Археологиядағы даталауының жаратылыстану-ғылыми әдiстерi.

Мақсат: археология ғылымында қолданылатын кешенді әдістерді талқылау

Жоспар:

1. Дендрохронология.

2. Палеомагнетизм.

3. Термолюминесценттік әдіс.

4. Изотоптық әдiстер.

Әдістемелік нұсқау:Зерттеу нысаналарды даталау туралы тарихи iздеу мүмкiн емес мәселенiң шешiмiсiз. Кейде салыстырмалы даталауда болады жеткiлiктi, дегенмен едәуiр үлкен ғылыми құндылықты абсолюттi жас шамасының қоюын ұсынады.

Абсолюттi даталау кеңiстiк бытыраңқы өркениеттердiң дамытуының деңгейлерi салыстырып, солардың бiрi ықпал факторлар басқаға айқындалып, қоғамдық құрылыс әр түрлi формалардың арасындағы байланыстардың рөлiн анықтауға мүмкiндiк бередi.

Абсолюттi археологиялық ұзақ ауырушы үшiн әлi салыстырмалы жақында өте сенiмдi негiздермен жазбаша көздер болды. Ең ежелгi бiрақ ең ежелгi олардың iшiнен IV мың нке дейiн тек қана екiншi жартымен даталанады.э. Тарихи көз әлi болуға жеткiлiксiз болатында уақыт сол үшiн уақыттан тәуелдiлiгi белгiлi табиғи процесстерге салыстырмалы даталаулармен қарап немесе Олжа жас шамасын анықтауға дәл келедi шiре. Бұл әдiстердiң көбi үшiн үлгi өз бастапқы жағдайында болу үшiн айтарлықтай. Болғандықтан болашақта, сөз жоқ жаңа, тамаша мүлтiксiзiрек, даталаудың әдiстерi пайда болады, бұл тұрақтанады және сабырлылық қазуларда келешек ұрпақтар кейбiр объекттер тастап кете көрсетуi керек болатын туралы көп археологтердiң пiкiрi.

Дендрохронолгия. Ертеден-ақ белгілі, ағаштар көлденең кесiндiде жылғы сақиналардың саны бойынша оның жас шамасын анықтауға болады. Сақиналардың орналастырылуы сипат тұнбалардың жыл сайын түсiп қалуды ерекшелiгiн қамтып көрсетедi: егер жаз дымқыл - болса сақина кеңiрек болса, керiсiнше. Ағаштың жылдық өсуi көп сыртқы және iшкi факторлардан тәуелдi болады: шарттардың ағашты өсiп шығудың жерлерi, күтпеген апат күтпеген апат құбылыстар және басқа себептердiң қатары, күн күн радиация, ауа рай, түр ағаш, фактор тұқым қуалаған жемiс беру, жас шама. Әдiстiң түзу қолдануы ағаштың спилесi, бұл сақинаға өсетiн шын жылға әрбiр сақинаның дәл жағдайы орнатуға мүмкiндiк бередi. Процесстерiнiң және даталау мүдденi ұсынуға өткенi зерттеу нысанасы қалай ағаш жылдық сақинасы кем дегенде, үш позициялар бойынша өтеді:

1. уақытының индикаторы өткенi;

2. дендрохронологиялық шәкiлдердiң жасауы үшiн эталон;

3. табиғи процесстердiң архивтеуi.

Ағаш дендрохронологиясының негiздеушiлерi бұл (1892 жыл) Ф.Н.Швидтардың Метеорологичтiң құрғақшылықтарының жыл жазғышы. №5-шi хабаршы., Дуглас.

Дендрохронологияның ғылымдарын негiзде сол жылдық сақиналар бойынша даталау өндiрiп алады бiр жыл дейiн дәлдiкпен ретiнде айғақ жатады. Сапалармен өте бағалы үлгiлермен байланысты қылқан жапырақ және жапырақты қандыағаштардың қатарлары болып табылады.

Өзi ұзақ өмiршең қандыағаштар - сьерра баурайлардағы шығыста Орталық калифорнияның Ақ тауларында тiкенек қарағайлар қалалық. Теңiз деңгейiнiң үстiнде 3 000iрек метрлердiң биiктiктерiнде өсiп шығады. Қағылез қандыағаштардың белгiлiден әлемге ең ежелгiсi 4 600 жылдар жас шамасын алды.

Секвойя Америка Северндерiнiң Тынық мұхит жиегiнiң дымқыл аудандарында мекендейдi.

Кейбiр түрлер Азия қандыағаштардың орташа жылы 1 500-2 000 жас шамаларын алады.

Тистың жеке даналары - 800-1000 жылдар.

ССРОға зерттеулердiң өткiзуiнде 1968-1990 жылда қолданылды:

шырша 600 жылдар жас шама жететiн (Солтүстiк Кавказы) шығыс,

қарағай (Карелия ) кәдiмгi - 525 жылдар,

бал қарағай сiбiр - 400 жылдар.

Негiзiнен қағылез қандыағаштардың жас шамасын Еуропада үш жүз - төрт жүз жылдарды аспайды деп айту мүмкiн. Дендрохронологиялық шәкiлдiң ұзартулары үшiн сондықтан деп аталатын әрiлi-берiлi даталауды қолданылады.

Қандыағаштар бiр аз-кем тығыз өлкеде ашуы керек болуға және толық суреттiң жасауы үшiн өз кезегiнде пайдалы болып қалыптасатын кең және тар жылдық сақиналардың үлестiрiлуiн бiрдей рет өмiршең барлық есептейтiндiгi, шағылатын қандыағаштардың өсiп шығуды шағылатын ерекшелiгi жер бөлек алған осынан, бұл әрiлi-берiлi даталауды мақсат қандыағаштардың басқа ұрпақтарын бәрi бiрге келесi достардың байлауында тұрады.

Ол үшiн бiр бөлiмшенiң бiрнеше ондаған қандыағаштары алады. Олар мұндай жалған сақинаның себептерiнiң ағаш дiңгегiнiң көлденең спилесiнде не бiр арқасынданың жылғы сақинаның түсiп қалуы және бiлiм ерекшелiктердiң мiндеттi түрде есепке алуы бар зерттеушiлерiмен мұқият зерттеледi.

Белгiлi жас шамасының қағылез ағашын шындық аз-кем шағылатын статистикалық суреттiң алулары үшiн бұл қандыағаштарының үстiнде шығарылған көп және сыйымды операциялардан кейiн аралайды және белгiсiз ғалыммен жас шама алдақашан өлген ағаш ескiлеу алады.

Екi қандыағаштарды ерекшелiктер және жылдық сақиналардың қасиеттерiнiң талдауын негiз салынған қисықтардың жапсарласатын кескiндерiнiң (интерполяция ) тиiстi қосарлануы өлген тәжiрибедегi ағашты өсiп шығуды мерзiмнiң ақиқаттығының биiк дәрежесiмен даталауға мүмкiндiк бередi.

Көп аймақтық шктер сайып келгенде бiртiндеп қалыптасып байланады ма?лы.

Осылай, мысалға, Аризоналық университет ұзақтықтың үздiксiз шәкiлдерге жасадыдан 10 000 жылға американдық дендрохронологиялар.

Дендрохронологиялық зерттеулердiң Еуропасында кешiрек анағұрлым бастайды. Еуропадағы осы уақытқа дегенмен жылдық сақиналар бойынша даталау су бұрғыш 20 шақты лабораториялар саналады.

Екi аймақтық хронологиялар - бойынша ирландық және германдық емен бойынша - еуропалық ұсталарды жасауға мүмкiндiк бердi - нке дейiн 5 300 жылына дейiн созылымдығының хронологияға. э.

Дендрохронологиялық зерттеулердiң жаттығу пайдасы Мангазеи заполярье ауылдың мысалында жақсы мысал келтiредi. Шаруа-поморлардың ағаш үйлерiнiң төменгi тәждерi мәңгi тоң шарттарындағы анда аман сақталды.

Палеомагнетизм. Сол жердiң магниттi полюс айғақ жылжымайтын болып қалмағанында емес, жылжығанында жалпыға мәлiм. Мысал үшiн соңғы динозавр, 60 000 000 жыл шақты қырылуды заманға жерiн Канадалық Арктикалық архипелагтiң Аралдардың бiр бүгiн болатын Солтүстiк Магниттi полюсы деп айтуға болады Мексикада өткен жыл болды.

Археология үшiн мән бұл, өте пайдалы, әдiс даталау заттардың қалдық магниттелгендiгiн деп аталатын есепке алынатын, керамиканың күйдiруi үшiн жанып кеткен құрылымдардың керамика, сондай кiрпiштерi, кiрпiш күйдiру Печилерi және Печи ең алдымендiгiнде.

Бағытталғандық арналған, қуат бойынша бұл қалдық магниттелгендiктер саздың күйдiруi уақытында пайда болады және себеп болатын магниттелгендiктер бiздiң ғаламшар магниттiк өрiс өзгерiссiз суып қалудан кейiн, сонда болып қалады, өзгередi.

Саздан әр түрлi бұйым болмаған ферромагнетиктердегi магниттелгендiктiң дәрежесi және оның бағытталғандығы осы заттар қанағат етерлңк даталау мүмкiн жердi магниттiк өрiстiң тиiстi параметрлерi бiле қанағат етерлңк даталау мүмкiн анықтап, және сайып келгенде. Дәл даталау 2 000 жылдарға дейiн бұрынғылықтың дәуiрлерi үшiн пайда болады.

Бiрақ даталауды бұл әдiстiң қолдануындағы нақтылы қиындық: да бар болады керектi шарт зат күйдiрудi уақыттан кейiн жылыспағанын алаң болмайтындай етiп тұрады. Бұдан басқа, ол радиусты облыс үшiн 800 шақырымнан аспайтын нақты.

Жылу люминесценция. Минералдардың құрылымында нәтижеде болмай қалмайтын (саябан немесе радиоактивтi кендерден) сәулеге түсiрудi бiр қалыпты кернеулiк құрастырады. Ядролық радиация, кернеулiктiң ошақтары оларда деп аталатын минералдарға үнемi әсер ете тастап кетедi.

үлгiнiң әр түрлi бөлiмшелерiнiң шығаруын қарқын ауыр гамма- бөлшектерлердi бомбардировкадан кейiн алажаулы. Арнайы камера орналастырылған үлгiлердiң облыстарын интенсивтi түрде сәуле тарататын бойынша, кернеулiктiң дәрежесi, және нәтижеде - жас шамасы да есептеледi.

Даталауын бұл әдiсiнiң артықшылығы затты жылыспағанын алаң болмауға қажетi жоғатын жоғарыда айтылғанның алдында тұрады.

Изотоптық әдiстер. Изотоптық әдiстердiң сандарына жатады:

Радиокөмiртегi,

Қали - аргоновка

Уран - торийдың әдiсi

Радиокөмiртек әдiсiнiң негiзiнде 14-шi ауыр көмiртек үлгiлерiндегi мазмұнның процентасының есептеуiн қағида жатады.

Күнi үздiксiз жаңқала 14 көмiртектi бiрлiктердiң атом массасы бар көмiртегiнiң изотобы нәтижеде құрастыратын жер атмосферасын ауыр бөлшектермен бомбалайды. Ол өлiмiмен бастайды изотоп және ыдыраудың өнiмдерiнiң бiлiмiн ыдыратқан бiз ғажайып ғаламшар тұрып жатқан организмдар 12-шi массасы бар нормалы көмiртегiмен тiрi өз кезегiнде бiртiндеп қатар жинақталады.

Ауыр көмiртектiң жартылай бөлшектенуiн жылдамдық белгiлi. Органикалық сүйектердiң изотобының еншiсi бойынша негiз бұл организмның өмiрiнiң бұрынғылығы анықтауға болады.

Даталаулар әдiс ол үшiн өзi ризашылық материал күл және ағаш көмiрлерi болып табылады.

Өкiнiшке орай, әдiстiң қолдану облысы 2000мен 50-70мен аралығындағы мың жылдар бұрынғылықпен шектелген. Бұл әдiс сондықтан басқа әдiстердiң шәкiлдердiң жиi калибрлеуi талап етедi. Еуропадағы 1968 жылдан Radiocarbonнiң облыс ғалымдардың жұмысын бұл әдiстiң қолдануының әр түрлi тұрғы дәлдейтiн келiскен соңғы табыстар бұл шағылатын журналын шығарады. Даталауды әдiсiнде калий- аргоновтың 40-шi изотобы қолданылады және жалпы саннан 0, 012% құрайды калийдың изотоптарын құрайды. Оның жартылай бөлшектенуiн мерзiм - 1, 32 109 жылдар. 40-шi атомдардың санын процентадан сүйене минералдың бiлiмi кезде қалидың мазмұныды есептеледi. Анығында, пайда болған аргонның саны бойынша 40 бе? 40Ar ) жас шамасы айқындалады.

Калий - аргоновка әдiсi 400 000нен жастау емес жылдар үлгiлерде нақты.

Бұл екi әдiстердiң қолдану облыстарының аралығында сондықтан тiршiлiксiз кеңiстiк бар болады.

Сұрақтар:

1. Дендрохронология дегеніміз не?

2. Палеомагнетизм дегеніміз не?

3. Термолюминесценттік әдіс дегеніміз не?

4. Изотоптық әдiстер дегеніміз не?

Негізгі әдебиет

Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. Алма-Ата, 1966.

Марғұлан Ә. Беғаза-дәндібай мәдениетті. Алматы, 2006

Байпақов К., Таймағанбетов Ж. Қазақстан археологиясы. Алматы, 2008

Вагнер Г.А. научные методы датирования в геологии, археологии и истории. М., 2006

Черных Е.Н., Завьялов В.И. Археология и естественнонаучные методы. М., 2005

Қосымша әдебиет

Тәуелсіздік кезіндегі Қазақстан археологиясы: қортындылары мен келешегі. 1-2 Том., Алматы. 2011

Роль естественно - научных методов в археологических исследованиях// сборник научных трудов. Барнаул, 2009

Петров А.Е. Фальсификация исторических источников и конструирование этнократических мифов. М., 2011

Мартынов А.И. Культурогенез. М., 2008

Ткачев А.А. Центральный Казахстан в эпоху бронзы. В двух частях.Тюмень, 2002. ч.I – 289 с. ч.II – 243 с.

Винаградов Н.Б. Степи южного урала и Казахстана. Челябинск. 2011

Кузьмина Е.Е. Древнейшие скотоводы от Урала до Тянь-Шаня. Фрунзе, 1986.

Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы // Материалы и исследования по археологии СССР (МИА), № 88. М.-Л.,1960.

ДӘРІС№13