Kitab_at-Tarbia_kniga_o_vospitanii_-_Kayum_Nasyri_tat_yaz
.pdf
хҽзинҽчеседер, ягъни үзенең малына бары каравыл тора вҽ варисларына тапшырмак ҿчен бары вакытын кҿтҽдер. Бу хикмҽтлҽрнең гарҽпчҽсе «Фҽвакиһелҗҿлҽса»3 дҽ.
ИЛЛЕ БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, ҽхлакы яман кешегҽ вҽ явыз холыклы кемсҽнҽгҽ күркҽм фигылең вҽ изге холыкларыңны күрсҽтмҽк белҽн вҽгазь вҽ нҽсихҽт кыйл, телең белҽн нҽсихҽт кыйлганчы фигылең белҽн нҽсихҽт кыйл димҽкдер. Шаять ки, бу сүзне бҽян кыйлмасам да фҽһем итсҽң кирҽк.
ИЛЛЕ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, яхшылыкның кадерен белмҽгҽн кешедҽн ерак булган яхшы. Берҽүгҽ бер яхшылыгың тисҽ — сҿйлҽп йҿрмҽ, берҽүдҽн яхшылык күрсҽң — фаш кыйл, онытма.
ИЛЛЕ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, һҽрникадҽр җисмеңдҽ сихҽт вҽ затыңда яшьлек вҽ егетлек булса да тҽүбҽсез вҽ васыятьсез ятып йоклама. Адҽмнең ҽҗҽле күз белҽн каш арасындадыр.
ИЛЛЕ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, күршелҽрен игътибарсыз вҽ ихтирамсыз тоткан кеше газиз вҽ хҿрмҽтле була алмас. Вҽ карендҽшлҽрен мҽхрүм куйган кеше — малының рҽхҽтен табалмас. Саф күңелле вҽ күркҽм фигыльле булган кешене олылау вҽ ихтирам кыйлмак зарурдыр.
ИЛЛЕ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, бер кеше сине явыз холкы белҽн рҽнҗетсҽ, эчкерсезлегең белҽн аңа вҽгазь кыйл, ягъни аннан ачу алаем дип мҽшҽкать чикмҽ. Егетлек вҽ кешелеклелекнең тҽмамендҽндер ки, һҽрни җҽһҽттҽн булса да, гайрелҽрдҽ булган хакыңны оныткайсҽн. Гайренең синдҽ булган хакын хҽтереңдҽ тоткайсҽн, моны егетлек диерлҽр. Үч алырга вҽ җҽза бирергҽ кҿч җитҽ торып гафу белҽн мҿгамҽлҽ кыйлмак барча изге холыкларның күркҽмерҽгедер.
ИЛЛЕ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Берҽүнең мохтаҗ икҽнен белҽсҽн икҽн, вҽ һҽм, миннҽн хаҗҽт телҽр, дигҽн уең бар икҽн, үзе сорамас борын тизрҽк бирҽ күр.
ИЛЛЕ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй, угыл, берҽүгҽ иткҽн игелегең вҽ ярдҽмеңне вҽ аңар иткҽн яхшылыкыңны ҽйтеп, «Мин сиңа фҽлҽн яхшылыклар кыйлдым»,— дип сҿйлҽп йҿрсҽң, адҽм тарафыннан рҽхмҽт вҽ аллаһе тҽгалҽ тарафыннан савап ҿмид итмҽ. Син исенҽ тҿшермҽсҽң дҽ, ул кеше үзе дҽ белҽ.
ИЛЛЕ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, тар холыклы кешенең ризкы да тар була, имеш. Киң холыклы вҽ сабырлы булырга тырыш. Тугры сүзле кешенең матурлыгы артык булыр, нитҽкки сүзендҽ вҽ фигылендҽ тугры кешегҽ халык: «Һай, матур кеше икҽн»,— дип мҽхҽббҽт итҽдер.
ИЛЛЕ ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Хҽерле мал шулдыр: хҽлҽлдҽн килер; изге юлга сарыф кылыныр. Хҽерсез мал шулдыр: хҽрҽмнҽн килеп, начарлык һҽм ҽшҽкелеклҽр юлына сарыф кылыныр. Ҽй угыл, игелеклелек юлында хҽлҽл кҽсептҽн хасыйл булган малны хҽрҽмгҽ сарыф кылырга ярамый. Һҽм аны хҽрҽмгҽ сарыф кылырга Аллаһ тҽгалҽ ирек бирми. Хҽлҽлдҽн килгҽн акча һич тҽ хҽрҽмгҽ китмҽс. Иясе
3 Каюм Насыйриның шундый исемдҽге китабы бар.
андый малның игелеген үзе күрер, ул кеше үлгҽнче бу байлыгыннан аерылмас. Ҽ хҽрҽмнҽн килгҽн мал исҽ иясенҽ йокмый. Ул — хҽрҽмнҽн килгҽн һҽм тагын хҽрҽмгҽ китеп бетҽдер; китҽ башласа, иясе аны туктата алмыйдыр, тиз вакыт эчендҽ мохтаҗга каладыр.
АЛТМЫШЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, белеп тор ки, сиңа изгелек кыйлган кешегҽ яманлык кыйлма, вҽ сиңа нигъмҽт биргҽн кешене хурлама вҽ кимсетүле караш белҽн карама, залимлыгы күп булган кеше тиз һҽлак буладыр, вҽ һҽм дошманнары күп буладыр. Залимлыктан зиядҽ сакланмак кирҽк.
АЛТМЫШ БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Залимнарга ҿстенлек вҽ ярдҽм биргүче кеше — залимнарның берседер вҽ адҽмилҽрнең явызрагыдыр. Ҽмма, ҽй угыл, залимлык дигҽн нҽрсҽ акча вҽ гайре нҽрсҽ хакында гына түгел, бҽлки сүздҽ вҽ фигыльдҽ һҽм залимлык буладыр.
АЛТМЫШ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Халык арасында берҽүне вҽгазь вҽ нҽсйхҽт кыйлмак — аның башына сукмак кебекдер. Һичшиксез, ул кеше сиңа дошман булды. Ул синең нҽсихҽтеңне тоту кая, хҽтта синең һҽлакеңҽ юл эзлҽр. Халыкка сыпыйлыгыңны (суфыйлыгыңны) күрсҽткҽн булып, булыр-булмас йирдҽ нҽсихҽт кыйлган булып маташма.
АЛТМЫШ ҾЧЕНЧЕ ТҼРБИЯ Ҽй угыл, карендҽшлҽрчҽ аралаш, ятларча мҿгамҽлҽ кыйл. Ягъни алышта-бирештҽ:
«Бу — карендҽш кеше»,— дип ҿстенлек кыйлма. Вҽ дҽхи алышта-бирештҽ: «Мин карендҽш кеше лҽбаса, азрак ҿстенлек кыйл»,— димҽ. Чҿнки мал башка, карендҽшлек башка, бу хосуста яклашу ачу тотуга вҽ дошманлыкка сҽбҽпче буладыр. Ҽгҽр яклау кыйлышмак кирҽк булганда да сҽүдҽлҽшү тҽмам булгач кыйлмак тиеш.
АЛТМЫШ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Тел җҽрҽхҽте кылыч җҽрҽхҽтеннҽн ачырактыр вҽ яманрактыр, ягъни телдҽн ҽйтелгҽн ачы вҽ кабахҽт сүзлҽрнең адҽмгҽ ҽсҽре тҽнеңне пычкы белҽн кискҽннҽн дҽ ачыракдыр. Ҽй угыл, һичбер кешегҽ телең белҽн җҽрҽхҽт салма, ни яман сүз ҽйтмҽ. Адҽмнең җанына тия торган сүз ҽйтмҽ. Ҽмма бер сүзне син кулай хисаплап ҽйтерсҽн дҽ, кешенең күңеленҽ бик каты тияр. Ҽй угыл, каты сүзле булма. Изге холык белҽн вҽ йомшаклык белҽн татлы сүзлҽр сҿйлҽшмҽк ризыкның ачкычыдыр, димешлҽр. Яхшы вҽ йомшак сүзгҽ адҽмнең күңеле эреп китҽдер. Кешегҽ ашыгып сүз ҽйтсҽң вҽ ашыгып җавап бирсҽң, һичбер хата сүз садир булмаенча булмас.
АЛТМЫШ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Һҽр эшнең ахырын фикер кыйлып вҽ уйлап эш кыйлган кеше бҽла вҽ кайгыдан имин булыр, вҽ сҽламҽт калыр. Уйламаенча, ашыгып эш кыйлган кеше һичбер тҽүбҽ вҽ үкенеч тартмай калмас.
АЛТМЫШ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, бер йиргҽ керсҽң, ҽүвҽл ничек итеп чыгасыңны уйламак кирҽк... Бер ишекне ачсаң, ничек итеп ябармын дип уйламак кирҽк. Ягъни бурычка керсҽң, ничек итеп түлҽрмен дип, ҽүвҽл түлҽвеңне искҽ тҿшер. Вҽ дҽхи бер эшкҽ керешсҽң, ничек итеп тҽмам кыйлырмын дип, тҽмам кыйласыңны искҽ тҿшер.
АЛТМЫШ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ялганчылык белҽн аты чыккан кеше һҽрникадҽр тугры сүз ҽйтсҽ дҽ, ышандырмайдыр.
Бер мҽртҽбҽ ялганчылыгың сизелсҽ, чын сүзеңҽ дҽ ышанмас булырлар...
АЛТМЫШ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽгҽр вак вҽ түбҽн җанлы кемсҽнҽлҽр вҽ наданнар олуглар дҽрҽҗҽсенҽ ирешсҽлҽр, олуглар вҽ кешелекле адҽмнҽр һҽлак дҽрҽҗҽсенҽ тҿшҽрлҽр, ягъни яхшы күңелле адҽмнҽрнең кадере калмас. Ҽй угыл, яман холыклы вҽ тар холыклы кемсҽнҽлҽрдҽн кач вҽ ерак кит, күркҽм холыклы кемсҽнҽлҽрдҽн аерылма вҽ ҽхлакы күркҽм белҽн тиңдҽш бул.
АЛТМЫШ ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, ҽйткҽн сүз аткан ук кебекдер, һҽрбер сүзне уйлап сҿйлҽшергҽ кирҽк, авызыңнан чыккан кире кайтмас. Гҿнаһлы була торып та, тҽүбҽгҽ ашыкмаган кеше — гҿнаһысы кечкенҽ булса да зурга ҽйлҽнҽдер.
ҖИТМЕШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Акыл белҽн тотсаң вҽ сарыф кыйлсаң, аз нҽрсҽ дҽ бҽрҽкҽтле буладыр, вҽ уйламаенча тотып исраф кыйлсаң, күп нҽрсҽ дҽ йитмҽйдер... Ҽй угыл, гакыллы кеше шулдыр ки, кулындагын саклар, бу кҿнге эшен иртҽгҽ калдырмас.
ҖИТМЕШ БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Гыйззҽтлелек вҽ олуглык — зур тырышлык белҽндер, чергүче туфрак белҽн иңмҽсдер, ягъни озын буй вҽ олуг сакал, вҽ җуан корсак белҽн түгелдер. Болар барысы да череп туфрак буласы нҽрсҽдер, олуглыкка илтҽ торган нҽрсҽ түгелдер. Зур тырышлыктан вҽ күркҽм ҽхлактан ялангач булып та, буй белҽн вҽ җҽмал белҽн, вҽ кыяфҽт белҽн олуглыкны эстҽмҽк — гаять ахмаклыктыр. Вҽ дҽхи олуглык вҽ игелеклелек дигҽн нҽрсҽ гыйлем вҽ ҽдҽп белҽндер вҽ күркҽм ҽхлак белҽндер. Юк исҽ, күл ҿстендҽ яхшы атлар юргалату бер дҽ олуглыкка вҽ хҿрмҽткҽ илтмҽйдер. Ҽй угыл, адҽм булаем дисҽң, мондаен юк эшлҽргҽ ихлас куйма.
ҖИТМЕШ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Гакыл иялҽре белҽн вҽ гыйлем ҽһле белҽн аралашу вҽ сер кыйлмак күңеллҽрне тергезер. Вҽ гыйлем вҽ мҽгърифҽт ҽһле белҽн сер кыйлмак ислемай сатучылар янында тормак белҽн бҽрабҽрдер ки, гҽрчҽ сиңа ул ислемай бирмҽсҽ дҽ, хуш исе борыныңа керҽдер. Наданнар вҽ явызлар белҽн сер кыйлмак — тимерчелҽр янында тормак белҽн бҽрабҽрдер: очкыннары сиңа килеп сачрар, шулай ук наданның наданлыгы ҽсҽр итҽдер...
ҖИТМЕШ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, кешенең эшендҽ яки сүзендҽ хата күрсҽң: «Һай хата кыйлдың, болай кирҽк»,— дип хатасын тҿзҽтмҽ, чҿнки синнҽн гыйлем һҽм алыр, сине дошман һҽм тотар. Бу эш үз башыма күп килгҽне бар, вҽ ничҽ мҽртҽбҽ кешенең хатасын үгрҽтеп үкенгҽнем бар.
ҖИТМЕШ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Адҽмнең табигате шуйлҽдер ки, мҽнфҽгатен күргҽн кешегҽ мҽхҽббҽт итҽр, вҽ зарарын күргҽн кешегҽ рҽнҗер. Ҽй угыл, кешегҽ мҽнфҽгать итҽргҽ кулыңнан килмҽй икҽн, бары зарарыңны ирешдермҽ. Ачык йҿзле, татлы сүзле бул, дустың күп булыр.
ҖИТМЕШ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, мал табуның юллары бик күптер. Нинди генҽ юл булмасын, малны хҽлҽлдҽн табу фарыздыр. Хҽлҽлдҽн килгҽн мал — тотрыклы буладыр. Хҽрам мал исҽ адҽмгҽ йокмыйдыр; тиз кулыңнан китҽр, җаваплылыгы һҽм авырлыклары гына сиңа калыр. Ҽмма хҽлҽлдҽн килгҽн малыңны саклап тот, хҽрҽм җиргҽ сарыф итмҽ. Малны саклау — малны табу һҽм җыюдан авыррак. Саклап тота белмҽгҽннҽре сҽбҽпле никадҽр байлар малсыз калдылар.
ҖИТМЕШ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, малның килүенҽ карап байлыгыңны тот, килүенҽ караганда чыгымнарың кимрҽк булсын, дҿньяда һич мохтаҗ булмассҽн. Һҽр кҿн күпме-азмы чыгымнарыңнан артканы сҽрмаяңа кушылсын, дҽүлҽтең һаман артыр. Имде малың күп булган тҽкъдирдҽ, фҽкыйрь вакытыңны онытма, нитҽкки фҽкыйрь вакытыңда: «Бу нҽрсҽ бу кҿнгҽ йитсен»,— дип сарыф кыйладыр идең, бай булгач, шулай ук хисап белҽн тот. Чыгымнарын үлчҽү белҽн тоткан кеше мохтаҗ булмайдыр.
ҖИТМЕШ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Вҽ ҽгҽр бер дустың яки карендҽшең малын яки хезмҽтен сиңа тапшырса вҽ ҽманҽт итсҽ, үз малың кебек итеп сакла, вҽ үз хезмҽтең кебек итеп башкар. Ул сҽбҽпле Аллаһ тҽгалҽ синең малыңа бҽрҽкҽт бирер, вҽ халык арасында ҽманҽткҽ тугры булып мҽшһүр булырсҽн. Ҽмма, ҽй угыл, малыңнан бер нҽрсҽне бер кешегҽ ҽманҽт куяем дисҽң, исраф итүче адҽмгҽ ҽманҽт куйма. Дҽхи комарбазга, ягъни отыш уен уйнаучы кешегҽ вҽ хҽмер эчкүчегҽ ҽманҽт куйма.
ҖИТМЕШ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Вҽ дҽхи, ҽй угыл, бурыч итҽргҽ һҽвҽс итмҽ. Вҽ файда белҽн алма, вҽ заклад биреп акча алма. Чҿнки бу эшлҽр адҽмне хурлыкка тҿшерер. Чҿнки кемгҽ бурычлы булсаң, аңар кол булырсҽн. Вҽ дҽхи кешегҽ бурычка акча бирмҽ, хосусан дустыңа бирмҽ. Чҿнки дустың вакытында үзе белеп бирмҽсҽ, сорамак туры килер, сорасаң рҽнҗер, араңызда дуслык бетҽр. Дустыңны дошман итмҽк җаһиллар эшедер.
ҖИТМЕШ ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, ҽгҽр бер кеше сиңа ҽманҽт куерга телҽсҽ, кабул итмҽ, үзеңҽ бҽла йҿклҽмҽ. Чҿнки ҽманҽт саклау — бер бҽладер, ҿч хҽвефле ягы бар. Берсе — ҽманҽт нҽрсҽне үз малларыңнан артыграк саклап интегҽсең һҽм хуҗасына кайтарып бирҽсең. Ул сине комсыз кешегҽ ҿйлҽндереп, алмадым дип баш тартырга мҽҗбүр итүе мҿмкин. Яки, ул югалып, авыр хҽлдҽ һҽм оятка калырсың. Каза күрдем, югалды дисҽң дҽ ышанмаслар. Ҽйе, ҽманҽт саклаулары — җиңел эш түгел. Ҽгҽр дҽ инде, ҽманҽтне кабул иттең исҽ, яхшы сакла һҽм хыянҽт итмҽ. Ҽгҽр берҽү үзеңҽ сатарга берҽр нҽрсҽ ҽманҽт куйса, сатуың белҽн, тоткарланусыз, акчасын иясенҽ тапшыр. Ҽгҽр моны үти алмыйсың икҽн, ҽманҽт итеп алма; яки саткач, фҽлҽнчҽ вакыттан соң акча ал.
СИКСӘНЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Һҿнҽрле кол үлмҽс. Ҽй угыл, һҿнҽрең кайсы булса да, үзең яхшы булсаң, акча китерҽдер. Ҽмма һҿнҽрлҽрнең яхшысы, ҽгҽр дҽ азрак сҽрмҽяң (акчаң) булса, сҽүдҽ кыйлмак яхшы кҽсепдер. Лҽкин хҽлҽл сҽүдҽ кыйлмак бик читен эшдер. Ҽмма иҗтиһад кыйл, ҽй угыл, хҽлҽлдҽн сату ит. Хҽлҽл сҽүдҽ белҽн хасил иткҽн бер тиенең ун тиен хҽрамыңны бҽреп җыгар. Сҽүдҽ малы алсаң, малның яхшысын ал, чҿнки яхшы нҽрсҽдҽн файда ҿмиде бар, начар нҽрсҽң сатылмый калса, зарар булыр.
СИКСӘН БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Һҽм тагын, ҽй угыл, адҽм һҽм хайван ризыгы булган нҽрсҽ белҽн сату-алу итмҽ. Ягъни икмҽкне, ашлыкны арзан вакытта сатып алып, кыйммҽтлҽнгҽч, юклык һҽм ачлык вакытында, кыйммҽтлҽнгҽч сатармын дип җыеп саклау харам. Моны — спекуляция дилҽр, һҽм тагын, ҽй угыл, сату-алу эшендҽ ялган сҿйлҽмҽ, ант итмҽ. Сатуны-алуны җиңеллҽштер. Ҽмма башка кешегҽ шҽрик булып сҽүдҽ итүдҽн саклан: дҿньяда гадел кеше бик аз, ызгыштан башың чыкмас. Сынамаган, тҽҗрибҽ кылмаган мал белҽн сату итмҽ; үзеңнең ҿйрҽнгҽн сҽүдҽңне ташлама.
СИКСӘН ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, «Гҽдүүе гакыйл хҽер мин садыйки җаһий»4. Ахмак вҽ надан адҽм дуслыкка вҽ дошманлыкка һҽм ярамас. Вҽ һҿнҽрсез кеше дуслыкка ярамас. Саклан шул кешедҽн ки, үзе бернҽрсҽ белмҽс, үзен галим вҽ белекле санар. Бер эшне бер мҽртҽбҽ эшлҽп тугры килмҽсҽ, икенче мҽртҽбҽ ул эшкҽ тотынма, вҽ кулыңнан килмҽгҽн эшкҽ тотынма.
СИКСӘН ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, гҽрчҽ тугры сҽйлҽмҽк ачыдыр, ҽмма тугры сҿйлҽ. Ҽгҽр дошман серемне белмҽсен дисҽң, дустыңа да сереңне ҽйтмҽ, таки дошманыңа барып ҽйтмҽсен. Олугларны олуг ит, кечелҽргҽ шҽфкатьле бул. Надан вҽ һҿнҽрсез кешелҽрне тереккҽ сайма, мҽет дип бел. Бер эшне ике мҽртҽбҽ эшлҽмҽ.
СИКСӘН ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Эшлексез кешенең икмҽгҽн ашаудан ач тормак артыкдыр. Сынамаган вҽ тҽҗрибҽ кыйлмаган кешегҽ таянма, мең тҿрле түбҽнчелеклҽр кыйлса да. Үзеңнҽн түбҽн дҽрҽҗҽдҽгелҽргҽ мохтаҗ булудан бик саклан ки, моннан кыен эш юкдыр. Бурычтан бик саклан, ҽй угыл, кешегҽ бурычлы булдың, аңа кол булдың.
СИКСӘН БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, угырланган нҽрсҽне алмактан бик саклана күр. Кирҽк үзең угырла, кирҽк белҽ торып угырлаган нҽрсҽне ал, икесе бҽрабҽрдер. Аңсыздан угырланган нҽрсҽ кулыңа керсҽ, үзеңдҽ калдырма, иясенҽ тапшыра күр.
СИКСӘН АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Ҽмма, ҽй угыл, тышыннан дуслык күрсҽтеп, эчендҽ дошманлык вҽ хҿсед яшереп йҿргҽн кешедҽн бик саклан. Бу заманның дусларына да ышанма. Берҽү сине алдыңда мактаса, ҽлбҽттҽ, белгел ки, һичшиксез, сине артыңда яманлый торгандыр. Тҽҗрибҽ кыйлмый торып алданма.
СИКСӘН ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, яхшы сүз белҽн усалны юлга салырмын димҽ. Ахмак үз-үзенҽ кыйлган кадҽр зарарны гакыллы адҽм дошманына да кыйлмас. Ҽгҽр, ҽй угыл, сине алдыңда мактасалар вҽ яхшылыгың ҿчен сиңа рҽхмҽт кыйлсалар: «Һай рҽхмҽт! мине мактайсыз икҽн лҽбаса»,— димҽ, эчеңнҽн тын. Ҽгҽр дусларым күп булсын дисҽң, кеше эшенҽ катышма вҽ һичкемгҽ бҽйлҽнмҽ — һҽммҽ халык сиңа дус булыр.
СИКСӘН СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, кулга керүе мҿмкин булмаган нҽрсҽне ҿмид итмҽ. Гамҽлең микъдарынча гына ҿмид ит. Мҽсҽлҽн, ун тиенлек гамҽл кыйлып, ун сум ҿмид итҽргҽ урын юк. Сынамаган вҽ тҽҗрибҽ кыйлмаган эшеңҽ тотынма. Һаман үзеңнең белгҽн эшеңне эшлҽ.
СИКСӘН ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, кешенең күңеленҽ хилаф килҽ торган сүзне телеңҽ китермҽ. Бер сүзне син пҽйвайсыз ҽйтеп йибҽрерсең, ишеткҽн кешенең күңеле җҽрҽхҽтлҽнҽ торган сүз булыр, күңеле рҽнҗер. Кеше күңелен рҽнҗетүдҽн бик саклан.
ТУКСАНЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, кешенең пҽрдҽсен ертма, ягъни халык алдында аның гаебен йҿзенҽ ҽйтмҽ, халык алдында аны оялтма, бу бик яман холыкдыр. Кешенең гаебен вҽ килешмҽгҽн эшен халык
4 "Акыллы дошман надан дустан яхшырак" мҽгънҽсендҽ.
алдында ҽйтү — башына тукмак белҽн сукканнан да яманракдыр. Үзеңнең гаебеңне халык алдында үзеңҽ сҿйлҽсҽлҽр, яхшымы булыр?
ТУКСАН БЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Үзеңнең кул астыңдагыларыңны һҽркайчан разый кыйл: ягъни җҽмҽгатеңне вҽ хезмҽтчелҽреңне рҽнҗетмҽ. Хезмҽт хаклары булса, кулыңда асрама, хезмҽт иткҽн ҿчен шуңда ук акчасын бир, разый кыйл. Һҽрбер күңелеңҽ килгҽн эшне эшлҽргҽ ашыкма, таки соңыннан үкенерлек булма, уйлап эш кыйл.
ТУКСАН ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, халык каршында гыйззҽтем вҽ хҿрмҽтем артык булсын дисҽң, ачык куллы вҽ икмҽкле-тозлы, җумард бул. Җумардлык белҽн дҽүлҽт кимемҽс, бҽлки, дҽүлҽтнең артуына сҽбҽпдер. Садака, хҽер һичкайчан кешене бҿлдермҽс. Кешенең ярдҽменҽ мохтаҗ булудан саклан. Ҽй угыл, кешенең миннҽтен муеныңа йҿклҽмҽ, үзеңнең хҽзинҽңдҽ барына канҽгать кыйл.
ТУКСАН ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Кешедҽн кҿтҽргҽ нҽрсҽ алып, бурычлы булма. Кешегҽ бурычлы булдың — аның колы булдың. Ахмак вҽ наданнар эшенҽ катышма, таки үзеңне кимсетҽ вҽ хурлый күрмҽсеннҽр. Вҽ алар белҽн бҽхҽсе кыйлышма, сүз кҿрҽштермҽ, Локман хҽким җавабын хҽтереңдҽ тот.
ТУКСАН ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, ашаганда вҽ дҽхи күп ҽдҽплҽр бардыр. Инсан булган адҽмгҽ ул ҽдҽплҽрне үтҽмҽк шартдыр. Ашың хҽлҽлдҽн булсын. Тҽгам ашарга утырганда кулыңны җу, вҽ дҽхи тҽгамнан бушагач, кулыңны җу, ашың бҽрҽкҽтле булыр. Ҽмма ашны бик кайнар ашама, кайнар ашта бҽрҽкҽт кимдер. Хайван шикелле, ашаганда тҽгамны иснҽп карама. Кайнар булса, ҿреп ашама, ҿреп эчмҽ — болар ҽдҽпсезлектҽн саналыр.
ТУКСАН БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, аш алдыннан бисмилла ҽйт, ашагач нигъмҽтең хҽлҽл булыр. Ҽмма хҽрҽм нигъмҽткҽ бисмилла ҽйтү тыела. Ҽ хҽлҽл нигъмҽткҽ бисмилла ҽйтмҽсҽң, ашаган азыгың шҽйтан белҽн уртак булыр. Бисмилланы аваз белҽн ҽйтү тиешледер, табын артындагы башка кешелҽрнең дҽ ислҽренҽ тҿшерү буларак. Ашап туйгач, ҽлхҽмделиллаһ дип, шҿкер итҽргҽ кирҽк. Ҽмма ҽлхҽмделиллаһ дип эчтҽн генҽ ҽйтү тиешле, башкаларны ҽле туймаган кешелҽрне тукталырга мҽҗбүр итмҽсен.
ТУКСАН АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Дҽхи тҽгамны, ҽй угыл, уң кулың белҽн аша. Лҽкин авызыңны тутырып капма. Вак-вак чҽйнҽп аша, ашың сеңешлерҽк булсын. Табынга ашны китергҽч, дҽррҽү ашарга утыр, ашны кҿтдермҽ. Дҽхи ашап туйгач, ҿстҽлдҽн ашны алмас борын торып китмҽ. Янҽ, күбрҽк кеше килгҽн булып, бер генҽ кеше килмҽгҽн булса, бер кеше ҿчен күп кешене кҿттермҽ.
ТУКСАН ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ашаган вакытта уңга-сулга карама, алдыңа гына карап утыр. Кешенең ҿлешенҽ вҽ кешенең кашыгына күз салма. Тҽгамның уртасыннан алма, бҽлки табакның үзеңҽ таба ягыннан вҽ читеннҽн алып аша. Вҽ алдыңа түкмҽенчҽ вҽ тамызмаенча аша. Хосусҽн, мҽҗлестҽ олуг адҽмнҽр булса, оят булыр. Эт ялаган шикелле, шапырдатып ашама. Дҽхи дҽ тарелканың ҿстенҽ ятып ашама, мҽҗлестҽ бу гаеп эшдер.
ТУКСАН СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, мҽҗлесендҽ олуглар булса, алардан элгҽре ашка кул сузма, бу ҽдҽпсезлек булыр. Дҽхи гайрелҽр ашап туйгач, кешедҽн калып ашап утырма. Күп ашамак зарарлыдыр, хайван фигыледер, күп ашаудан тҿрле авырулар пҽйда буладыр. Аз ашамакта файда бардыр, җисмең сҽламҽт булыр, зиһенең саф булыр, хҽтерең куҽтле булыр.
ТУКСАН ТУГЫЗЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, ҽгҽр кунак чакырып сыйласаң, кунакың аз булса, бергҽ утырып аша, ҽгҽр кунакларың күп булса, үзең хезмҽт ит. Ҽмма кунакларыңны ташлап китеп йҿрмҽ. Дҽхи гаҗиз итҽрлек кадҽр кунакларыңны кыстама. Ни бар нигъмҽтеңне кунакларың алдына ачык йҿзең белҽн куй. Кунакларың барында җҽмҽгатеңҽ вҽ хезмҽтчелҽреңҽ ачуланма, орышма. Дҽхи кунаклар белҽн ҽңгҽмҽ кыйл, ят кеше кебек булып йҿрмҽ.
ЙӨЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, уйламаганда кунаклар чакырып кунак кыйлсаң, бер-беренҽ дошман кешелҽрне бер мҽҗлескҽ җыйма, бер табынга утыртма. Кунакларны танып, тиешле урыннарына утырт. Гыйлем ҽһлен бер йиргҽрҽк, вҽ гавам халкын янҽ үз алдына, вҽ байларны шулай ук һҽр каюсын тиешле урыннарына утырт.
ЙӨЗ ИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, белмҽгҽн һҽм тҽҗрибҽ кылмаган танышларыңнан саклан. Кеше белҽн кеше арасында ҽхлак ягыннан аерма бик күп була. Игелекнең кадерен белмҽгҽннҽргҽ иткҽн изгелегең ҽрҽмгҽ китҽчҽк. Күркҽм холык иялҽренҽ хҿрмҽт вҽ изгелек күрсҽтсҽң, алар сиңа кол булырлар. Ҽгҽр изгелек кадерен белмҽгҽннҽргҽ хҿрмҽт вҽ изгелек күрсҽтсҽң, шҿкер итмҽслҽр һҽм кирелеклҽрен арттырырлар. Андый адҽмгҽ изгелек итсҽң: «Карале, мин мондый изгелеклҽргҽ хаклы икҽнмен лҽбаса. Миңа ҽле тагын фҽлҽн нҽрсҽ, фҽлҽн нҽрсҽ кирҽк иде»,— дип, талҽп итеп, дҽгъваларын арттыра барып, сине үзлҽрнең колына ҽйлҽндерерлҽр.
ЙӨЗ ӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Имде, ҽй угыл, кешесенҽ карап дуслык вҽ мҿгамҽлҽ кыйлмак кирҽкле эшдер. Һҽркем янында ачык йҿз белҽн йомшак сҿйлҽш, яхшы кешеме, яманмы, мҿселманмы яки гайре дин тотучымы — һич аерма. Нитҽкки, Аллаһ тҽгалҽ Муса галҽйһессҽламгҽ ҽмер кыйлды: «Фиргавен белҽн йомшак сҿйлҽш»,— диде. Картларны хҿрмҽтлҽ вҽ олыла вҽ үзеңнҽн кечкенҽлҽргҽ мҽрхҽмҽт вҽ шҽфкать кыйл, картны хҿрмҽтлҽмҽсҽң, яшькҽ шҽфкать кыйлмасаң, син ҿммҽт түгел. Гарҽпчҽ, укый башлагач, бу сүзлҽрне хҽдис китапларында күрерсҽн, ҽй угыл.
ЙӨЗ ДҮРТЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Карендҽшлҽрең белҽн, дусларың белҽн һҽмишҽ йҿреш, ҽмма ташлашып йибҽрмҽ. Ягъни бик сирҽк тҽ барма, таки сине онытмасыннар, кҿн саен дҽ барма, таки синнҽн туймасыннар... Ҽй угыл, йҿрешсҽң, яхшы кешелҽр белҽн йҿреш, катышсаң, яхшы кешелҽргҽ катыш.
ЙӨЗ БИШЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Бер хҽким үзенең углына ҽйтте: «Ҽй угыл, кемне телҽсҽң, аның белҽн сҿйлҽш, мҿгамҽлҽ кыйл, йҿреш, кунакка чакыр, үзең бар. Ҽмма биш тҿрле кемсҽнҽ белҽн аралашма. Ҽүвҽл ялганчы кеше белҽн ҽңгҽмҽ кыйлма, чҿнки ялганчының сүзе су ҿстенҽ ялган язу кебекдер, ышанычы юкдыр, якынны ерак кыйлыр, еракны якын итҽр. Дҽхи ахмак вҽ надан белҽн иптҽш булма. Чҿнки ахмак кеше сиңа файда иткҽн кебек күренсҽ дҽ, вакыйган, зарардыр. Вҽ дҽхи комсыз кеше белҽн аралашма. Чҿнки ул кеше гел синнҽн ҿмид итеп кенҽ торыр. Янҽ дҽхи саран кеше белҽн юлдаш булма. Чҿнки саран кеше сиңа һичбер зарардан хали булмас. Ҽгҽр дҽ аңар хаҗҽтең тҿшсҽ, сине кимсетер вҽ хур кыйлыр. Хосусҽн, сҽфҽрдҽ саран кеше белҽн юлдаш
булма. Дҽхи дҽ куркак вҽ җебегҽн кеше белҽн аралашма, чҿнки куркак кеше белҽн һич имин булмассҽн.
ЙӨЗ АЛТЫНЧЫ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, бер кавемне күрсҽң, сҽлам бир. Ягъни бер йирдҽ күп кеше булса, яки күп кешегҽ очрасаң, аларга син сҽлам бир. Чҿнки бер кешенең күп кешегҽ сҽлам бирмҽге ҽүвҽлидер, сҽлам кайтармак, аларга фарыз эшдер... Дҽхи ат белҽн барган кеше җҽяүлегҽ, җҽяү барган кеше утырып торгучыга сҽлам бирер. Ҽмма, ҽй угыл, сҽлам бирсҽң ишеттереп бир, сҽлам алсаң ишеттереп ал. Ягъни сҽламне ишеттереп бирмҽсҽң, гүяки син сҽлам бирмҽдең, ҽгҽр ишеттереп алмасаң, шулай ук сҽламне алмаган кебек буладыр.
ЙӨЗ ҖИДЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Балаларга сҽлам бирүгҽ карата ҽйтелгҽн киңҽшлҽр күп тҿрле һҽм бик каршылыклы. Ҽмма, бала-чага гына булса да, сҽлам бирү хҽерлерҽктер. Ҽгҽр бер кеше дҽ булмаган бер ҿйгҽ барып керсҽң дҽ сҽлам бирү тиеш лҽбаса. Фҽлҽн-фҽлҽн урыннарда сҽлам бирелмҽсен дигҽн киңҽш кайбер язмаларда күренгҽлҽсҽ дҽ, шҽригать дҽреслеклҽре, «Бҿстан» кебек китапларда андый сүзлҽр күренмҽде
ЙӨЗ СИГЕЗЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Янҽ бу ҿлештҽ тҽрбия сиңа ҽйтелде. Имде кием хакында ҽйт дисҽң, ҽй угыл, киемең бҽһале булучылыкта вҽ арзан булучылыкта, үзеңнең имсалең вҽ тирҽңдҽгелҽрнең киеме кебек булсын. Ягъни синең кебек кемсҽнҽлҽр ни бҽһадҽ кием киялҽр, син алар киеменнҽн бҽһҽлерҽк киемне кимҽ. Чҿнки ихтималдыр киаларда хҿсед туар да шикаятьтҽн хали булмаслар. Уртача кияргҽ кирҽк, ифрат вҽ кимлек тҽ ярамый, һичбер урында. Ҽмма тҿслҽрнең артыграгы, шҽригатемездҽ, ак тҿсдер. Лҽкин шҽригать тҽ тҿсне күп тҽфтиш кыйлмайдыр, телҽсҽң ниндҽен тҿсне ки, һич тыю юк. Лҽкин киемең рҽвешендҽ саклык кирҽк. Ягъни исраф кыйлма вҽ тҽкҽбберлек тҽ итмҽ.
ЙӨЗ УНБЕРЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, йорт салдырсаң, бик олуг итмҽ, бик биек итмҽ, үзең урнашып торырлык булса җитҽдер. Бик олуг йортның җайсызлыгы шулдыр ки, дҿнья бер карарда тормайдыр, ихтимал ки эшең артка китсҽ, закладка салырсың яки сатарсың, бҽһа йиткереп алучы табылмас.
ЙӨЗ УНИКЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл, ҿч нҽрсҽ күңелле шатландырыр вҽ гакылны саф кыйлыр: гүзҽл хатын, җитҽрлек кадҽр ризык вҽ якын, дус, карендҽш. Дҽхи дүрт нҽрсҽ бардыр ки, адҽм аны ифрат вҽ чиктҽн тыш күп кыйлса, һҽлак буладыр: ҽүвҽл хатын белҽн маташса адҽм һҽлак буладыр. Янҽ явызлык артыннан күп йҿри торгач, адҽм һҽлак буладыр. Дҽхи күп отыш уйнаса, адҽмнең һҽлакҽте андадыр. Дҽхи дҽ күп хҽмер эчсҽ, һҽлак булмай калмайдыр.
ЙӨЗ УНӨЧЕНЧЕ ТӘРБИЯ
Ҽй угыл берҽү азгыннарга иярсҽ, ул кешенең дене бҿтен булмас. Ҽгҽр берҽү бер ҽшҽке кешене мактаса, халык арасында үз кыйммҽте бетҽдер.
КНИГА О ВОСПИТАНИИ
Воспитание нельзя понимать лишь как хлопоты о кормлении и росте ребенка, это и пропитание его, и забота о его нравственном совершенствовании, и привитие прекрасных, благородных манер, и стремление вывести его из животного состояния, чтобы сделать достойным звания человека, и обучение наукам, и развитие понятий приличия. Содержанием этого сочинения являются наставления, поучительные истории и притчи, каждое его слово преследует одну цель — воспитание, а потому мы назвали его «Книгой о воспитании».
НАСТАВЛЕНИЕ ПЕРВОЕ
Один мудрец так поучал детей: «О милые дети, послушайтесь моего совета — учитесь ремеслу. Имущество и деньги так ненадежны на этом свете. Золото и серебро — лишь опасность для путника: а у живущего дома их могут отнять грабители и огонь. Ремесло же неиссякаемо, как источник. Умелец не познает невзгод, даже если лишится всех богатств своих. Верьте, дети мои, это не пустые разговоры. Постигайте же ремесла, учитесь приличиям».
НАСТАВЛЕНИЕ ВТОРОЕ
Некто пожаловался мудрейшему из старцев: «Такой-то человек там-то порочил меня». Старик сказал ему на это: «А ты поведай людям о его добрых делах, пусть ему станет совестно».
Слова эти и тебе наука, о сын мой. Постарайся извлечь пользу из любой истории, и если кто-нибудь по глупости скажет о тебе плохое, похвали его. Если он — человек, авось возьмется за ум и устыдится...
НАСТАВЛЕНИЕ ТРЕТЬЕ
Было у одного падишаха несколько сыновей. Все они были высоки, статны, хороши собой, лишь один выделялся хилым сложением и крохотным ростом, и отец ненавидел и презирал уродца. Однако этот его сын был умен и прекрасно образован. «О отец,— сказал он однажды,— умный человек маленького роста лучше большого невежды, не правда ли? Ведь ценность вещей не определяется их размерами. Камни, что используют для отопления бань, велики, но целый воз их можно купить всего за одну монетку. Жемчуг так мал, но каждый его золотник стоит десять золотых». Отец и весь его диван одобрительно засмеялись в ответ...
Так вот, сын мой, ум и знания не зависят от роста и внешнего вида человека.
НАСТАВЛЕНИЕ ПЯТОЕ
5Когда премудрого Лукмана спросили: «Кто научил тебя мудрости?», он ответил: «Слепцы, которые не ведают, куда ступает их нога...»
Хорошенько поразмысли над словами мудрого Лукмана, о сын мой, ибо глупцы и невежды бредут во мраке и, подобно слепым, спотыкаются, наталкиваются на препятствия, падают. Они бросаются словами, не думая о последствиях. Потому мудрец и сказал, что постиг мудрость, наблюдая невежд и глупцов.
НАСТАВЛЕНИЕ ШЕСТОЕ
Один почтенный человек отдал сына ученому наставнику для воспитания и обучения. И сказал: «О лучший из учителей, воспитай это дитя и дай ему знания, пусть станет мудр и учен». Наставник занимался с мальчиком, учил его наукам, но из этого ничего не вышло. И он отвел его назад, к отцу, говоря: «Ребенок этот настолько глух к наукам и туп, что я чувствую, как сам глупею, когда учу его».
5 От издательства. В издания Каюма Насыйри, вышедшие на основе арабской графики, наставления 4, 32, 47, 101, 109, по какой-то причине не включены.
НАСТАВЛЕНИЕ СЕДЬМОЕ
Один падишах, путешествуя по морю, обратил внимание на юношу, который впервые попал на корабль и не был знаком с трудностями, столь обычными в плавании. Он все время плакал, дрожа от страха. И сколько его ни успокаивали, не переставал плакать. Падишаха огорчило это. Мудрец, бывший в его свите, сказал: «О повелитель, если позволишь, я уйму юношу. Мне известна хитрость, которая научит его выдержке».— «Поступай, как знаешь»,— ответил падишах. Мудрец распорядился. Юношу связали, бросили за борт, окунули раза два и подняли на корабль. Почувствовав себя воскресшим из мертвых, он сидел теперь тихо. Падишаху это понравилось, и он спросил: «В чем же твоя хитрость, мудрец?» Тот ответил: «Этот юноша никогда не ходил в море, не знал, как тонут люди, а потому не умел радоваться благополучному плаванию».
Точно так же, сын мой, человек не в силах радоваться своему здоровью и благополучию, пока судьба не пошлет ему испытание.
НАСТАВЛЕНИЕ ВОСЬМОЕ
Сыну одного падишаха досталось богатое наследство. Был он добр и приветлив, а потому раздавал золото направо и налево — приближенным, воинам, всем, кто ему служил. Однажды ближайший из его советников, забыв об осторожности, решил предостеречь его: «О царевич, прежние повелители собирали сокровища с большим усердием, думая употребить их для пользы. Не будь же столь расточителен, все у тебя впереди, придет время, и понадобятся еще твои богатства». Царевичу не понравились его слова... «Ну так что же? — возразил он,— мне нравится пировать, делать подарки. Я сокровищам — не сторож».
Не к чему, сын мой, проявлять скупость там, где она неуместна.
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕВЯТОЕ
Были два брата. Один состоял на службе у падишаха. Другой добывал себе на жизнь трудом. Богатый брат, служивший у падишаха, спросил однажды бедного: «Почему не идешь на службу к падишаху? Тебе не пришлось бы делать столь тяжелую работу». Тот ответил: «А почему ты не живешь трудом? Это избавило бы тебя от позора и многих унижений. Ведь недаром мудрецы сказали: лучше сидеть дома и есть свой кусок хлеба, чем кому-то прислуживать в расшитом золотом кушаке...»
Копейка, добытая трудом, дороже тысячи копеек, полученных от чужих рук.
НАСТАВЛЕНИЕ ДЕСЯТОЕ
Во дворец Нуширвана падишаха собрали на совет мудрецов. Был среди них и Бозаржумхур. Во время споров он хранил молчание. Его спросили: «Почему ты, Бозаржумхур, не принимаешь участия в нашем диспуте?» Мудрец ответил: «Визири — те же лекари: здоровому человеку лекарство не нужно. Я вижу, что вы рассуждаете совершенно верно, и мое вмешательство излишне».
О сын мой, Бозаржумхур дал тебе хороший урок: даже мудрецы не встревают в разговор без надобности. Прерывать человека на полуслове — и вовсе плохая привычка. Если хочешь принять участие в разговоре, дождись, когда умолкнут твои собеседники.
НАСТАВЛЕНИЕ ОДИННАДЦАТОЕ
Александра Македонского спросили: «Как удалось тебе добиться покорности на Востоке и Западе? Прежние правители не жалели ни войск, ни сокровищ, а не смогли завоевать столько стран». Александр ответил: «Я брал страны, но не обижал народ. А прежних правителей поминал только добром».
О сын мой, видишь, сколь могуч воспитанный человек? Доброта и кротость берут