Беларуская мова частка 2

II.

Струнны звон,

Чароуна льецца.

То дужэе ён, то мрэ.

Адгукнулюя пако!,

Падхапш гожы зык;

Cnani жартау тых настрой

Прыкусш ^се язык.

А Сымон irpae-творыць,

Ён забыуся, ён не тут...

Т

Пан Галыга зб1ты з тропу,

У

I не верыць ён вушам,

Н

Ён вачэй не зводзщъ з "хлопа",

Чарам тым паддауся сам.

Я. Колас.

й

тэксту

2. Марфалаг1чныя"асабл1васщ навуковагаБ

и

Навуковаму стылю уласщва спецыф^чнае ужыванне сродкау

марфалогй. У iM выкарыстоуваюцца амаль у^'часцшы

мовы. Вы-

о

нязменныя словы, яюя не адно-

ключэнне складаюць выюйчнш -

т

сяцца Hi да самастойных, Hi дарслужбовых слоу i служаць для выра-

жэння пачуццяу, экспрэс1уных ацэнак, пабуджэнняу, заюпку (ай, эх,

ох, ура,

и

калл ласка, дзякуй, бывай i шш.).

з

перавага назоушкау над

Адна з важных рыс навуковай мовы -

моуна

шшым! час.щнам1 мовы. Гэта сведчыць пра тое, што ёй уласщвы

1менны характар. Яе галоуная задача - абазначыць,

ашсаць з'яву.

п

-стылёвая прымета добра зауважаецца у наступ-

Адзначаная

ным

: Для вырабу жалезабетонных

труб i латкоу

прымяня-

юцъ ролтавыя

i раменныя

цэнтрыфуг1 У шэрагу выпадкау у мэ-

тах дасягнення большой

шчыльнасщ бетону

цэнтрыфкураванне

сумяшчаюцьтэксце з вгбрыраваннем

i пракатваннем

унутранай паверхт

адфармаванай

трубы. Аднак

незалежна

ад тыпу

фармавалънай

Рмашыны ушчыльненне бетонной

сумеЫ

дасягаецца у

асноуным

пад дзеяннем цэнтрабежнага

щеку (I.M. Ахвердау).

чылй комплексамг i тэхналаггчнымг прсарсамг, разлт i канструяванне

найбольш

складаных тэхшчных сктэм... забеспячэнне бягучага i пер-

спектыунага

планавання, правядзенне грошовыхразлжау (А. Бадакоу).

У навуковай мове часта канкрэтныя назоунш ужываюцца з аба-

У

гульненым значэннем, са значэннем множнасщ. Гэта адпавядае аба-

гульненаму характару выкладу у навуковых працах. Параунаем ужы-

Т

ванне назоушка дуб як канкрэтнага прадмета i як агульнага паняцця:

Сиачом стащъ дуб разложысты,

г здалёк

вгдацъ пышны верх

яго

(Я. Колас) - [Дуб] жыве 400 - 500, тшы раз да 2000 гадоу (БелЭн).

Назоушю,

што

абазначаюць

адцягненыя паняцщ i

рэчывы, у

Б

звычайным ужытку маюць форму адзшочнага л1ку. У навуковай жа

мове пры абазначэнш разнавщнасцей прадмета Няны часта ужыва-

й

тэмпературы;

юцца у множным л^ку (велхчыт, даужым, частоты,

cmani,

глты,

cuiei,

бензшы). Напрыклад: На Мазырскш

нафтапе-

рапрацоучым

заводзе

рыхтуецца

да пуску яшчэ

адна

могутная

установка ЛК-бУпа

р

("Звязда").

вытворчасщ

бензтау

Са склонавых формау

назоушка

уиу навуковым мауленш пераважа-

юць

формы

роднага

склону.

Перавага

роднага

склону -

гэта

асабл1васць, якая вышкае з шырокай ужывальнасц1 у навуковых тэкс-

и

тыпу вынШ эксперыментау, хвароба

тах субстантыуных спалучэння

з

сэрца, дасягненш навую,тдзейнасцъ законау

формальной логт,

выка-

рыстанне раслтнай втьгацг мацярынскага

клубня,

рашэнне

задач

о

паверхня арматурного

стрыжня, вы-

шдустрыяльнай вытворчасщ

п

дыктатарскагарэжыму i г.д.

крыццё антынароднай палтыю

е

выкарыстанне

Адна з характэрных рыс навуковага маулення -

эмоцьи, пачуццёвае адлюстраванне,

увага, памяцъ, уяуленне, воля, аб-

страктное мысленне, самасвядомасцъ, мэтанатраванне

У

(А. Бадакоу).

Формы 2-й асобы адзшочнага

i множнага лжу

(i адпаведныя

ецца форма 1-й асобы адзшочнага лжу, значна часцей - форма 1-ай

асобы множнага лжу, прычым з разнастайных значэнняуТ

гэтай

формы выкарыстоуваюцца два:

Б

суадностыН

1) "мы аутарскае": Рытм

мы разумеем як

праця-

гласцей гукау, як аргатзаваную

й

працягласцей

гукау

паслядоунасцъ

(Э.Р. Якушау). Гэта форма можа быць заменена формай адзшочнага

и

лжу: я разумею, аднак сустракаецца яна рэдка, звычайна у навуко-

вай палемщы;

р

о

2) "мы сукупнасщ". Гэта абазначае, штс мы уключае i апавя-

дальн{ка i аудыторыю, г.зн. МЫ = "Я + СЛУХАЧЫ (ЧЫТА ЧЫ) ": Як

т

арматурнага стрыж-

мы можам бачыць, з павел1чэннем дыяметра

и

(ГМАхвердау). Такая

ня у бетоне ста выцягвання павя'пчваецца

лцаратуры прыметнш выкарыстоуваюцца для стварэння вобразау, пе-

о

для

радачы эмацыянальна-экспрэс1унай афарбоук1, то у навуковай -

лаг1чнага, пдакладнага агасання прадметау i з'яу навакольнай рэчаюнасщ;

яны маюць тут шфармацыйны характар. Параунайце: 3 гэгпага лета

за-

е

жыццёуспамт

неабсяжнай, бязмежнай,

бясконцай

стаусяу

ix наусё

радасщ

Шчасце

гэтага лета было самое вягйкае шчасце

ix жыцця

Р

Нарач круглаватая, утвораная

ле-

(I. Мележ) - Катлавта возера

давтом. Схшы пераважна

высоюя, мясцтаых да 45 - 50 м над урэзам

вады. Даужыня

берагавой

лтп

каля 41 км; берагл найчасцей нЬшя,

MHCifiHam (каля 20 %) стромюя i абрьшстыя

(ад 2 да 11 м), часам за-

балочаныя, затарфаваныя. Дно адноснароунае

(БелЭн).

формы ступеняу параунання з суфксам1 -ейш-

(-эти-),

-ш-

(прас-

цейшы,

прыгажэйшы,

вышэшиы,

меншы),

у

навуковай -

аналпгычныя (складаныя) формы тыпу болъш свободны,

У

менш

гучны:

У вышку

росту

аглютынатыунасщ

адбываецца

болыи

выразнае

расчляненне

слоу

на

марфемы,

звужаецца мнагазначнасцъ

сло-

ваутваралъных марфем

i тым самым павял1чваецца колькасцъ

таюх

марфем,

што характарызуюцца

адным i тым жа значэннем,Т

строга

вызначаным

Б

(JI. Шакун).

колам асноу, з ятм1 яны могуцъ спалучацца

Дзеепрыметтк як асобая форма дзеяслова у сучаснайН

беларускай

лшу i у навуковым, у параунанш з руска

мовай. Гэта абмежаванне

выюпкана

перш за

усё

и

асабл1васцям1 утварэння некаторых дзее-

р

прыметшкау. Так, у беларускай л!таратурнайй мове найбольш ужы-

падбты,

распачаты

i г.д.прошлаг

а часу

залежнага i

незалежнага

вальныя

дзеепрыметн1ю

стану з суфжсам1 -л-, -н~, -ан- (-ян-), -ен-

(-ён-), -т-: счарнелы, па-

будаваны,

наладжаны,

засеяны, зроблены, драблёны,

адведзены,

и

Дзеепрыметнш незалежнагат

стану цяперашняга часу, утвораныя

пры дапамозе суфжсау

-уч- (~юч~), -ач- (-яч-), i прошлага часу з

пачаткова

суфжсам1 -ш-, -уш- увогуле апошгпм часам л1чацца нснарматыуным1,

паколью у

зй форме яны ама[пм1чныя адпаведным дзеепрыс-

лоуям. Параунайце: адыходзячы (цягнж) i адыходзячы (разгаварылюя),

е

(хлопец) i

зелянеючы (куст) i зелянеючы (вьщзяляуся), павесялеушы

Р

павесялеушып(загаварыу), засохшы (бульбоун!к) i засохшы (падае) i г.д.

Некаторыя ж вучоныя адзначаюць, што дзеепрыметшю

незалежнага

чыя, аргументуючая рэклама, л1дз1руючае сташшшча,

ттрыгуючы

2 Сучасная беларуская лггаратурная мова. Марфалопя

/ Пад рэд.

Ф.М. Янкоускага. - Мн.: Вышэйшая школа, 1997. - С. 192.

ну цяперашнягя часу з суфжсалд -ем- (-ом),

-т- (-ым-):

разглядае-

мыя працэсы, труемая канкурэнцыя, канверсуемая валюта,

рэгу-

люемыя рынт, плануемы паказчык, заявляемая уласцгвасцъ,

нераз-

лажымыя

элементы

i шш.

Не характэрны для беларускай мовы зваротныя дзеепрыметнш

тыпу утвараючыяся,

дзелячаяся\ ужыванне ix - парушэнне

грама-

тычнай нормы беларускай лггаратурнай мовы.

Выкарыстанне

неуласщвых для беларускай мовы формау дзее-

У

прыметнжа у навуковых працах не адпавядае норме, болып за тое,

яно шкоднае, бо, як л1чаць даследчьш мовы, "найбольшТразбура-

юць лад мовы неуласщвыя ёй афжсы"3. Беларуская мова мае сютэ-

му сродкау замены неуласщвых ёй дзеепрыметнжауНпры перакладзе

з рускай мовы. Так, неуждаальныя у наша

мове дзеепрыметнш

Б

можна замянщь: 1) дад^ным сказам (азначальным, дапауняльным,

дзейшкавым): принадлежащий

ему - яш

належыць

яму; 2)

дзее-

нрыслоуем або дзеепрыслоуным словазлучэннем:й

Выполнивший

ра-

боту студент

сдал

ее преподавателю. -

Вык-в/каушы работу,

сту-

дэнт здау яе выкладчыку;

и

факторы

-

3) прыметшкам: определяющие

вызначалъныя

факторы;

обслуживающийр

персонал

-

абслуговы

персонал:

4)

назоуннсам-. рассказывающий

-

апавядалътк;

выклю-

чающая

кнопка

-

кнопка

о

неос-

выключэння\ 5) дзеясловам: Учешк,

торожно

т

открыл

новый файл. -

Вучанъ

щелкнувший «мышкой»,

неасцярожна

шчоукнууи"мышкай"

i адкрыу

новы файл', 6) прыдат-

кам: вещества,

зстимулирующие

рост

-

рэчывы-стымулятары;

7) ужывальньп

формам! дзеепрыметшкау: работающий

механизм

-

о

нявыключаны мехашзм; заржавевший гвоздь - заржавелы цвт. Тыя

п

е

дзеепрыметнш, япя не нясуць значнай сэнсавай нагрузи, у перак-

Р

обсуждали

ладах могуць апускацца: Собравшиеся члены профсоюза

план работы.

-

Члены

профсоюза

абмяркоувалг

план работы;

К

станции

подошел

поезд,

состоящий из четырех вагонов. - Да

стан-

цъй падьшоу

щгмк

з чатырох

вагонау.

дзенькая, з тонким, як дубец, камлём рабша... Ихто не давау ёй

Н

Б

шякай yeari, мшп яе, песцш толью цёплыя дажджы ды любЫ шу-

мець маладым люцем вятры (I. Мележ).

П. Кшга - гэта вечны незгасальны агонь людскога сэрца i розу-

й

му. На працягу вякоу яна была адзшым з самых пэуных сродкау

перадачы вопыту ад пакалення у пакаленне. Яна адзшы жывы свед-

ка чалавечага прагрэсу (П. Глебка).

р

Ш. Тэрмш "сацыяльны статус" у нашы дш мае дваяю сэнс. Па-

першае,

гэта суадносная пазщыя

ишдывща або сацыяльнай групы,

якая вызначаецца

сацыяльным1

прыкметам1 (эканам^чнае ста-

нов1'шча, пpaфeciя,

структур

квашфжацыя, адукацыя i г.д.). А таксама прэ-

и

оы улады. Па-другое, гэта сукупнасць

стыжам

i месцам у

правоу

i абавязкау

вдывща або сацыяльнай групы, якая звязана з

выкананнем iMi пэунай сацыяльнай рол1 (Э.Р. 1офе).

о

3. Прачытайцезтэксты. Вызначце граматычныя асабл1васш i

стылктычную афарбоуку выдзеленых назоушкау.

е

I. Мураши любяць салодкае, i у ix ёсць свае "мурашыныя каро-

Р

юць больш цёмны колер в^чэй i валасоу, больш прамую cniHKy носа

Б

i належаць да сярэднееу^апейскай расы другога парадку еурапеощнай

расы (БелЭн).

й

II. Дызельны pyxaeiK - рухавк унутранага згарання, у яклм ды-

зельнае паш'ва загараецца ад уздзеянняивысокий тэмпературы павет-

ра, сцюнутага поршнем. Названы у гонар Р. Дызеля, нямецкага

р

хнжынера i вынаходшка, яю стварыу таи рухавк у 1897 г. Ад-

розшваюць дызел1 двух-

оi чатырохтактавыя; з аб'ёмным i плёнач-

ным сумесеутварэннем;тпаводле канструкцьп камеры згарання - з

6. Прачытайце тэкст. Вызначце дзеясловы. У якой форме

о

яны ужываюцца i чаму?

пя электрастанцыя - гэта цеплавая электрастанцыя, у

Дызельна

Р

У

7. Замянще дзеясловы, змешчаиыя у дужках, дзеепрыс-

Т

лоуямь Сшшыце сказы, пастауце патрэбныя знаю прыпынку.

1. (Суправаджацца) ростам беспрацоуя эканам1чныя крызюы вы-

На

клшаюць сацыяльныя узрушэнш. 2. Царсю ур Д Омкнуцца)

аЫмьтяваць беларусау забарашу ужываць нават назву "Беларусь".

Б

3. А.С. Папоу (карыстацца) KapoTKiMi радыёхвалям1 паслау першую

агульнай дэталлю ycix электравымяральных прыборау супакаяль-

р

HiKi падзяляюцца на магштнашдукцыйныя i паветраныя. 8. (Выка-

рыстаць) новую методыку мыоатрымал1 велыш цкавыя даныя.

т

8. Перакладзще тэкст на беларускую мову, уважл!ва ставя-

и

чыся да выдзеленых дзеепрыметткау. Щ ёсць адметнасць ва

ужыванш дзеепрыметткауз

у рускай i беларускай мовах?

о

Речь - это деятельность человека, использующего язык в целях

е

общения, выражения эмоций, оформления мысли познания окру-

Речь

жающегопмира, передачи и сохранения знаний, регуляции поведения и

т.д.

, являясь результатом совокупности психофизических работ

Прыщхнуць, рассыпаць, развеяць, акрылщь, засеяць, пас!вець, за-

расщ, выцвшщ, усвядомщь, застыць, пацямнець, вывучыць,Тупрыго-

Б

жыць, расклещь, падзялщь, накармщь, аднавщь, расплавщь, скасщь,

падвощь, замкнуць, прапалоць, пасшець, парыжэць,Нраскалоць, раз-

й

бщь, вымыць, злав!ць, пачырванець, перажыць, счарсцвець, ад-

и

чынщь, спарахнець, змалоць, абгарнуць, заткнуць, падцягнцуць,

звщь, стрымаць, нашсаць, прачытаць.

р

3. Сштакичныя асабл1васщ навуковага тэксту

мясо, уходящий день, возвышающееся здание, струящаяся вода,

прячущееся животное, окружающая среда, приближающийся поезд.

скай мове дзеепрыметшкь Запиныце ix.

У

У cimaKcice навуковага маулення таксама адлюстроуваюцца яго

спецыф1чныя асабл!васщ

о- лапчная паслядоунасць i дакладнасць

выкладу думкг Таму ту

з розных тыпау сказау па мэце выказвання

т

-

часцей выкарыстоуваюцца апавядальныя, бо асноуная ix задача

паведамленне,

еивыражаецца у сцвярджальнай

або

адмоунай

форме. Характэрнызпрыклад з навуковага артыкула:

аутамабшъ - гэта умоуная

назва аутамабтя,

канструк-

яко

найболъш

спрыяюцъ прадухтвнню аварий,

цыйныя aca6iiieacifi якога

трауматызмупвадзщеля, пасажырау

i пешаходау у выпадку

дарожна-

транспартнага

здарэння.

Аснашчаны

элементамi

"актыунай"

i

Бяспечны

(1957) i у Imanii

"пааунай" бяспеки Першыя узоры створаны у ЗША

(1963). Бяспечныя

аутамабШ з поуным

комплектам

элементау бяс-

Р

аутамабтъныш фхрмамг на заказ.

пет выпускаюцца

паколью аднасастауныя валодаюць вялкай экспрэсхунасцю i часцей

Т

выкарыстоуваюцца у мастацюм або публщыстычным стьии.

1мкненне да аб'ектыунасщ праяуляецца у шырогам выкарыстаншУ

Н

naciyHbix канструкцый, у яюх канкрэтная асоба гаворачага не аба-

Б

гэта ажыццяуляецца

пры дапамозе логка-ттутыунага

анал1зу

й

паняццяу дадзенай прадметнай галты (У.А. Ягорау). Падобныя

прыклады разглядалкя

з пункту погляду семантычнага

анализу i ix

адлюстравання у дыстрыбуцыйна-трансфармацыйным

i тлума-

р

замяняецца аднакарэнны назоункам i дзеясловам з

аслабленым

и

лскслчным значэннем (аутобусоспыняецца - аутобус робщь прыпы-

з

даследаванне

нак, геологi даследуюцьмтералы - геолагг праводзяцъ

мтералау).

о

1нфармацыйная насычанасць навуковага тэксту абумоупвае вы-

п

мУзычна-творчай дзейнасщ, матэматычная

апрацоука даных

(Л.С. Хаданов1ч). У сучасным свеце адбывающа

шырокамаштабныя