30. Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў парэформенны перыяд.

СЕЛЬСКАЯ ГАСПАДАРКА. Пасля скасавання прыгону i аграрнай рэ-формы сялянства некаторы час (9 год) заставалася ў становiшчы часова-абавязаных i выконвалi тыя ж павiннасцi, што i раней. Пры гэтым, больш за-можная яго частка працавала на пана, скарыстоўваючы ўласны iнвентар i ра-бочую жывёлу, а бяднейшыя з iх, хто не меў нi таго, нi другога выконвалi працу на млынах, у панскiм двары i г.д. Незацiкаўленасць сялян у вынiках прымусовай працы, нiзкая культура землеапрацоўкi i iнш. не спрыяла уздыму панскiх гаспадарак. Тыя з паноў, хто не здолеў прыстасавацца да ўмоў капi-талiстычнага рынку, паступова трапляў у залежнасць ад банкаў, прадаючы зямельныя ўчасткi,у тым лiку заможным сялянам, i нават гублялi маёнткi.

У памешчыцкiх маёнтках назiралiся 2 сiстэмы гаспадарання – адпрацо-вачная i капiталiстычная (з выкарыстаннем наёмнай – гадавой i падзённай працы) з панскiм iнвентаром. Гэта былi больш прагрэсiўныя гаспадаркi з высокай канкурэнтаздольнасцю i сувяззю з рынкам.

У канцы 1870- х – пачатку 80 гг. адбылося знiжэнне цэн на жыта i iншае збожжа (з-за паступлення з Паўночнай i Паўднёвай Амерыкi пры пратэкцыi Урада). Гэта стала прычынай пераарыентацыi памешчыцкiх гаспадарак на малочную жывёлагадоўлю. Такiм чынам, з’явiлася малочна-таварная спе-цыялiзацыя. З’явiлiся новыя пароды жывёл, колькасць пагалоўя ўзрасла ў 2 разы i больш. Другiм напрамкам развiцця панcкiх гаспадарак стала пашырэнне пло-шчаў бульбы i выраб з яе спiрту. У канцы ХIХ cт. на Беларусi дзейнiчала 404 вiнакурнi (бровары), на пачатку 20 ст. – больш за 500.

З iншых спецыялiзацый варта адзначыць iльнаводства (Вiцебскай i Вi-ленскай губ, а таксама (на некаторы час) авечкагадоўля - на Гродзеншчыне i Мiншчыне.

Пра сялянскую гаспадарку доўга гаварыць не даводзiцца. Бо толькi ўла-дальнiкi значных надзелаў мелi магчым пашыраць i ўдасканальваць даход-насць, набываючы новыя прылады працы, насенне, жывёлу.

Аграрная рэформа 1861 года не зняла сацыяльнай напружанасцi на вёсцы. У розны час уздымалiся хвалi сялянскага руху, але ў так i не вылiлiся ў паўстанне супраць памешчыкаў. У час паўстання 1863 г. царскi ўрад з мэ-тай прадухiлення далучэння сялян да Калiноўскага прыняў захады аб скасаваннi cтановiшча часоваабавязаных i аб вяртаннi старчаных да рэформы надзелаў.

Найбольш масавы ўздым адбываўся ў 80-гг ХIХ cт. Найбольш распаўсю-джаныя формы сялянскiх выступленняў выяўлялi сябе ў захопах зямель, па-рубках лесу, барацьбе за сервiтутныя землi, у супрацiўленнях уладам. Царскi ўрад стаяў на абароне iнтарэсаў памешчыцкай уласнасцi, пасылаючы супраць сялян палiцыю, войскi.

Пасля скасавання прыгоннага права попыт на наёмную рабочую сiлу па-вялiчыўся i ў сельскай гаспадарцы. Да канца 19 стагоддзя колькасць праца-здольнага пралетарскага i паўпралетарскага насельнiцтва, якое не магло пражыць без продажу сваёй рабочай сiлы, вырасла ў беларускай вёсцы да 1, 5 млн чал. Перапiсам насельнiцтва 1897 г. у 5 заходнiх губернях улiчаны 182, 2 тыс гадавых парабкаў, з якiх 80,6 - у земляробстве, i 18, 4- у жывёлагадоўлi.

ПРАМЫСЛОВАСЦЬ. Прадпрыемтствы, якiя працавалi на мясцовай сы-равiне (жалеза, шэрсць), саступалi ў канкурэнцыi i прыходзiлi ў заняпад. Не-дахоп энергарэсурсаў, карысных выкапняў абумовiў перапрацовачны харак-тар прамысловасцi. На плыву заставалiся тыя, хто займаўся ў пераапрацоўчай сферы харчовыя прадукты, пiламатэрыялы i iнш. Такiм чынам i тут з’явiлася свая спецыялiзацыя. Варта адзначыць дробнасць прадпрыемстваў. Тым не менш, назiраецца ў другой палове ХIХ ст. узрастанне аб’ёмаў фабрычнай вытворчасцi. Калi ў 1860 г. тут было 76 прамысловых прадпрыемстваў з выка-рыстаннем паравых рухавiкоў, то ў 1900 - ужо 1137.

Адпаведна, колькасць прамысловых рабочых вырасла за гэты ж час ў 4, 3 раза (а фабрычных – амаль у 11) i склала нямногiм менш 180 тыс. У лiку буйнейшых прадпрыемстваў Беларусi варта назваць iльнопрадзiльную фа-брыку “Двiна” (900 рабочых) (Вiцебск), тытунёвую фабрыку Шарашэўскага (Гродна) - (1445).

Такiм чынам, у паслярэформенны перыяд да канца ХIХ ст. агульная колькасць наёмных работнiкаў у эканомiцы вырасла да 400 тыс чал.

Сярод 290 тыс. рабочых прамысловасцi, транспарту, гандлю i iнш. Бела-рускiх губерняў 60% складалi яўрэi, 17% – беларусы, палякi - 10, рускiя – 10, каля 4% – латышы, лiтоўцы i ўкраiнцы.

Вызваленне ад прыгону, развiццё прамысловасцi, абумовiла павелiчэнне гарадскога насельнiцтва. Буйнейшыя гарады- Мiнск, Вiцебск, Гродна, Гомель i iнш. Яны ж з’яўлялiся чыгуначнымi вузламi. Самыя значныя чыгункi на Бе-ларусi – Рыга–Арлоўская, Маскоўска–Брэсцкая (1871), Лiбава-Роменская, Па-леская, Пецярбургска–Адэская. З распаўсюджваннем чыгунак атрымала раз-вiццё будаўнiцтва дэпо i рамонтных майстэрань.

Вялiкую значнасць захоўвалi водныя артэрыi. На пачатку 20 ст па iх хадзiла да 700 судоў, з iх - каля 200 - параходы. Па агульнаму развiццю камунiкацый Беларусь пераўзыходзiла нават Расiю. Значная колькасць працоўных была занята на прыстанях беларускiх рэк.

Гарадская перанаселенасць у паслярэформенны перыяд абумовiла знiжэнне попыту на рабочую сiлу i адпаведна - нiзкi ў зровень яе аплаты. Так, сярэдняя аплата фабрычнага рабочага Беларусi была на 30% нiжэй за агульнарасi паказ-чык.

Пры адсутнасцi рабочага заканадаўства назiралася моцная ступень экс-плуатацыi наёмнай сiлы: вялiкi працоўны дзень, шкодныя умовы працы, штрафы, адсутнасць сацыяльных гарантый. Праўда законам 1882 выйшаў за-кон аб забароне працы дзяцей да 12 год, з некаторымi паслабленнямi для падлеткаў.

Некаторае паляпшэнне правоў рабочых адбiлася ў законе 1885 (раз-лiковая кнiжка. Але для тых, хто змагаўся за свае правы – “воўчы бiлет”, свае правiлы распарадку, штрафы - на патрэбы рабочым).

У 1897 г. - працоўны дзень абмяжоўваўся 11,5 гадз. Закон ад 1903 г. прад-угледжваў дапамогу пацярпелым на вытворчасцi. Неўзабаве была заснавана фабр iнспекцыя, але на рамеснiкаў яна не распаўсюджвалася.

У дробнатаварнай прамысловасцi працягвала iснаваць цэхавая арганiза-цыя працы, якая нагляду дзяржавы амаль не падлягала. Таму тут працоўны дзень быў практычна не абмежаваным.

Невыпадкова, што рабочыя Беларусi даволi рана пачалi барацьбу за па-ляпшэнне свайго сацыяльна-эканамiчнага становiшча. У лiку першых, хто ў 60-70 гг. пратэставаў супраць зверскай эксплуатацыi, былi рабочыя-земля-копы Дзвiнска-Вiцебскай i Лiбава-Роменскай чыгунак. // Некрасов А. Н. Железная дорога.

Хваляваннi - cтыхiйна, стачкi - арганiзавана. Усяго за 1864-84 гг. адбы-лося 9 хваляванняў i 6 стачак. Забастоўка-iтальянка (ад iт. слова “basta” - хопiць, дастаткова).У асноўным за паляпшэнне эканамiчнага становiшча. Як правiла, найбольш часта баставалi чыгуначнiкi Мiнска, Пiнска, Гомеля. Буй-нейшая ў маштабах краю шматнацыянальная стачка адбылася ў 1895 г. у Беластоку з удзелам 20 000 тэкстыльшчыкаў.

У канцы 80- на пачатку 90 гг. ХIХ стачачны рух узнiкае i сярод рамеснi-каў, у асноўным за 12 гадз. рабочы дзень. Узнiкаюць таксама касы ўзаемада-памогi (першая ў Мiнску каса слесараў на чале з марксiстам Вацлавам Ся-лiцкiм у 1885-87) або бальнiчныя касы як зародкi прафесiйных саюзаў. У Вiльнi такiя ж касы сталi ўзнiкаць у Вiльнi ў 1888 г. на чале з сацыял-дэма-кратам Крамерам i пад уплывам Саюзу польскiх рабочых. У далейшым вакол кас сталi гуртавацца першыя сацыял-дэмакратычныя арганiзацыi.