлықтың аномалияларын   тудырады. Депрессивті жағдайлардың патогенезіндегі серотонинның мэні де анықталған. Резерпин мен МАО ингибиторлерінің седативті эсері депрессивті жағдайлардың патогенезінің серотонинды гипотезасының дэлелі болып табылады. Сонымен қатар психотропты факторлар ретінде нейропептидтер, эндорфиндер мен энкефалиндердің де маңызы зор, нейрофизиологиялық процестердің деңгейі, жогары жүйке жэне психикалық белсенділіктің деңгейі солардың қатысуына байланысты. 16. Ликвордың химиялық кұрамы жэне биологиялық ңызметтері. Қалыпты жағдайда, ликвор - су сияқты мөлдір, элсіз сілтілі рекциясы (рН - 7,35-7,4) бар, салыстырмалы тығыздығы 1,003-1,008 болатын   сұйықтық болып табылады. Жаңатуған нәрестелерде ликвор мөлшері 40 пен 60 мл аралыгында, мектеп жасына дейінгі балаларда 60-80, ересек балаларда 80-100 мл аралыгында болады. Ересек адамда ликвордың мөлшері 120-130 мл болады: эрбір бүйір қарыншаларда 15 мл-ден, цереброспинальды субарахноидальды кеңістікте - 25 мл, спинальды кеңістікте - 75 мл. Ликворды мидың хориоидты аппараты (glandula chorioidea) минутына 0,3 -0,33 мл көлемінде өндіреді, ягни шамамен тэулігіне 430-500 мл. Өзінің химиялық қурамы мен анатомиялық орналасуына байланысты ликвор өзгеше, элі толық зерттеліп болмаған, физиологиялық қызметтер атқарады: -   ағзаның нейро-жеткізуші жүйесінің маңызды гуморальды ортасы бола отыра, реттеуші роль атқарады  -      жүйке жүйесі аумагында « байланыс қызметін» қамтамасыз етеді; -      жүйке орталықтарында қан айналымын реттейді (К. Бернар);  -      жүйке жүйесі аумагында ссмостық тепе-теңдікті қамтамасыз етеді жэне заттар алмасуына оптимальды жағдай тудырады; -      онто- және филогенездің белгілі бір, ерте кезеңдерінде мидың коректік ортасы бола отырып, ликвор тыныс алу және трсфикалық қызметтер атқарады. Бул жагдайда мига қоректік заттарды жеткізушілердің ең негізгісі қан болып табылады. - улы заттардыц детоксикациясын жэне ликвордың жүйесінің ретикулозпидотелиаль-ды ткань клеткалармен иммунологиялық   қорганысты қамтамасыз етеді. Қалыпты ликворда антиденелер болмайды. Алайда, бактериолизиндерге қатысты көзқарастар қарама - қайшы. Ликвордың бактерицидті белсенділігі жогары болады. Ликворда ми үшін мүшеөзгешелік антиденелер табылган. Мидың дегенеративті зақымдалуы кезінде ликворда нейротоксиндер немесе нейролизиндер пайда болады, олар эпилептикалық калтырауыкқа экеледі. Ликвордың түсі мен мөлдірлігінің өзгеруі. Ксантохромия (сары туе) немесе ликвордың қою - қоңыр түске боялуы гемоглобин ыдырауы өнімдерінің пайда болуына байланысты. Ксантохромия - турып калган жэне геморрагиялык болып бөлінеді. Турып калган ксантохромия мидың тамырларында қан ағынының баялауы эсерінен пайда болады, бүл плазманың ликворға келіп түсуіне экеледі. Геморрагиялык ксантохромия ликворлы кеңістікке қанның түсуімен байланысты, бул жагдайда ликвор кызыл түске боялады (эритрохромия). Ликвордың жасылтқым түсі би-ливердинге тотыгушы билирубинныц немесе іріңнің пайда болуына байланысты. Соңғы жагдайда ликвор лайланып турады. Ликвордың лайлануы формалық элементтердің, фибриноген мен микроорганизмдердің коп мөлшерінің болуына байланысты. Ликворда фи-бринозды қабық - фибриногеннің улкен концентрациясында пайда болады, ол суйықтықпен толтырылган фибринозды қапшық түзеді. Лейкоциттер деңгейінің артуы ми қабықтарының қабыну процестері, ми ісіктері кезінде байқалады. Курт лимфоидты плеоцитоз операциядан кейінгі кезенде ми кабықтарындағы созылмалы қабыну процестері кезінде байқалады (туберкулезды менингит, арахноидит). Ликворда плазматикалық клеткалар тек патологияда ғана кездеседі: мидың жэне оның қабықтарының узаққа созылған қабыну процестерінде (энцефалит, тубекулезды менингит, арахноидит). Көп мөлшердегі тканьді моноциттер орталық жуйке жүйесіне операциядан соң, ми қабықтарында ұзаққа созьшған қабыну процестерінде анықталады. Операциядан соңғы кезенде тканьды моноциттардың табылуы - белсенді тканьды реакцияны және жараның дұрыс жазылуын көрсетеді. Қалыпты цитоз кезінде макрофагтардың болуықан кету немесе қабыну процестерінде байқалады. Олардың операциядан кейінгі кезенде пайда болуы ликвордың белсенді санаци-ясын көрсетеді. Липофагтар, майлы инфильтрациялы клеткалар ми тканінің лизисі, ісіктер кезінде байқалады. Ликворда аз молшерде болсын нейтрофильдердің болуы болып кеткен немесе осы кезеңцегі қабыну процестерін көрсетеді. Эозинофилдер субарахноидальды қан кету, токсикалық реактивті менингит, ми ісіктері, туберкулезды жэне сифилитикалық менингиттар кезінде пайда болады. Ісіктің ыдырауы жағдайында ликворда гематоидин, холестерин, билирубин кристалдары түзілуі мүмкін. 17.Жас ерекшелігіне байл/ты ликвордың химиялық құрамының өзгеруі. Қалыпты жағдайда, ликвор - су сияқты мөлдір, элсіз сілтілі рекциясы (рН - 7,35-7,4) бар, салыстырмалы тығыздығы 1,003-1,008 болатын   сұйықтық болып табылады. Жаңатуған нәрестелерде ликвор мөлшері 40 пен 60 мл аралыгында, мектеп жасына дейінгі балаларда 60-80, ересек балаларда 80-100 мл аралыгында болады. Ересек адамда ликвордың мөлшері 120-130 мл болады: эрбір бүйір қарыншаларда 15 мл-ден, цереброспинальды субарахноидальды кеңістікте - 25 мл, спинальды кеңістікте - 75 мл. Ликворды мидың хориоидты аппараты (glandula chorioidea) минутына 0,3 -0,33 мл көлемінде өндіреді, ягни шамамен тэулігіне 430-500 мл. 18. Патологиялық жағдайдағы ликвордың химиялық құрамы мен қасеттерінің өзгеруі. Ликвордың химиялық кұрамының өзгеруі. Белок. Ликворда белок мөлшерінің артуы гемодинамиканың бүзылуы, қабыну процестері, ОЖЖ органикалық зақымдалу кезінде байқалады. Әсіресе ми ісіктерінің экстрамедуллярлы орналасуы кезінде ликворда белок деңгейінің артуы тэн. Ликворда белоктың азаюы гидроцефалия мен ликвордың гиперсекрециясы кезінде байқалады. Нонне-Аппельт, Панди реакциялары арқылы ликворда глобулиндер анықталады, олардың деңгейінің артуы қабыну процестерін көрсетеді. Глобулинды реакциялар ОЖЖ органикалық жэне функционалдық бүзылуларының дифференциальды диагностикасында мэні өте үлкен. Альбуминдер мен глобулиндер деңгейінің қатынасы (альбуминды - глобулинды коэффициент) Ланге реакциясымен анықталады. Менингиттың ерте диагностика-сы үшін Фридман реакциясын пайдаланады, ол калий пермангаты қатысуымен ликвор белоктарын үшхлорсірке қышқылымен түнбаға түсіруге негізделген. Ликворда С- реак-тивты белок серозды менингиттар мен энцефалиттер кезінде анықталады, бүл жағдайда қан сары суында С-реактивты белок болмайды. Глюкоза. Ликворда глюкоза деңгейінің артуы ( гипергликорахия ) эртүрлі гиперглике-миялар, инсульттар, диабетикалық кома, тетания, эпилепсия, корея, кома, энцефалиттер, мидың кейбір ісіктері мен артериалды гипертония кезінде анықталады. Гипогликорахия ми қабықтарындағы жедел қабыну процестері кезінде байқалады жэне инфекциялық менингиттар үшін, эсіресе туберкулезды, стрептококты, менингококты менингиттар үшін аурудың өткір кезеңінде өзгешелік болып табылады. Хлоридтер. Ликворда хлоридтер мөлшерінің күрт төмендеуі туберкулезды және іріңці менингит кезінде байқалады жэне ми қабықтарындағы ауыр қабыну процестерін көрсетеді. Ликворда хлоридтердің томен деңгейі полимиелиттің өткір кезеңінде, эн-цефалиттерде анықталады. Ликворда хлоридтер деңгейінің артуы жүрек жэне бүйрек жетіспеушілігі кезінде, эсіресе уремия кезінде, кейде эпилепсия, энцефалиттер, ми ісіктері кезінде байқалады. Бром. Ликворда бром деңгейінің төмендеуі кейбір психикалық аурулар, эсіресе ма-ниакальды – депресивті психоз кезінде байқалады. Ликвор мен қанда бромның азаюы туберкулезды жэне менингококты менингит кезінде жэне полимиелиттің өткір кезеңінде анықталады. Науқас балаларда, эсіресе қызылша кезінде ликвор мен қанда бромның мөлшері артады. И.П. Павлов пен М.К. Петрованың зерттеулері көрсеткендей, бром тек қозу кезіндегі тепе- теңдіктің бұзылуын қалпына келтіріп қана қоймай, сонымен қатар мида тежелуді күшейту жэне жинақтау арқылы гипнотикалық жағдайдың жоғалуына эсер етеді. Магний. Ликворда магнийдың деңгейінің артуы ірінді менингит, прогрессивті паралич кезінде байқалады. Магний деңгейінің төмендеуі туберкулезды менингит кезінде байқалады. Кальций. Ересектерге Караганда, балаларда ликвордағы калийдың деңгейі едәуір жоғары. Іріңді менингит кезінде басқа да катиондар( К мен Mg ) сияқты кальцийдың де мөлшері артады. Керісінше , туберкулезды менингит кезінде ликворда кальцийдың азаюы байқалады. Ликворда кальцийдың төмен мөлшері тетания мен спазмофилия, туберкулез, шизофрения кезінде анықталады. Фосфаттар. Алкогольды делирий кезінде ликворда фосфаттардың мөлшері 0,54 ммоль/ға дейін артады, сонымен катар, прогресивті паралич, туберкулезді менингит кезіндеде өседі, ал табиеспен эпилепсия кезінда азаяды. Өткір менингиттардың барлық түрлерінде ликворда органикалық   байланысқан фосфордың мөлшері артады Источник: http://ffre.ru/ujgatyrnaotrotrrna.html