XIX ғ. Бірінші жартысындағы Қазақстан мәдениеті.

Қазақтар араб тілінде оқыды.

XIX ғ. білімін жалғастыру үшін ауқатты ата-аналар балаларын жіберді – Бұқара, Ташкентке.

Азиялық училище 1789жылы ашылды.

1813ж. Орынборда ашылған әскери училищелер Ресейлік билеу әкімшілігі үшін

шиновниктер даярлаумен айналысты.

1831ж. қыркүйекте орысша білім беретін училище ашылды – Семейде.

1836ж. жанында қазақтар үшін интернаты бар училище Өскеменде ұйымдастырылды.

Неплюев кадет корпусы – 1844ж. Орынборда құрылды.

“Бөкей мен Мәулен” повесінің авторы – Даль.

Пушкиннің Жайық жағасына келуі Пугачев көтерілісіне байланысты(1833).

Пушкиннің Орынбор жерінде болғанда жазған еңбегі – «Пугачев бүлігінің тарихы».

Пушкин «Қозы Көрпеш Баян сұлу» поэмасын қағазға түсірді.

Каспий теңізін зерттеген – Корелин.

19ғ. 1-ші жар. Қаз-н туралы құнды еңбек жазған – Левшин.

XIX ғасырдың 1-ші жартысындағы қазақ әдебиеті.

Махамбет Өтемісұлы 1804-1846жж.

Махамбетті Жәңгір хан ұлы Зұлқарнайынмен қосып оқуға жіберді – Орынборға (1824-1829).

Махамбеттің түрмеде отырған жылы – 1829ж.

Махамбеттің Бөкей ордасы билеушілеріне ашық білдірген өлеңі – Баймағамбетсұлтанға арналған өлеңі.

Суырып салма өнерді жетілдірген – Шернияз.

Алматы облысы Жамбыл ауданына қарасты Қарақыстақ деген жерде дүниеге келген –

Сүйінбай Аронұлы (1822-1895).

Ірі эпик ақын, жастай екі көзінен бірдей айырылған – Шөже Қаржаубайұлы.

«Қозы Көрпеш-Баяе Сұлу» жырының ең көркем нұсқасы – Шөженің айтуымен таралған.

Ш.Уәлиханов суырыпсалма өнерін жоғары бағалаған – Шөже.

Қазақстандағы 1867-68жж-ғы реформа

1865ж. Патша үкіметі ХІХ ғ-ң 60-жылдары Қазақстанның басқару жүйесін өзгерту үшін –

Бутков басқарған комиссия құрылды.

Комиссия қазақ даласын 2 облысқа бөлуді ұсынды.

1868ж-ға дейін Қазақстанда 2 генерал-губернаторлық болды (Батыс, Шығыс).

1865ж. Қазақ өлкесін басқару ісін өзгертуді дайындау ішкі істер министрлігі кеңесінің

мүшесі Гирс басқарған «Дала комиссиясына» жүктелді.

1865ж. 5 маусымда ІІ Александр патша өмірі бойынша дайындалған - өлкені зерттеп білу.

Қазақстанды билеуді халықтың өзін-өзі басқару негіздерінде қайта құруды талап еткен –

Ш. Уәлиханов.

ІІ Александр патша «Сырдария мен Жетісу облыстарын басқару туралы ережені» –

1867Ж. Шілдеде бекітті.

«Торғай, Орал, Ақмола, Семей облыстарын басқару туралы уақытша ережені» -

1868Ж. Қазанда бекітті.

Орынбор мен Торғай облысы Орынбор генерал-губернаторлығына бағынды.

Жетісу, Сырдария облыстары Түркістан генерал-губернаторлығына бағынды.

Ақмола, Семей облыстары Батыс генерал-губернаторлығына бағынды.

1872ж.Бөкей хандығының жері Астрахань губерниясына кірді.

Маңғыстау приставтығы Закаспий облысына енгізілді.1870

1867-68 ж-ғы реформаның бір түйінді жері – әскери және азаматтық биліктің

генерал- губернатор қолына шоғырлануы болды.

Түркістан генерал-губернаторлығына Қытай мен Иран сияқты елдермен дипломатиялық

келіссөзжүргізуге рұқсат берілді.

Облыс басында әскери губернаторотырды.

Облыстық басқарма 3бөлімнен тұрды –шаруашылық, сот және жарлықты іске асыру

Облыстар уездерге бөлінді.

Ауылдарға енген шаңырақтар саны – 100-200.

Уез бастықтарын генерал-губернатор тағайындады.

Салықтан босатылған – Шыңғыс тұқымдары.

Отырықшы елді мекендерінде полициялық және басқару билігі ақсақалдар қолына берілген облыс – Сырдария.

Губернатор бекіткен Қазақстандағы отаршылдық сот жүйесінің төменгі буыны – билер мен қазылар соты; оларды бекітті әскери губернатор.

1867-68жж. реформа бойынша әкімшілік басқару – 5-ке бөлінді.

Капиталистік құбылыстар ене бастады – ХІХғ.соңы.

ХІХғ.-ң 60-70 жылдарындағы қазақ халқының азаттық күресі

Қазақ даласы бойынша бәріне міндетті «Шаңырақ салығы» енгізілді: 1-3 сомға дейін.

Орал мен Торғай облысындағы көтеріліс (1867-68ж.): уақытша ережемен байланысты еді.

Көтеріліс басшылары – жеңілдіктерінен айырылған ру басшылары еді.

1869ж. Фон Штемпель басқарған топқа көтерісшілерЖамансай көлі маңында шабуыл жасады.

1869ж. наурыз-маусым айларында шаруалар өз феодалдарына қарсы 41 шабуыл жасады.

Көтерілісшілер саны – 3мың.

Маңғыстаудағы көтерілісті басу үшін әскери құрама әкелінді – Кавказдан.

1870ж. Маңғыстау көтерілісшілерінің басшылары – Досан Тәжіұлы, Иса Тіленбайұлы.

«Бұларды келістіріп жазалау керек» деген – әскери министр Милютин.

Адай елі 2жылдың ішінде160мың сом салық төлеуге тиіс еді.

1870ж. Маңғыстау көтерілісі кезінде қазақ шаруаларының рухын көтерген – Рукин отрядының талқандалуы.

Көлұлы басқарған 3000-ға жуық шаңырақ 1870ж. желтоқсан айында Хиуа хандығына өтіп кетті.

Көтерілістің жеңілуінің бір себебі – рулық-патриархалдық құбылыстардың сақталып қалуы.

Маңғыстау көтерілісінің ерекшелігі – жалдамалы жұмысшылардың қатысуы.

Адайлықтар соғыс шығыны ретінде 90000 қой өткізуге міндеттенді.

1870ж. көтеріліс орталығы - Маңғыстау.

Қазақстанда капиталистік қатынастардың дами бастауы

Қазақстанға қоныс аудару - ХІХғ-ң 60-жылдар ортасында басталды.

Шымкент, Әулиеата, Ташкент уездерінде 1884-1892ж. аралығында құрылған

қоныстар саны – 37.

1868ж. «Жетісуда шаруаларды қоныстандыру туралы» уақытша ереже қабылдаған-Колпаковский.

1868-80жж қоныс аударушылардың көп келген аймағы – Жетісу.

Жан басына 30 десятинажер берілді.

Ауылдық пролетариаттың әлі қалыптасып үлгермеген тобына жататын – қазақ жатақтары.

Бөкей ордасында тұңғыш жәрмеңке 1832ж. ашылды.

ХІХғ.жәрмеңкенің басты дамыған өңірі – Ақмола облысы.

Қарқаралы уезіндегі жәрмеңке 1848ж. Қояндыдеген жерде ашылды.

1883ж. жаңа ережеге сай шаруалар салықтан 3 жылғабосатылды.

1893ж. 15 десятина жер бұрын қоныстанған шаруаларға берілді.

Мемлекеттік банктің бөлімшелері ашылған қалалар – Петропавл, Семей, Орал, Омбы, Верный.

ХІХғ. соңында халық көп қоныстанаған қалалар – Орал, Верный.

Қазақстанның Шыңжаңмен өзара байланыстары

1851ж-ға дейін Ресейдің Цин империясымен сауда-экономикалық байланысы – Кияхта қаласы арқылы жүзеге асырылды.

Ресей 1851ж. Қытай мен Құлжа келісіміне қол қойды.

1855ж. Шыңжаң мен Қазақстан сауда байланысын уақытша тоқтатақан – Шәуешектегі орыс көпестерінің сауда орындарын жергілікті тұрғындарының өртеуі.

1864ж. Қащғарияда құрылған – Жетішар мұсылман мемлекеті.

1881ж. Петербург келісіміне қол қойып, бұл келісім Ресей мен Қытайдың Қазақстан арқылы сауда байланыстарына кең жол ашты.

1882ж. Англияда су кемесін сатып алған Верный көпесі – Юлдашев.

Іле су жолы – 1883ж. Ашылды, соңғы нүктесі – Сүйдін бекінісі.

ХІХғ-ң екінші жартысындағы орыс-қытай қарым-қатынастарындағы белді оқиға – Іле су жолының ашылуы.

Жетісу өлкесіндегі ірі жәрмеңке – Қарқара.

Қазақ жері арқылы Ресейдің Шыңжаңмен тауар айналымының дамуы - Англия тарапынан бәсекелестікті өршітті.

1890ж. маусымда Шыңжаңмен сауда ұйымдастыру үшін: Түркістан округімен қатар Семей сауда округі құрылды.

1894ж. тамызда Сібір темір жолыіске қосылды.

1845ж. Торғай бекінісі салынды.

ХІХғ. аяғындағы Қазақстанның әлеуметтік-саяси дамуы

1886ж.маусымда «Түркістан өлкесін басқару және онда жер салық өзгерістерін енгізу»туралы ереже бекітілді.

1886жылғы ережеге сай Түркістан өлкесінде 3 облыс құрылды – Сырдария, Ферғана, Самарқан.

1891ж.наурыздақабылданған ережеге сайДала генерал-губернаторлығықұрылды,орталығы – Омбы.

1891ж.ережеге сай Жетісу, Орал облыстық әскери губернаторы осы өңірлердегі казак әскерінің үкімет тағайындаған атаманы болып есептелді.

Ақмола, Семей, Жетісу, Орал, Торғай облыстарын басқару туралы ереже – 1891ж.бекітілді.

1891ж.ережеге сай мұсылман ісін жүргізетін төменгі сот буыны – халық соттары.

1886-1891жж. «ережеге» сай уездік, облыстық тұрғындарға қатысты мәселелерді шешетін сот жиыны – соттардың төтенше съезі.

Кен орындарында балалар еңбегі кеңінен пайдалана бастаған уақыт – ХІХғ-ң 90-жылдары.

16жасқа дейінгі жас өспірімдердің жұмысшылар арсындағы үлесі – 14%.

Жұмысшылардың Қазақстан жағдайындағы таптық қарсылықтарының бірі – өндіріс орнын тастап кетуі.

ХІХғ.соңынан өндіріс орнын өз еркімен тастап кеткендерге қолданылған жаза – 3 айға дейін абақтыға қамау.

ХІХғ. ІІжартысында өндіріс орындарындағы қазақтардың үлесі – 60-70%.

1888ж. Өскемен уезіндегі кен өндірісіндегі қазақ жұмысшылары ереуілінің нәтижесі – жалақыларын арттырды.

1893ж. алтын өндіріс орнындағы әйелдердің үлесі – 17,8%.

Жұмысшы қозғалыстарының саяси әлсіздігінің себебі – өндіріс орындарының ұсақтығы, жұмысшылар санының аздығы.

Ұйғырлар мен дүнгендердің Жетісуға қоныс аударуы

Ұйғырлар мен дүнгендердің қоныс аударуы азаттық күресіне байланысты.

Ұйғыр, дүнгендер Жетісу өлкесіне қоныс аударуы – 45000 ұйғыр, 5000 дүнген.

Ұйғырлар есебінен ұйымдастырылған болыс саны – 6 ұйғыр болысы.

Әрбір дүнгенге берілген жер көлемі – орта есеппен 3 десятина.

Ұйғыр халқының музыкасы, әні мен биі жөнінде айтқан ғалым – Ш.Уәлиханов.

Ұйғыр халық ауыз әдебиетінің ескерткіші - «Он екі мұқам».

Орыс демократиялық мәдениеті және Ш.Уәлиханов

ХІХғ. ІІжартысында Алтай, Жетісу, Орта Азияға саяхат жасап, зерттеу жүргізген – Семенов-Тянь-Шаньский.

Мейердің «Орынбор ведомствосының қырғыз даласы» еңбегі – Кіші жүз тарихын сипаттауға арналған.

Іле, Жетісуды зерттеп, халық ауыз әдебиеті үлгілерін зерттеп жариялаған – Шығыс зерттеушісі академик Радлов.

Шевченконың қазақ жерінде айдауда болған уақыты – 1847-57жж., оның қазақ, украин халықтарын салыстыра жырлаған өлеңі - «Менің ойларым».

Қазақстан тарихы зерттеуді ғылыми жолға қоюда орыс географиялық қоғамының Орынбордағы, Омбыдағы, Семейдегі бөлімшелері - 1845ж.ашылды.

Ш.Уәлихановтың шын есімі – Мұхамед-Қанапия. (1835-65жж.) .

Шоқан Құсмұрын бекінісінде туған.

Шоқанның сана-сезімінің ерте оянуына әсер еткен – әжесі Айғаным.

1847ж.12жасар Шоқан Омбыдағы Сібір кадет корпусына оқуға түсіп18 жасында бітірді.

Ол географ Семенов-Тянь-Шаньскиймен бірге болып, 1856ж. Құлжаға барып қайтады.

Шоқанның досы, ғалым, географ - Семенов-Тянь-Шаньский.

Қырғыздың «Манас» жырын зерттеген.

Оны әлемге әйгілі еткен – 1858-59ж. Қашғар саяхаты.

Шоқанның досы орыс жазушысы – Достоевский.

1864ж. Шоқан генерал Черняевтің әскери экспедициясы құрамындаӘулиеата бекінісін алудағы әскери қимылдарға қатысады.