Khimia_shpora

арқылы жүзеге асатын химиялық байланысты, ондағы электрондардың қосылуы немесе берілуі нәтижесінде атомдарға түрлене айналатыны. NaCl:

Na…3s1-1e→Na+…3s0, Cl…3s23p5+1e→Cl-…3s23p6.

Ерекшелігі: бағыты болмайды, қанығу қабілет жоқ.

Катализатор – реакцияжылдамдығын өзгертіп, бірақ реакция нәтижесінде өздері химиялық өзгермей қалатын заттар. Катализ - катализатор әсерінен жылдамдығы өзгеретін процестер. Гомогенді католиз – әрекеттесуші заттар және катроизатор бірдей агрегаттық күйде болады. 2SO2(газ)+O2(газ)=2SO3. Гетерогенді католиз – әрекеттесуші заттар және католизатор әртүрлі агрегаттық күйде болады.

C2H2(газ)+HOH(с)=CH3COOH.

Клечковскийдің І ережесі –

энергетикалық деңгейшелер электрондармен n+l=E қосындысының жоғарлау бағытында толтырылады.

Клечковскийдің ІІ ережесі – егер n+l

қосындысы бірдей болса, энергетикалық деңгейшелердің толтырылу реті бас квант саны бойынша анықталады.

Ковалентті байланыс энергиясы, ұзындығы, қанығуы. Ковалентті байланыс қасиеттері: 1.байланыс энергиясы, 2.байланыс ұзындығы, 3.байланыс қанығу қабілеті, 4.байланыс бағыты. Байланыс энергиясы – химиялық байланыс беріктігінің өлшемі. Бұл энергия байланысты бұзу үшін қажет. Байланыс ұзындығы – ол молекуладағы немесе кристалдағы атомдар ядросы ортасының арақашықтығы.

Ковалентті байланыстың бағыты –

молекуланың кеңістіктегі құрылымын шарттастырады, электрондыө бұлттардың қайта жабылуы тек орбитальдың өзара белгілі біо бағытталуы тұсында жүреді, ал бұл өз кезегінде электрондардың қайта жабылуындағы ең үлкен электрондық тығыздықты қамтамасыз етеді.

Ковалентті полюссіз байланыс –

бірдей элемент атомдарының

арасында пайда болатын байланыс.

Мысалы, Н2, Cl2, Br2, O2, N2.

Ковалентті полюсті байланыс – бұл әр түрлі элемент атомдары арасында пайда болатын байланыс. Мысалы,

HCl.

Концентрация – ерітінділердің немесе еріткіштің белгілі бір мөлшеріндегі еріген заттың нақты мөлшері, оны нақты белгілеу әдістері: массалық үлес, молярлық конц., эквиваленттың молярлық конц., малялдық конц., мольдік үлес.

Күшті және әлсіз электролит –

электролитттер 2ге бөлінеді: күшті және әлсіз электролит болып, олардың күшті диссоцасиялану

арқылы анықталады. α = (Nдис / Nжалпы

)*100%. α>30% күшті эл. (HCl, HBr,

HI, HNO3, H2SO4), α=3-30% орташа

эл. (HF, H3PO4, HNO3, H2SO3) α=3% әлсіз эл. (H2CO3, H2S, H2SiO3, H3BrO3, NH4OH).

Күшті қышқыл және әлсіз негізден

түзілген кез-келген тұз гидролизденгенде әлсіз электролит ретінде әлсіз негіз түзіледі және реакция ортасы қышқылдық болады

(рН<7). NH4Cl+HOH↔ NH4OH(әлсіз эл.)+HCl; +Cl-+ HOH↔

NH4OH++ H++ Cl-; NH4+ + HOH↔ NH4OH+ +H+

Кіші периодтардың сипаттамасы –

(І,ІІ,ІІІ) бір ғана қатардан тұрады. Кіші периодтарда солдан оңға қарай химиялық элементтердің атомдық массалары жоғарлаған сайын металдық қасиеттері төмендеп, бейметалдық қасиеттері артады.

Қайтымды реакциялар – бір мезгілде бір-біріне қарама-қарсы екі бағытта орындалатын реакциялар. Қайтымды реакциялар аяктаоғанда химиялық тепе-теңдік орнайды. N2+3H2↔2NH3. Тепе-теңдік константасы: k= [NH3]2/ [N2]*[H2]3

Қайтымсыз реакциялар – бір бағытта орындалатын реакциялар. М:

NaOH+HCl=NaCl+HOH.

Қосымша топшалардың сипаттамасы. Қосымша топша – үлкен периодтардың металдары орналасқан қатар. Қосымша топшалар (В топшалар) d және f элементтер, онда тек үлкен периодтардың ғана элементтері (тек металдар) болады.

Топтардың қосымша топшаларында ішкі энергетикалық деңгейлері толтырылып d және f элементтері орналасады.

Қышқылдардың электролиттік диссоцациясы бойынша анықтамасы – сулы ерітіндідегі диссоцация кезінде оң зарядталған иондардан тек сутек ионы Н+ ғана түзетін қосылыстарды айтады. Мысалы (HBr, H2SO4 немесе H3PO4

KHSO4↔K++HSO4- ; HSO4-↔H++SO42-

.

Магнит және спин квант саны. me -

белгілі бір формалы электрон бұлттарының кеңістікте орналасу бағытын сипаттайды. me=-l…0…+l ; l=0,me=0 (s); l=0,me=-1,0,+1 (p); l=2,me=-2,-1,0,+1,+2 (d); l=3,me=-3,-2,- 1,0,+1,+2,+3 (f); ms – электрон бұлтының өз осінің бойында айналу бағытын сипаттайды. ms = ± ½; Массалық үлес – 100 г ерітіндідегі еріген заттың массасын көрсететін

конц. ω% = mep/mep-дi . mер-ді = mер.з +

mер-ш . Мысалы: 15% NaCl ас тұзының 100 г ерітіндісінде 15 г NaCl

бар. m(H2O) = 100 -15 = 85

Менделеевтің ПЗ-ның ескі анықтамасы. Химиялық элекментінің және олардың қосылыстарының фломалары мен қасиеттері химиялыөқ элементінің атомдық массасына периодты тәуелділікте болады.

Менделеевтің ПЗ-ның жаңа анықтамасы. Химиялық элементтердің және олардың қосылыстарының формалары мен қасиеттері химиялық элемент атомдарының ядро зарядтарына периодты тәуелділікте болады.

Металдардың каррозиясы –

металдан жасалған материалдардың қоршаған орта әсерінен өз бетінше бұзылуы.

Металдық байланыс. Қатты немесе сұйық күйдегі металдарда жоғарғы

жылу және электрөткізгіштігі, иілгіштігі және соғылғыштығы болады; салыстырмалық тұрғыда жоғары балқу және қайнау темпетаруасы бар. Металдардың мұндай ерекше қасиеттері олардағы ерекше типтегі химиялық байланыстың болуымен байланысты, және ол байланысты металдық байланыс деп атайды. Электростатикалық тартылу нәтижесінде металдар иондарының және жалпыланған электрондар арасындағы түзілетін химиялық байланысты металдық байланыс дейді. Қасиеттері: 1.Тек қана металдар кездеседі. 2.Металдардың сыртқы энергетикалық деңгейіндегі валенттік электрондардың саны аз болады. 3. Металдық торлардың түйіндерінде катиондар орналасады. 4.Катиондардың арасында теріс зарядталған электрондық газ пайда болады.

Мольдік үлесі (N, N0) – еріген заттың және еріткіштің моль санының барлық компоненттерінің моль санына қатынасын көрсетеді. Бұл концентрацияның өлшем бірлігі жоқ.

N=n/n+n0 ; N0=n0/n+n0 ; n=mep.3./Mep.3. ; n – еріген заттың моль саны. n0 –

еріткіштің (Н2О) моль саны.

Молялдық концентрация – 1 кг еріткіштегі еріген заттың мөлшері көрсететін концентрация. Cm=Vx/mep-

ш = mx / Mx * mep-ш mx = Cm*Mx* mep-ш

Молярлық концентрация (См) – 1л (1000 мл) ерітіндідегі еріген заттың

=1*2+32+16*4 = 98. mx = СМ*M* Vep = 0.1*98*0.3 = 2.94 моль/л.

Негізгі топшалардың сипаттамасы.

Үлкен және кіші периодтың ұқсас қасиеттер көрсететін химиялық элементтер қатары. Негізгі топша (А топшалар) s және p элементтері; онда кіші және үлкен периодтардың элементтері (металдар мен бейметалдар). Топтардың негізгі топшаларында сыртқы энергетикалық деңгейлері толтырылатын s не p элементтері орналасады. Топтардың

негізгі топшаларында жоғарыдан төмен қарай элемент атомдарының ядрр зарядтары жоғарылаған сайын атомдық радиус артады. Соған

электрондар оңай үзіледі, сол себепті металдық қасиет артады.

Негіздердің электролиттік диссоцациясы бойынша анықтамасы – сулы ерітіндідегі диссоцияция кезінде теріс зарядталған иондардан тек гидроксид ионын ОН- ғана түзетін қосылыстарды айтады. Мысалы

(КОН, Ba(OH)2, Fe(OH)3 және т.б.). 1)

Негіздік тұздар – сулы ерітінділерде негіздік қылдық катиондарына және қышқылдық қалдық аниондарына диссоциациялайтын электролиттер. Онда диссоцацяиның 2 сатысының болуы мүмкін, CuOHCl↔CuOH++Cl-; CuOH+↔Cu2++OH-.

E=E0+(0.0059/n)*lgC(тұз)

Орбиталь квант саны. l-қосымша квант саны. Белгілі бір энергетикалық деңгейшеде орналасқан электронның энергиясын сипаттайды немесе электрон бұлтының формасын көрсетеді. l=0…….n=1 n=1, l=0 (s); n=2 l=0,1 (s,p); n=3, l=0,1,2 (s,p,d); n=4, l=0,1,2,3 (s,p,d,f);

Осмос. Осмос қысымы. Вант-Гофф.

Осмос деп еріткіш (су) молекулалардың жартылай өткізгіш (целлофан, малдың қарыны) арқылы бір жақты өтуін айтады (жартылай өткішгіш). Осмос қысымы – Осмос құбылысын тоқтату үшін жұмсалатын гидростатикалық қысым. Вант-Гофф теңдеуі – ерітіндінің Осмос қысымы сол еріген зат газ күйінде болып, осы температурада, ерітіндінің көлеміндей алып тұрғандағы туғызатын қысымына тең. Pосм=CM*R*T. Рауль және Вант-Гофф заңдарын электролиттерде қолдануға мүмкіндік береді. Pосм= i*CM*R*T. Гипертоник – қан қысымы жоғары, гипартоник – қан қысымы төмен.

Паули қағидасы – бір атомды барлық квант сандарының мәндері бірдей болып келген екі электрон болмайды.

Периодтың жалпы сипаттамасы.

Периодтар – сілтілік металдардан басталып инертті газдардан аяқталатын химиялық элемент қатары.

Рауль заңы бойынша – ерітінді беткейіндегі қаныққан бу қысымының салыстырмалы өзгерісі ерітіндідегі еріген заттың мольдік үлесіне тура пропорционал. P/P0=N; P0-P/P0=N;

P0-P= P.

Рауль заңынан туындайтын І салдар – ерітіндінің қайнау температурасының жоғарылауы оның молялдық концентрациясына тура

пропорционал. tқайнау = E*CM, E = 0,152 г – судың эбускопиялық

константасы.

Рауль заңынан туындайтын ІІ салдар – ерітінділердің қату температурасының төмендеуі, оның молялдық концентрациясына тура

пропорционал. tқату = К*CM , К=1,86 г – судың криоскопиялық

константасы.

Сутекті байланыс – сутегі атомы мен электртерістілігі жоғары (F,O2,N2) т.б. атомдардың көмегімен пайда болатын байланыс. Екі түрі бар: молекула аралық (әр түрлі молекулада), молекула ішілік (бір молекула ішіндегі әртүрлі топтар арасында).

Теммодинамиканың І заңы –

жүйеніңішкі энергиясы оның ішкі энергиясын жоғарылатуға және сыртқы күштерге қарсы жұмыс істеуге кетеді. Q= U+A. U=U2-U1; pV=const, A=0, Q= U; p-const,

A=p(V2-V1).

Темодинамика және химиялық темодинамика. Термодинамика – энергияның бір формадан екінші формаға ауысуын, және оның қасиеттерін зерттейтін ғылымның саласы. Термодинамикалық түсініктерді және заңдарды пайдаланып химиялық процестердің барысында бақыланатын энергияның бір формадар екінші формаға ауысуын және басқада өзгерістерді зерттейтін химияның саласын

химиялық термодинамика деп атайды.

Термодинамикалық негізгі түсініктер. Жүйенің ішкі энергиясы/өзгерісі-U/ΔU, Энтальпия/өзгерісі-Н/ΔН, Энтропия/өзгерісі-S/ΔS, Жүйенің еркін энергиясы(Гиббс энергиясы)- G/ΔG, Гильмголц энергиясы/өзгерісі-

F/ΔF.

Термодинамиканың ІІ заңын

сипаттау үшін жүйенің ретсіздік дәрежесі қолданылады. Жүйенің энтрапия өзгерісі (ΔS) бойынша химиялық процестің өз бетінше сырттан (жасалатын) көмексіз өзбетінше орындалу мүмкіндігін

анықталады. ΔS0x.p.=S0өнім - S0баст. ΔS>0-өзбетінше процесс жүреді, ΔS

<0-жүрмейді.

Топтардың жалпы сипаттамасы.

Жүйеде 8 топ бар, бұл сыртқы қауыздық қабаттағы максималды электрон санына сәйкес. Топтарға сыртқы электрондық деңгейлері ұқсас элементтер бірігеді. Мысалы, Li,Na,K,Rb,Cs бірінші топта; F,Cl,Br,I

алтыншы топта және т.б. Атомдардың сыртқы электрондық қауыздарының құрылысы ұқсас болғандықтан олардың физикалық және химиялық қасиеттері де ұқсас. Топ – ол элементтердің тік (вертикаль) қатары, ол элементтерде бір типтегі электрондық құрылым және химиялық ұқсас (аналог) болады. Әрбір топ топшадан тұрады. Олар негізгі және қосымша топтар.

Тотығу және тотықсыздану процестері – электрондардың берілу процесі тотығу, электрондардың қосу процесі тотықсыздану деп аталады.

Тотықсыздандырғыш және тотықтырғыштар – электронды беретін атомдар, молекулалар, иондар тотықсыздандырғыш, электрондарды қосып алатын атомдар, молекулалар, иондар тотықтырғыштар деп аталады.

Тотығу-тотықсыздану реакциясы

(ТТР) – молекула құрамындағы атомдардың тотығу дәрежесі өзгере жүретін реакциялар. ТТР процесі 3ке бөлінеді: 1.Молекулааралық - ТТР әр түрлі заттардың құрамында болады.

Fe0+CuSO4=FeSO4+Cu0.

2.Молекулаішілік – ТТР бір заттың

құрамында болады. 2KClO3→2KCl+3O20. 3.Диспропорция

– бір атом әрі тотықтырғыш, әрі тотықсызд. рөлін атқарады. 4КClO3→3KClO4+KCl.

Тұздар гидролизі – тұз иондарының тұз молекулаларымен әрекеттесіп, әлсіз электролит түзуі. Гидролизденетін тұздар: 1. Әлсіз қышқыл және күшті негізден, 2. Күшті қышқыл және әлсіз негіз, 3.әлсіз қышқыл және әлсіз негізден тұратын тұздар.

Тұздардың электролиттік диссоцациясы бойынша анықтамасы – сулы ерітінділерде металл катионына (сондай-ақ аммоний катионына да) және қышқыл қалдығы анионына диссоцияациялайтын электролиттер.

Fe2(SO4)3 ↔ 2Fe3++3SO42-; (NH4)3PO-

4↔3NH4++PO43-

Үлкен периодтардың сипаттамасы

- (IV,V,VI,VII) екі қатардан тұрады, оның үстіңгі (жұп) қатарында металдар орналасады. Үлкен периодтарда солдан оңға қарай химиялық элементтердің атомдық массасы жоғарлаған сайын, металдық қасиеттің бейметалды қасиетке ауысуы баяу орындалады. Себебі үстіңгі қатарларда тек қана металдар орналасқандықтан олардың жалпы қасиеттері қатты өзгермейді, бірақ астыңғы қатарға ауысқанда металдық қасиет бейметалдық қасиетке күрт ауысады.

Химиялық кинетика туралы түсінік – химиялық реакциялар жылдамдығы және оларға әртүрлі факторлардың әсерінен зерттейді. Химиялық реакция жылдамдығы әрекеттесуші заттардың біреуінің концентрациясының уақыт бірлігінде өзгеруі. υорт=ΔC/Δτ.

Химиялық реакциялардың Гиббс энергиясының өзгерісі. Барлық химиялық заттар үшін энтропиясын анықтау мүмкіндік болмағандықтан химиялық процес бағытын анықтау үшін Гиббс энергиясы (Δt) қолданылады. t= H0-T S. t<0- процесс жүреді, t>0-процесс

жүрмейді. Δt0x.p.=Δt0өнім - Δt0баст.

Химиялық тепе-теңдік – қарама-

қарсы екі бағытта орындалатын

реакциялардың жылдамдықтары теңесетін кезең. N2+3H2↔2NH3 υ1= υ2; Ле-Шаталье қағидасы – химиялық тепе-теңдіктегі жүйеге сырттан әсер жасалатын болса (конц.,темп.,қысым) өзгерсе химиялық тепе-теңдік осы әсерді жоятын жаққа қарай ығысады.

Химиялық тепе-теңдікке концентрацияның жасайтын әсері –

әрекеттесуші заттардың концентрациялары жоғарлайтын болса, химиялық тепе-теңдік өнімдерге қарай ығысады, себебі υтура

< υкері

Химиялық тепе-теңдікке қысымның жасайтын әсері – қысым жоғарлағанда химиялық тепе теңдік көлемі аз жаққа қарай, ал қысым төмендегенде көлемі немесе моль саны көп жаққа қарай ығысады.

1V+3V=2V; 4V=2V.

Химиялық тепе-теңдікке температураның жасайтын әсері –

температура жоғарлағанда химиялық тепе-теңдік эндотермиялық реакцияға қарай, ал температура төмендегенде экзотермиялық реакцияға қарай.

Хунд ережесі – атомдағы электрондардың Спин сандарының қосындысы энергетикалық деңгейшенің бойында максимум мәнге ие болуы керек.

Электрлиз – электролид балқымалырында немесе ерітінділерінде электр тасымалының көмегімен орындалатын ТТР. 2Na+ + 2H- →(электролиз)→ 2Na0+Cl2.

Электролит еместер – электро тогын өткізбейтін ерітінділер мен балқымалар. Мысалы, оксидтер, көмірсулар.

Электролиттер – электр тогын өткізетін ерітінделер мен балқымалар. Мысалы, қышқылдар, негіздер, тұздар.

Электролиттік диссоцация –

электролиттердің еріткіштердің әсерінен иондануға ыдырауы. NaCl(электролит) ↔ Na+(катион)+Cl- (анион)

Электролиттік диссоцация дәрежесі. 1) Күшті электролит үшін Дебант-Гюккель теориясы. a=f*c. a- күшті электролит, f-белсенділік коэффициенті, c-концентрация. 2)

Әлсіз электролит үшін Оствальдт сұйылту заңы. k=c*α2/1-α. k=c*α2 →

α=√k/c=√k*v. k-дис.конст., α-

дис.дәрежесі, v-сұйылту. 3) Әлсіз әлектролит диссоцация дәрежесі олардың консентрациясына кері, ал сұйылтуына тура пропорционал.

CH3COOH↔CH3COO-+Н+. k(дис.) =

[CH3COO-]*[Н+]/[ CH3COOH]

Элементтердің қасиеттерінің негізгі топшалардың бойында өзгеруі.

Топтардың негізгі топшаларында жоғарыдан төмен қарай элемент атомдарының ядро зарядтары жоғарлаған сайын атомдар радиус артады. Соған байланысты ядро мен валенттілік электрон арасындағы тартылыс күштері әлсірейді, валенттілік электрондар оңай үзіледі. Сол себепті металық қасиет артады.

Элементтердің қасиеттерінің периодтардың бойында өзгеруі.

Кіші периодтардан сыртқы электрон деңгейлері толтырылатын s және p элементтері орналасады. Кіші периодта солдан оңға қарай электрон атомдарының ядро зарядтары жоғарлаған сайын, олардың сыртқы электрон деңгейдегі валенттік электрон саны күрт жоғарлайды, сол себепті металдық қасиет төмендеп, бейметалдық қасиет күрт артады. Үлкен периодта сыртқы энергетикалық деңгейлері толтырылып s,p элементтерімен қоса, ішкі энергетикалық деңгейлері толтырылатын d,f элементтерімен орналасады. Үлкен периодта жұп қатарларында сыртқы энергетикалық деңгейлерінің құрылысы ұқсас болып келген s,d немесе f-элементтері орналасқандықтан металдық қасиеттер баяу өзгерелі, бірақ тақ қатарға ауысқанда сыртқы энергетикалық деңгейі толтырылатын р-элемент пайда болатындықтан металдық қасиеттер төмендеп бейметалдық қаситеттер артады.