Samusik_A_F_-_Pomniki_gistoryi_i_kultury_Belar
.pdf
I
А.Ф . САМУСІК
ПОМНІКІ ГІСТОРЫІ
I КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСІ
Д а п у ш ч а н а
Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь у якасці вучэбнага дапаможніка для студэнтаў
гуманітарных спецыяльнасцей устаноў, якія забяспечваюць атрыманне вышэйшай адукацыі
Мінск БДЭУ 2004
У Д К |
947.6 |
Б Б К |
63.3(4Б)+71.3(4Б) |
|
С17 |
Р э ц э н з е н т ы :
аддзел гісторыі Беларусі X III—XVIII стст. Інстытута гісторыі НАН Беларусі (загадчык — доктар гістарычных навук Ю.М. Бохан);
кафедра гісторыі і беларусазнаўства РІВШ БДУ (загад чык — кандыдат гістарычных навук, дацэнт У.А. Сосна);
старэйшы навуковы супрацоўнік МНДІСЭПП, кандыдат гістарычных навук Т.С. Скрыпчанка
Самусік А.Ф.
С17 Помнікі гісторыі і культуры Беларусі: Вучэб. дапаможнік / А.Ф. Самусік. Мн.: БДЭУ, 2004. — 209 с.
ISBN 985-484-032-8.
Гісторыка-культурная спадчына Беларусі з ’яўляецца найкаштоўііейшым дарам нашых продкаў. У дапаможніку ўпершыню ў айчыннай гістарыяграфіі зроблена спроба даследавання ўсяго комплексу архітэктурных, мастацкіх, археалагічных, этнаграфічных і гістарычных помнікаў Беларусі.
Для студэнтаў вышэйшых навучальных устаноў, выкладчыкаў, а таксама для ўсіх тых, каго цікавяць гісторыя і краязнаўства.
УДК 947.6 ББК 63.3(4Б)+71.3(4Б)
ISBN 985-484-032-8
©Тэкст. Фоща. Самусік А.Ф., 2004
©УА “Беларускі дзяржаўны эканамічны універсітэт”,2004
ЗМ ЕСТ |
|
А Д А Ў ТА РА ................................................................................................................................ |
6 |
Г л ав а 1. А ГУ Л ЬН А Я Х А РА К Т А РЫ С Т Ы К А К У РС А “П О М Н ІК І И С - |
|
Т О Р Ы І I К У Л Ь Т У Р Ы Б Е Л А РУ С І” ............................................................. |
7 |
1.1. Прадмет, мэты і задачы курса ............................................................................ |
7 |
1.2. Перыядызацыя і структура курса. Агульная характарыстыка літа- |
|
ратуры ........................................................................................................................ |
9 |
1.3. Класіфікацыя помнікаў гісторыі і культуры Беларусі ............................. |
13 |
1.4. Заканадаўства Рэспублікі Беларусь аб ахове і выкарыстанні помні- |
|
каў айчыннай гісторыі і культуры ................................................................... |
14 |
Кантрольныя пытанні і заданні ............................................................................................. |
17 |
Літаратура ................................................................................................................................... |
17 |
Г лава 2. Д А К У М Е Н Т А Л ЬН Ы Я П О М Н ІК І Б Е Л А Р У С І .................................... |
18 |
2.1. Дакументальныя крыніцы да сярэдзіны XIII ст......................................... |
18 |
2.2. Дакументальныя помнікі Беларусі другой паловы XIII—XVIII ст.......... |
20 |
2.3. Дакументальная спадчына XIX—XX стст................................................... |
25 |
Кантрольныя пытанні і заданні ............................................................................................. |
28 |
Літаратура .................................................................................................................................... |
28 |
Г лава 3 Э Т Н А Г Р А Ф ІЧ Н Ы Я П О М Н ІК І Б Е Л А Р У С І ......................................... |
29 |
3.1. Агульная характарыстыка этнаграфічных помнікаў. Этнаграфіч- |
|
ныя музеі Рэспублікі Беларусь ........................................................................ |
29 |
3.2. Асноўныя заняткі беларусаў. Народныя рамёствы і жыллё ................ |
31 |
3.3. Нацыянальнае адзенне і народныя абрады ................................................. |
34 |
3.4. Беларуская нацыянальная кухня ................................................................... |
37 |
Кантрольныя пытанні і заданні ............................................................................................. |
39 |
Літаратура .................................................................................................................................... |
39 |
Глава 4. П О М Н ІК І П Е РШ А Б Ы Т Н А Г А Л А ДУ Н А Т Э Р Ы Т О Р Ы І СУ - |
|
Ч А СН А Й Б Е Л А Р У С І .......................................................................................... |
40 |
'4.1. Археалагічныя помнікі як асноўная крыніца па вывучэнню перша-
бытнага ладу |
........................................................................................................ |
. . 40 |
4.2. Помнікі каменнага веку ў Беларусі ................................................................... |
42 |
|
4.3. Помнікі бронзавага ...............................................................веку ў Беларусі |
46 |
|
4.4. Помнікі ранняга ...................................жалезнага веку ў Беларусі да IX ст |
47 |
|
Кантрольныя пытанні і заданні ............................................................................................. |
50 |
|
Літаратура .................................................................................................................................... |
|
50 |
Глава 5. П О М Н ІК І Д О Й Л ІД С ТВА I М А СТА ЦТВА Б Е Л А Р У С І |
|
|
IX — X III стст........................................................................................................... |
* |
51 |
5.1. Гарады Беларусі ......................................................................ў IX—XIII стст |
51 |
|
5.2. Першыя школы .....................................айчыннага мураванага дойлідства |
55 |
|
5.3. Мастацтва старажытнабеларускіх ...............................................княстваў |
59 |
|
Кантрольныя пытанні і заданні ............................................................................................. |
62 |
|
: Літаратура ..................................................................................................................................... |
|
62 |
й |
|
3 |
і
Г лава 6. РА М А Н С К І С Т Ы Л Ь У П О М Н ІК А Х БЕЛ А РУ С І ................................. |
63 |
|
6.1. Паходжанне стылю. Характэрныя рысы .................................................... |
|
83 |
6.2. Удасканаленне абарончых збудаванняў гарадоў Бімшрусі.................... |
04 |
|
6.3. Раманскі стыль у айчынным храмавым дойлідствр ................................ |
08 |
|
6.4. Раманскае мастацтва Веларусі ....................................................................... |
|
70 |
Кантрольныя пытанні і заданні ................................................................................................ |
|
78 |
Літаратура .............................................................................................................. |
........................ |
73 |
Г лава 7. П О М Н ІК І Г О Т Ы К І Ў Б Е Л А Р У С І ............................................................... |
|
74 |
7.1. Паходжанне стылю. Характэрныя рысы .............................. |
......................... |
74 |
7.2. Удасканаленне айчыннага замкавага дойлідства |
|
|
ў XIV—XVI стст...................................................................................... |
............ |
70 |
7.3. Уплыў готыкі на культавую архітэктуру Беларусі ................................. |
81 |
|
7.4. Гатычны кірунак у беларускім мастацтве .................................................. |
|
84 |
Кантрольныя пытанні і заданні ................................................................................................. |
|
85 |
Літаратура ........................................................................................................................................ |
|
85 |
Г лава 8. П О М Н ІК І П Е Р Ы Я Д У А Д Р А Д Ж Э Н Н Я (РЭН ЕСА ІІСА ) |
|
|
У Б Е Л А РУ С І ............................................................................................................ |
|
86 |
8.1. Паходжанне стылю. Характэрныя рысы ........................................................ |
|
86 |
8.2. Рэнесанс у айчынным горадабудаўніцтве ..................................................... |
|
87 |
8.3. Пераўтварэнне беларускіх замкаў у палацава-паркавыя комплексы ...... |
89 |
|
8.4. Храмавае дойлідства эпохі Рэнесанса ў Беларусі |
...................................... |
93 |
8.5. Уплыў Адраджэння на выяўленчае мастацтва Беларусі ........................... |
96 |
|
Кантрольныя пытанні і заданні ............................................................................................... |
|
98 |
Літаратура .................................................................................................................. |
................... |
98 |
Г лава 9. Б А Р О К А Ў П О М Н ІК А Х А Й Ч Ы Н Н А Й А РХ ІТ Э К Т У РЫ |
|
|
I М А СТА Ц ТВА ........................................................................................................ |
|
99 |
9.1. Паходжанне стылю. Характэрныя рысы ........................................................ |
|
99 |
9.2. Барока ў айчынным горадабудаўніцтве .................................................... |
|
100 |
9.3. Развіццё палацава-паркавага дойлідства Беларусі. Ракайльныя |
|
|
тэндэнцыі ............................................................................................................ |
|
101 |
9.4. Культавая архітэктура Беларусі. Школа “Віленскага барока” .......... |
105 |
|
9.5. Беларускае барочнае мастацтва .................................................................. |
|
109 |
Кантрольныя пытанні і заданні ........................................................................................... |
|
113 |
Літаратура ................................................................................................................................. |
|
113 |
Г лава 10. П О М Н ІК І К ЛА С ГЦ Ы ЗМ У Ў Б Е Л А Р У С І ......................................... |
|
114 |
10.1. Паходжанне стылю. Характэрныя рысы ................................................ |
|
114 |
10.2. Перабудова беларускіх гарадоў пасля далучэння да Расійскай ім- |
|
|
перьгі ................................................................................................................... |
|
115 |
10.3. Класічнае палацава-сядзібнае дойлідства Беларусі................................. |
118' |
|
10.4. Класічны кірунак у айчыннай царкоўнай архітэктуры ..................... |
121 |
|
10.5. Класіцызм у выяўленчым мастацтве. Віленская школа жывапісу ...... |
124 |
|
Кантрольныя пытанні і зад анн і........................................................................................... |
|
126 |
Літаратура ................................................................................................................................. |
|
126 |
Г лава 11. П О М Н ІК І Р А М А Н Т Ы ЗМ У Ў Б Е Л А Р У С І ....................................... |
|
127 |
11.1. Сутнасць рамантызму ................................................................................... |
|
127 |
11.2. Уплыў рамантызму на айчыннае грамадскае і палацава-паркавае |
||
дойлідства ............................................................................................................ |
|
129 |
11.3. Эвалюцыя культавай архітзктуры Беларусі .......................................... |
|
134 |
11.4. Рамантызм у айчынным мастацтве............................................................ |
|
137 |
Кантрольныя пытанні і заданні............................................................................................. |
|
139 |
Літаратура ........................................................................................... |
- .................................. |
139 |
Г лава 12. Э К Л Е К Т Ы К А I М А ДЭРН У А Й Ч Ы Н Н Ы Х П О М Н ІК А Х ....... |
140 |
|
12.1. Гістарызм і мадэрн у Беларусі .................................................................. |
|
140 |
12.2. Эвалюцыя айчыннага горадабудаўніцтва ................................................ |
141 |
|
12.3. Эклектика і мадэрн у палацава-паркавым дойлідстве Беларусі |
.... 145 |
|
12.4. Гістарызм у беларускай культавай архітэктуры ................................. |
147 |
|
У 12.5. Рэалізм, мадэрн і авангард у айчынным мастацтве ................................ |
150 |
|
Кантрольныя пытанні і заданні........................................................................................... |
|
152 |
Літаратура ................................................................................................................................ |
|
152 |
Г лава 13. Р А ЗВ ІЦ Ц Ё А Й Ч Ы Н Н А Й А РХ ІТ Э К Т У РЫ I М АСТАЦТВА |
|
|
Ў М ІЖ В А Е Н Н Ы П Е РЫ Я Д ..................................................................... |
|
153 |
13.1. Помнікі грамадскага і жыллёвага будаўніцтва БССР ............................ |
153 |
|
13.2. Сацыялістычны рэалізм у мастацтве БССР ........................................... |
158 |
|
13.3. Архітэктура і мастацтва Заходняй Беларусі .......................................... |
161 |
|
Кантрольныя пытанні і заданні ........................................................................................... |
|
165 |
Літаратура ................................................................................................................................ |
|
165 |
Г лава 14. В Я Л ІК А Я А Й Ч Ы Н Н А Я ВА Й Н А Ў П О М Н ІК А Х I М ЕМ А - |
|
|
Р Ы Я Л А Х ............................................................................................................ |
|
166 |
14.1. Помнікі абароны Беларусі летам |
1941г...................................................... |
166 |
14.2. Айчынныя мемарыялы, прысвечаныя партызанскаму і падполь- |
|
|
наму руху ........................................................................................................... |
|
169 |
14.3. Ушанаванне памяці ахвяр акупацыйнага рэжыму ў Беларусі ........ |
172 |
|
14.4. Помнікі ў гонар вызвалення Беларусі ...................................................... |
174 |
|
Кантрольныя пытанні і заданн і........................................................................................... |
|
177 |
Літаратура ................................................................................................................................. |
|
177 |
Г лава 15. П О М Н ІК І А Р Х ІТ Э К Т У Р Ы I |
М А СТА Ц ТВА Б Е Л А Р У С І |
|
П А С Л Я В А ЕН Н А ГА П Е Р Ы Я Д У ......................................................... |
178 |
|
15.1. Горадабудаўніцтва Беларусі ў аднаўленчы перыяд ............................... |
178 |
|
15.2. Асноўныя тэндэнцыі развіцця айчыннай архітэктуры ў канцы |
|
|
1950-х—1990-я гг............................................................................................. |
|
182 |
15.3. Мастацтва Беларусі ў канцы 1940-х— 1990-я гг..................................... |
187 |
|
Кантрольныя пытанні і заданні ............................................................................................ |
|
191 |
Літаратура ................................................................................................................................. |
|
191 |
Глава 16. М Е М А РЫ Я Л Ы I П А М Я ТН Ы Я М Я С Ц ІН Ы , ЗВ Я ЗА Н Ы Я 3 |
|
|
Г ІС ТА РЫ Ч Н Ы М М ІН У Л Ы М БЕ Л А Р У С І ........................................... |
192 |
|
16.1. Агульная характарыстыка помнікаў гісторыі ......................................... |
192 |
|
16.2. Помнікі гісторыі Беларусі IX—XVIII стст. Мемарыялы ў гонар |
|
|
славутых падзей і суайчыннікаў |
............................................................... |
193 |
16.3. Помнікі гісторыі Беларусі ў складзе Расійскай імперыі. Мемарыя |
|
|
лы і дамы-музеі ................................................................................................ |
|
198 |
16.4. Помнікі гісторыі БССР. Асноўныя мемарыялы ...................................... |
202 |
|
Кантрольныя пытанні і заданні .............................................................................................. |
|
205 |
Літаратура .................................................................................................................................. |
|
205 |
С Л О Ў Н ІК Т Э РМ ІН А Ў ........................................................................................................ |
|
206 |
5
АД АЎТАРА
У апошні час у Рэспубліцы Беларусь значна ўзрасла цікавасць да яе насычанага на падзеі слаўнага мінулага. Сярод фактараў, якія аказваюць істотны ўплыў на гэты працэс, неабходна назваць складванне новай дзяржаўнай ідэалогіі і развіццё патрыятычнага выхазання. Акрамя таго, фарміраванне рынкавых механізмаў гаспадарання таксама абумоўлівае павышаную цікавасць да айчыннай гісторы- ка-культурнай спадчыны як верагоднага напрамку павелічэння знешніх інвестыцый.
Ужо зараз з мэтай развіцця турызму праводзяцца рэстаўрацыйныя работы шэрагу найболын адметных і вядомых шэдэўраў беларускага дойлідства, ствараюцца шматлікія мемарыяльныя музеі ў го нар знакамітых суайчыннікаў. Разам з тым гэта толькі першыя крокі па адраджэнню бясцэннага багацця, назапашанага папярэднімі пакаленнямі. На жаль, пакуль падобныя аднаўленчыя работы ў болынасці маюць даволі бессістэмны характар, пры якім уключэнне ў экскурсійныя праграмы асобных палацаў, храмаў і памятных мясцін часам больш залежыць ад іх удалага месцазнаходжання, чым ад гістарычнай каштоўнасці.
Менавіта таму, у дзяржаве наспела неабходнасць дасканалага вывучэння айчынных помнікаў гісторыі і культуры. Толькі наяўнасць высокаадукаваных прафесіяналаў дазволіць узняць беларускую турыстычную сферу на належны ўзровень, значна павысіць цікавасць да нашай Радзімы ў свеце і дабіцца прызнання яе важнай ролі ў стварэнні агульнаеўрапейскай культурнай прасторы.
3 гэтай мэтай у вучэбным дапаможніку ўпершыню ў беларускай гістарыяграфіі зроблена спроба параўнаўча-храналагічнага выву чэння асобных шэдэўраў айчыннага дойлідства і мастацтва, якія аналізуюцца з улікам эвалюцыі ўсіх асноўных еўрапейскіх стылявых напрамкаў. Да таго ж асобныя раздзелы працы прысвечаны дакументальным, этнаграфічным і гістарычным помнікам, бо менавіта яны прыдаюць арыгінальныя і унікальныя рысы нашай матэрыяль-
най і духоўнай спадчыне.
Такім чынам, дадзены вучэбны дапаможнік, падрыхтаваны ў адпаведнасці з патрабаваннямі базавай праграмы, уяўляе сабой комплекснае даследавакне помнікаў гісторыі і культуры Веларусі, шырокае веданне якіх — ганаровы абавязак кожнага грамадзяніна нашай краіны.
6
Глава 1
АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА КУРСА “ПОМНІКІ ГІСТОРЫІI КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСГ
1.1. Прадмет, мэты і задачы курса
Помнікі гісторыі і культуры Беларусі ўяўляюць сабой найкаштоўнейшую спадчыну беларускага народа і сведчаць аб яго высокім духоўным развіцці ў мінулым. Менавіта яны з ’яўляюцца найбольш яскравым адлюстраваннем гістарычных перыядаў, якія прайшла наша Радзіма за шматвяковы час свайго існавання. “Маўклівыя сведкі” нашай слаўнай мінуўшчыны — непрыступныя замкі, шыкоўныя палацы і велічныя храмы — гэта напамін нашых продкаў аб сабе. Дзякуючы ім, сувязь паміж пакаленнямі трывала падтрымліваецца, а цікавасць да гісторы- ка-культурнай спадчыны Беларусі пастаянна ўзрастае.
Менавіта помнікі гісторыі і культуры можна разглядаць у якасці вызначэння самабытнасці беларускага народа, бо ў іх знайшлі свае канкрэтнае адлюстраванне своеасаблівыя рысы яго матэрыяльнай і духоўнай культуры. Спадчына нашых продкаў зараз складае прыблізна 20 тыс. помнікаў розных відаў і катэгорый. Пры гэтым можна вылучыць шэраг прычын, якія надалі ім непаўторнасць і адметнасць.
Па-першае, гэтаму садзейнічала размяшчэнне Беларусі на мяжы еўрапейскай і візантыйска-рускай культурных традыцый, што прывяло да унікальнага сінтэзу разнастайных стылявых напрамкаў, якія, пераплятаючыся з мясцовай першаасновай, садзейнічалі ўзнікненню сапраўдных архітэктурна-мастацкіх шэдэўраў сусветнага значэння.
Па-другое, знйчны ўплыў на архітэктурную спадчыну нашай Радзімы аказалі асаблівасці яе дзяржаўнага ладу часоў позняга феадалізму. Адносная слабасць цэнтральнай ўлады Рэчы Паспалітай прывяла да з ’яўлення так званай “шляхецкай анархіі”, вынікам якой стала на-
7
яўнасць у Беларусі заможных магнацкіх родаў Радзішлйў, Сапегаў, Храптовічаў, Тышкевічаў і інш. Назапашаныя велізарныя багацці дазвалялі ім будаваць магутныя крэпасці і пышныя пала- цава-паркавыя комплексы, для ўзвядзення якіх запрашаліся лепшыя еўрапейскія дойліды.
Па-трэцяе,беларускія землі вельмі часта станавіліся арэнай разбуральных войнаў. Вынікам гэтага стаў падкрэслена абарончы характар не толькі сядзіб мясцовых феадалаў, але і большасці айчынных сярэдневяковых храмаў, што надавала еўрапейскім стылям у Беларусі унікальную афарбоўку.
Па-чацвёртае, Беларусь з ’яўляецца Радзімай значнай колькасці знакамітых асоб, якія пакінулі свой след не толькі ў айчын най, але і ў сусветнай гісторыі. Так, далёка за межамі нашай краіны вядомы прозвішчы Е. Полацкай, Ф. Скарыны, М. Гусоўскага, Т. Касцюшкі, А. Міцкевіча, М. Шагала, Ф. Дзяржынскага і інш. Памятныя мясціны, звязаныя з іх жыццём і дзейнасцю, дапаўняюць беларускую архітэктурную спадчыну арыгінальнымі і вельмі цікавымі аб’ектамі.
Па-пятае, беларускі фальклор, звычаі, абрады, нацыянальнае адзенне і кухня данеслі да нас старадаўнія народныя традыцыі. Пры гэтым менавіта беларуская народная “нізавая” культура ў значнай ступені здолела пазбегнуць знешняга ўздзеяння і захавала самабытныя славянскія карані.
3 улікам вышэйпералічаных адметнасцяў айчыннай гісторы- ка-культурнай спадчыны прадметам курса “Помнікі гісторыі і культуры Беларусі” з’яўляецца сукупнасць матэрыяльных і духоўных каштоўнасцяў, створаных беларускім народам за ўсю яго шматвяковую гісторыю. Мэта дадзенай вучзбнай дысцыпліны заключаецца ў вывучэнні ўсяго комплексу рухомых і нерухомых помнікаў айчыннай гісторыі і культуры, веданне якога неабходна для далейшага ўдасканалення турыстычна-экскурсійнай дзейнасці ў Беларусі.
Сярод асноўных задач, пастаўленых перад курсам, можна вылучыць наступныя: вызначэнне асобных этапаў у развіцці беларускага дойлідства і мастацтва; вывучэнне кірункаў іх эвалюцыі; аналіз характэрных асаблівасцяў у Беларусі резных архі- тэктурна-мастацкіх стыляў (готыка, барока, класіцызм і інш.).
Курс “Помнікі гісторыі і культуры Беларусі” з ’яўляецца неадрыўнай састаўной часткай працэсу падрыхтоўкі будучых эканамістаў-прадпрымальнікаў у турыстычнай сфе ры. Ён цесна звязаны з іншымі дысцыіТлінамі, што ўваходзяць у склад адпаведнай спецыялізацыі. У першую чаргу можна адзначыць такія прадметы,як “Гісторыя Бела-
8