37. Прычыны і пачатак Першай сусветнай вайны. Палітыка германскіх улад на акупіраванай тэрыторыі Беларусі.

1. Прычыны i пачатак I сусветнай вайны. У лiку прычын, якiя выклi-калi сусветную вайну, з’яўлялася абвастрэнне ўзаемаадносiн памiж двума ва-енна-палiтычнымi блокамi, – “Траiстым cаюзам”, які складалi Германiя, Аў-стра-Венгрыя, Iталiя, і Антантай (“Сардэчнай згодай) – Англiя, Францыя i Расiя. Кожны з блокаў, а ў iх межах – кожны з удзельнiкаў меў уласныя iнта-рэсы, звязаныя, у першую чаргу, з усталяваннем свайго кантролю над слаба-развiтымi краiнамi або з барацьбой за калонii. Заўважым, што мела такiя iн-тарэсы i Расiйская iмперыя, якая марыла захапiць чарнаморскiя пралiвы.

Усё ж найбольш ваяўнiчую палiтыку на мiжнародным узроўнi праводзiла Германiя, якая спадзявалася лiквiдаваць свайго асноўнага канкурэнта –Анг-лiю, а таксама разбiць Францыю, пацяснiць Расiю, замацавацца на Блiзкiм Усходзе i многае iншае. У барацьбе за калонii i еўрапейскае лiдэрства не збi-ралiся саступаць нi Англiя, нi Францыя. Такiм чынам, на пачатку ХХ cтагоддзя вайна памiж буйнейшымi еўрапейскiмi дзяржавамi за падзел ужо падзеленых калонiй, сфер укладання капiталу, рынкаў збыту зрабiлася непазбежнай. На думку Чарнова, гэ-та была вайна “нацыянальных капiталiзмаў”, як сутыкненне “двух iмперыялi-стычных трэстаў”. Адсюль i назва вайны - iмперыялiстычная.

Падставай для пачатку баявых дзеянняў паслужыла забойства 15 чэрвеня сербам Гаўрылам Прынцыпам ў Сараеве (Боснiя) нашчадка аўстра-венгерс-кага трона эрцгерцага Франца-Фердынанда (i яго жонкi). Ультыматум, прад’ яўлены Аўстра-Венгрыяй на адрас Сербii вельмi закранаў яе прэстыж i таму ён быў адхiлены, што праз месяц выклiкала аб’яўленне вайны. Расiя заявiла пратэст Аўстра-Венгрыi i 17 лiпеня пачала ўсеагульную мабiлiзацыю, дэман-струючы гатоўнасць абаранiць маленькую Сербiю.

Кайзер Вiльгельм II запатрабаваў ад Мiкалая II спынення мабiлiзацыi i, не дачакаўшыся cтаноўчага адказу, 19 лiпеня (1 жнiўня) 1914 г. аб’явiў Расii вайну, 21 лiпеня (3 жнiўня) аб’явiў вайну Францыi, а 22 атрымаў такое ж па-ведамленне ад Англii. 10 жнiўня супраць Германii выступiла Японiя i г. д. Такiм чынам, за некалькi дзён успыхнула i стала разгарацца вайна, якая ўцягнула ў сваю арбiту 33 краiны з колькасцю насельнiцтва звыш 1, 5 млрд чал (75% насельнiцтва). За 4 з лiшнiм гады яна паглынула велiзарныя матэрыяльныя рэсурсы, з 74 млн мабiлiзаваных прынесла ў ахвяру (забiтымi i параненымi каля 30 млн чал).

Характэрна, што народы асноўных ваюючых краiн з уздымам прынялi звестку аб вайне. Царскі ўрад i блiзкiя да яго колы называлi вайну Другой Айчыннай.У сутыкненнi памiж Расiйскай i Германскай iмперыямiтэрыторыя Беларусі iзноў апынулася арэнай бая-вых дзеянняў

Наступленне германскай арміі. Расiя процiпаставiла Германii ciлы Паўночна-Заходняга фронту (2 армii, 381 тыс чал) i Аўстра-Венгрыi – Паўднёва-Заходнi фронт (4 армii, 697 тыс чал.).

Баявыя дзеяннi пачала Германiя 20 лiпеня, якая перасекла Бельгiю i Люк-сембург i рушыла на Парыж. Каб адцягнуць пагрозу захопу французскай ста-лiцы, рускiя войскi распачалi наступленне ва Усходняй Прусii. Праўда, вынiкам яго з’явiлася буйное паражэнне рускiх i страта тэрыторыi.

5 (18) жнiўня 1914 г. на Паўднёва-Заходнiм фронце сур’ёзных поспехаў дамогся кама-ндуючы 8-й армii генерал Брусiлаў. Але на наступны год ваен-ная iнiцыятыва перайшла да Германii. У вынiку 22 лiпеня (4 жнiўня), каб пазбегнуць акружэння ў Польшчы, руская армiя здала Варшаву i фронт дакацiўся да Беларусi.

У жнiўнi 1915 г. пачалося гер-манскае наступленне ў напрамку Коўна–Вiльня–Мiнск, калi ў вынiку Свенцянскага прарыву немцы захапiлi Вiлейку i прымусiлi рускiх пакiнуць Заходнюю Беларусь, у тым лiку Вiльню, Гародню, Лiду, Брэст, Пiнск i iнш. Стаўка Вярхоўнага Галоўна-камандуючага была пе-раведзена з Баранавiч у Магiлёў. Да канца года сiтуацыя на Заходнiм фронце, якi рассёк Беларусь на дзве часткi, стабiлiзаваўся па лiнii: Дзвінск-Паставы-Баранавiы–Пiнск.

Першыя месяца вайны выявiлi значныя цяжкасцi ў развiццi эканомiкi Расii, у прыватнасцi, у вытворчасцi зброi, транспарту, аўта i авiятэхнiкi. Не хапала стралковай зброi, процiвагазаў, медыкаментаў. Расiя была вымушана браць у саюзнiкаў усё новыя i новыя крэдыты. Натуральна, што i ў тыле сiтуацыя была не лепшая. Каб узняць патрыятычны настрой народа, Урад i блiзкiя да яго колы называлi вайну Другой Айчыннай. Большасць сацыялiстаў - абарончай, а эсэры-максiмалiсты, бальшавiкi i некаторыя iншыя - захопнiцкай або iмперыялiстычнай.

Беларускі рух ва ўмовах германскай акупацыі

На акупiраванай немцамi тэрыторыi ўся гаспадарка падпарадкоўвалася патрэбам Германii. Каб заваяваць сiмпатыi насельнiцтва, немцы дазволiлi дзейнасць грам-пал арцый, апазiыйна настроенах да царскага самауладдзя.

У занятай нямецкімі войскамі Вільні засталася невялікая група актыўных беларускіх нацыянальных дзеячаў на чале з братамі Антонам і Іванам Луцке-вічамі, Алаізай Пашкевіч-Кайрыс (Цёткай), Вацлавам Ластоўскім. Менавіта яны ўвайшлі з беларускага боку ў так званы Віленска-Ковенскі камітэт, ство-раны з прадстаўнікоў розных нацыянальнасцяў: палякаў, літоўцаў, беларусаў і яўрэяў. Ва ў'мовах агульнага адступлення расійскай арміі і гаспадарчага бязладдзя царскія ўлады перадалі камітэту кіраванне горадам. Цікава тое, што губернатар Вяроўкін зацвердзіў гэты камітэт перад эвакуацыяй з Вільні і перадаў яму ўладу. Гэта бадай адзіны гістарычны факт уступства царызму на карысць мясцовага насельніцтва.

У хуткім часе камітэт быў рэарганізаваны, на яго базе стварыліся нацыя-нальныя камітэты, у тым ліку Беларускі народны камітэт. Дзеячы камітэтаў паставілі мэту - аднавіць незалежнасць Вялікага княства Літоўскага. Гэту ідэю на словах падтрымлівалі акупацыйныя ўлады, масонскія ложы "Беларусь" (уваходзілі А. Луцкевіч, У. Красноўскі і іншыя) і раней утвораная ложа "Літва".

У канцы 1915 г. утварыўся блок беларускіх, літоўскіх, польскіх і яўрэй-скіх грамадскіх арганізацый "Канфедэрацыя Вялікага княства Літоўскага". Канфедэрацыя аб'яднала прад-стаўнікоў розных нацыянальных рухаў вакол ідэі незалеж-насці беларуска-літоўскай дзяржавы. Галоўным пунктам апублікаванай у лютым 1916 г. праграмы канфедэрацыі было ўтварэнне беларуска-літоўскай дзяр-жавы з сеймам у Вільні. Сейм фарміраваўся на падставе агульных, простых і роўных выбараў і станавіўся гарантам прававой роўнасці ўсіх этнасаў краю. У межы канфе-дэрацыі ўключаліся Ковенская і Віленская губерні, беларуская і літоўская часткі Гро-дзенскай і Сувалкскай губерняў, літоўская частка Курляндскай і частка Мінскай губерняў.

Але сама ідэя ўзнаўлення Вялікага княства Літоўскага на той час была ўжо нерэальнай. Яна не знайшла шырокай падтрымкі сярод беларускага і літоўскага насельніцтва, не кажу-чы ўжо пра іншыя нацыянальнасці. Літоўскія нацыянальныя дзеячы баяліся, што ў суполь-най беларуска-літоўскай дзяржаве яны могуць быць падвергнуты асіміляцыі беларускай боль-шасцю. Таму больш клапаціліся аб стварэнні сваёй нацыянальнай дзяржаўнасці, знаходзячы пры гэтым падтрымку з боку нямецкіх ваенных уладаў.

У сваю чаргу польскія памешчыкі і касцёл разгарнулі інтэнсіўную дзейнасць па апа-лячванню беларусаў, заклікалі да федэрацыі Беларусі і Літвы з Польшчай. Па меры адраджэння Польшчы як самастойнай дзяржавы пераважная частка польскай грамадскасці Беларусі і Літвы паступова перай-шла на пазіцыі партыі польскіх нацыянальных дэмакратаў, выступала за далучэнне беларуска-літоўскага краю да Польшчы.

Аднак у планы германскага ўрада не ўваходзіла стварэнне ні незалежнай беларуска-літоўскай дзяржавы, ні федэрацыя Беларусі і Літвы з Польшчай. Кайзераўская Германія была не супраць замацаваць сваю ўладу на захопленых тэрыторыях.

Таму створаныя народныя камітэты выкарыстоўваліся акупацыйнай уладай, якая праводзіла на захопленых землях двурушніцкую палітыку. Немцы абяцалі палякам і частцы акаталічаных беларусаў адраджэнне Польшчы, астатнім беларусам і літоўцам - разгледзець пытанне аб утварэнні іх дзяржавы.

Разбурэнню канфедэрацыі садзейнічалі меры акупацыйных уладаў па прадухіленню паглынання Беларусі Польшчай. Паводле загаду Галоўнакамандуючага ўсходнім германскім фронтам фельдмаршала фон Гіндэнбурга ад 16 студзеня 1916 г. беларуская мова абвяшчалася раўнапраўнай з польскай, літоўскай і яўрэй-скай, і мела права ўжытку ва ўсіх сферах жыцця.

Трэба адзначыць, што адраджэнне беларускай школьнай справы пачалося раней зага-ду Гіндэнбурга. Першая беларуская пачатковая школа была адкрыта ў Вільні 13 лістапада 1915 г. Па звестках польскага даследчыка Ю. Туронка колькасць бела-рускіх школ восенню 1916 г. на акупіраванай частцы Беларусі ўзрасла да 50. Пашырэнне беларускай адукацыі сутыкнулася з праблемай недахопу настаўнікаў, нястачай беларускіх школьных падручнікаў. Таму з кастрычніка 1916 г. пачалася падрыхтоўка настаўнікаў у настаўніцкай семінарыі ў Свіслачы Ваўкавыскага павета. Тут атрымалі падрыхтоўку 144 настаўнікі беларускіх школ.

У арганізацыі беларускай школьнай справы значную ролю адыграў створаны ў пачатку 1916 г. у Вільні Цэнтральны саюз беларускіх нацыянальных грамад-скіх арганізацый. Пад яго кіраўніцтвам было наладжана выданне падручнікаў і школьных дапаможнікаў, адкрываліся школы, выданне газеты "Гоман" ("Нотап"), якая друкавалася кірыліцай і лацінкай. Яна пачала выходзіць з 15 лютага 1916 г. два разы на тыдзень пад рэдакцыяй В. Ластоўскага.

Вялікай падзеяй у культурным жыцці беларусаў на акупіраванай тэрыторыі з'явілася адкрыццё ў чэрвені 1916 г. у Вільні Беларускага клуба, у рамках якога быў наладжаны аматарскі тэатр. Ён налічваў 60 асобаў і меў сцэну ва ўласным распараджэнні. Акрамя тэатра былі адчынены беларуская біблія-тэка, кнігарня, кааператыўнае таварыства "Раніца", дзіцячы прытулак "Зо-лак", "Навуковае таварыства", "Беларускі настаўніцкі хаўрус", якія спрыялі кансалідацыі беларускіх нацыянальных сіл.

Беларускі нацыянальны рух рабіў першыя крокі і пачынаў выходзіць на міжнародную арэну. Беларускі народны камітэт паслаў сваіх прадстаўнікоў у красавіку 1916 г. на міжнародную канферэнцыю народаў Расіі ў Стакгольм, а ў чэрвені таго самага года на III кангрэс нацый у Лазану. Беларуская дэлегацыя на чале з В. Ластоўскім прадставіла ўдзельнікам кангрэса мемарандум, у якім былі сфар-муляваны палітычныя патрабаванні беларускага нацыянальнага руху. У выступленні А. Луцкевіча на кангрэсе была выказана ўпэўненасць, што народы Еўропы памогуць забяспечыць Беларусі палітычныя і культурныя правы. У мемарандуме беларускай дэлегацыі ўпершыню абаснавана ідэя "Злучаных штатаў Беларусі", Літвы, Латвіі і Украіны ад Балтыйс-кага да Чорнага мораў.

Але ўрадам краін Антанты, да якіх звярталіся беларускія дэлегаты, патрэб-на была царская Расія, якая і далей працягвала б вайну з Германіяй. Таму яны засталіся глухімі да такіх патрабаванняў.

Пасля распаду "Канфедэрацыі Вялікага княства Літоўскага" група дзеячаў беларускага нацыянальнага руху на чале з рэдактарам "Гомана" В. Ластоў-скім стварыла ў чэрвені 1917 г. заканспіраваную арганізацыю "Сувязь неза-лежнасці і непадзельнасці Беларусі". Гэтая арганізацыя была не толькі супраць краёвай аўтаноміі ў складзе Расіі альбо Польшчы, але лічыла непрымальнай і федэрацыю з Літвой. Яна паставіла сваёй галоўнай мэтай "стварэнне незалежнай Беларусі ў яе этнаграфічных межах" і выступала за вольную дэмакратычную рэспубліку Беларусь. Гаворка ішла ўжо пра ўсе беларускія землі - і акупіраваныя немцамі і падуладныя Расіі.

У той самы час назіраецца далейшае аддаленне кіраўніцтва літоўскага нацыянальнага руху не толькі ад беларускага, але польскага і яўрэйскага. 3 дапамогай германскіх акупацыйных уладаў яны стварылі ў верасні 1917 г. Літоўскую раду (Тарыбу) як вярхоўны орган Літвы.

У такіх умовах дзеячы беларускага руху выступілі за незалежную Беларусь і зрабілі стаўку на нямецкую акупацыйную ўладу. Аб гэтым сведчылі рашэн-ні канферэнцыі прадстаўнікоў беларускага нацыянальнага руху ў студзені 1918 года. У ходзе яе насуперак Літоўскай тарыбе была створана Віленская беларуская рада на чале з А. Луцкевічам. Віленская рада ўзяла курс на парыванне сувязяў з Расіяй і стварэнне самастойнай дзяржаўнасці.