Калькуляциялау баптары және олардың сипаттамасы

Шаруашылық субъектісінің өндірістік қызметін басқарудың жүйесін қайта ұйымдастыру немесе құру отандық өндірістік есебіне, яғни "өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндіріске кеткен шығындар есебіне" ұғымдық жағынан принципиальды жаңа талаптар қояды.

Өнімнің өзіндік құннын калькуляциялаумен өндіріс шығындарынның есебі бойынша нормативтік құжаттар, сондай-ақ арнайы әдебиеттер, калькуляциялау мен шығындар есебінің әдістеріне жеткілікті және анық ұғымды бермейді, ал көптеген танымал авторлардың берген ұғымы бір-біріне өте ұқсас болып келеді. Ол өндірісте шығындардың басқарушы (бұрынғы аналитикалық) есебін құрудан, шығындардың жіктеу қағидаларын таңдаудан, шығындар есебінің номенклатуралық объектісінен (бұйым, тапсырыс, өңдеу, шығындардың пайда болу орны т.б.), сатылған мен дайын өнімнің және аяқталмаған өнімнің өзіндік құнын тарату әдістерінен, шығындарды тікелей қаржылық нәтижелерге жатқызу жолымен өтеуден тұрады.

Басқарушы есеп жүйесінен бсқа да маңызды жағы болып, ол өндіріс шығындарының есебін және калькуляциялау процесін өнімді шығарумен байланысты екенін ескеретін біртұтас есептік процесі ретінде қарастырылады. Бұл кезде шығындар есебінің объектісін таңдау ішкі есеп беру көрсеткіштерінің жүйесін, басқарудың әр түрлі мақсаттар үшін калькуляциялық есеп берудің кезеңділігін анықтайды.

Есеп берудің жұйесі келесідей кезеңдерден тұрады:

1. Өндірістік қызмет процесінде олардың пайда болуына қарай, өндіріске жұмсалған ресурстарды алғашқы құжатта көрсету.

2. Қызмет түрлері, өндірістер, құрылымдық бөлімшелер, шығындардың пайда болу орындары, жауапкершілік орталықтары, өнімдер, жұмыстар және т.б. өндірістік шығындар туралы мәліметтерді локализациялау (тараптау).

3. Өндірістік шығындарды олардың пайда болу уақыттары: "тарихи", өткен шығындар, есеп беру кезіндегі шығындар және болашақ кезең шығындары бойынша локализацияланады;

4. ШС жалпы шығындарын өндірістік бөлімшелер арасында тарату; жалпы өндірістік шығындарды аяқталмаған, дайын және сатылған өнімнің өзіндік құнына енгізу арқылы өтеу;

5. Қызмет көрсетуші өндірістің өндірістік шығындарын олардың аяқталмаған және дайын өнімдерінің (орындалған жұмыстарының мен қызметтерінің ) арасына таратады және қызмет көрсетуші өндірістің өнімін, жұмысын және қызметін тұтынушылары бойынша, яғни өндірістік бөлімшелері бойынша шығындарды қайта таратады;

6. Өндіріс процесінде алынған қалдықтар, аяқталмаған өндірістерді анықтау және бағалау, және өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнын, сосын барлық тауарлы өнімнің көлемін анықтау.

Сонымен, өндірістік есеп өзіне өндіріс шығындарының есебін, яғни 1-5 кезеңін енгізеді, ал калькуляциялық есебі ол 4-6 кезеңдерін қамтиды да, осы соңғы кезең интегралданған есеп жүйесі ретінде, өзіндік құнды басқару үшін ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Өзіндік құнды басқару - бұл кез-келген шаруашылық субъектілеріндегі басқарушылық қызметтің едәуір күрділі және ең маңызды бөлігі, өйткені ол өтіп жатқан өндірістік процестерінің барлық жақтарын қамтиды. Сайып келгенде, өндірістің қызметін басқарудың жүйесінің қайта ұйымдастыру, ол өндіріс шығындарының трансформациялауына әкелді және ШС - ң ұйымдастырудың нақты және модельдерін жасауға көмектеседі.

Егер негізгі мақсатты орындауға бағытталған, басқару модельдеріне сәйкес келетін өндірістік қызметтің өткен, қазіргі және болашақтағы нәтижелері мен шығындарын пайдаланатын болса, онда мұндай есеп жүйесі өзіндік құнды басқарудың негізгі міндеттеріне сәйкес келеді.

• Одан басқа, калькуляция тек дәстүрлі мәселелер бойынша негізделген шешімдерді қабылдауға көмектесіп қана қоймай, сондай-ақ мынадай жағдайлардың экономикалық зардаптарын болжайды:

• өнім өндірудің бұдан былайғы мақсатқа лайықтылығы;

• өнімге оптималды баға белгілеу;

• өндірілетін өнімнің ассортиментін оптималдандыру ;

• әрекет етуші технологияларды және парк станоктарын жаңартудың бүгінгі күннің талабына лайықтылығы;

• басқарушы персоналдың жұмыстарының сапасын бағалау.

Калькуляцияның мәнін сипаттауды аяқтай келе, біз оның негізгі аранлымын тағы бір атап өтсек - табыс алуға басшының бағдарламасын дайындау мен жетілдіру, және де қолданыстағы калькуляциялау процесін барынша мақсатына бағыттау және оны сынақтан өткізу болып табылады.

Қазіргі кезде калькуляциялаудың негізі, ШС -де немесе жауапкершілік орталықтарында қабылданған жоспарлардың орындалуын бағалауда жатыр. Ол өзіндік құн бойынша жоспарлы тапсырмалардан ауытқулардың себептерін талдау үшін қажет. Нақты калькуляцияның мәліметтері негізінен өзіндік құнды келесі кезектегі жоспарлау үшін, жаңа техниканы енгізудің экономикалық тиімділігін негіздеу, қазіргі кездегі технологиялық процестерді таңдау, өнімнің сапасын арттырудың шараларын жүргізу, кәсіпорынның реконструкциясын және құрылыс жобасын тексеруде қолданылады. Калькуляциялау нәтижесі жөндеу жұмыстары бойынша дербес жүргізу немесе басқа да ұйымдардың қызметтерін пайдалану туралы шешім қабылдауға болады.

Сайып келгенде, калькуляциялау трансфеттік бағаны жасаудың негізі болып табылады. Трансферттік бағаны қалыптастыру мәселесінің айрықша актуалды екендігі жөнінде баршаға белгілі, ол тек ШС бөлімшесінің өз бетімен сыртқы ортаға шығу құқығы бар болса ғана іске асады. Бұл жағдайда дұрыс трансферттік бағаны қалыптастыру ұйымның жалпы қаржылық жағдайына тәуелді болып келеді. Егер де өнім ШС ішінде толығымен өз қажеттілігіне жұмсалса, онда трансферттік баға ШС ішкі бөлімшелерінің арасындағы шыраушылық байланыстарын қамтамасыз ету үшін қажетті есептік баға категориясы болып табылады, демек бұл кезде ол ұйымның түпкі нәтижелеріне әсер етпейді.

Өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнын калькуляциялауды шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде жалпы барлық шығарылған өнімнің өзіндік құны есептелінеді, екіншіде - әрбір өнім бойынша нақты өзіндік құны (немесе "шығындарды тарату"), үшіншіде - өнім (орындалған жұмыс немесе көрсетілген қызметтің) бірлгінің өзіндік құны. Осыдан, өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялау деді Васин Ф.П. - ол жалпы шаруашылық субъектісі бойынша да, өнім түрлері мен оның бірліктері бойынша да, өндіріспенжәне оны сатуға байланысты шығындарды есептеп шығару деп түсіндіреді..

Шын мәнінде, калькуляциялау процесі күрделі болып табылады және шығындардың есеп процесімен алмасады. Осыдан келіп, шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдісін бөлінбейтіндігін және ажырамайтындығын айтуға болады. Бірінші кезекте негізгі өндірістің шығындары таратылады, содан соң көмекші өндірістің өнімдері калькуляцияланады. Бұл кезеңде калькуляциялау қиындай түседі, өйткені өзара көрсеткен қызметтерді ескере отырып есептеу қажет.

Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау негізгі өндірісте де алмасуы мүмкін. Мысалы, қайта өңдеу (попередельный) әдісі жағдайында, алдымен бірнеше бөліністі жартылай фабрикаттардың өзіндік құны калькуляцияланады, сосын бұл екінші бөліністің шығындарына жатқызылып, біріншісінен есебі шығарылады және осыдан кейін екінші бөліністе жартылай фабрикаттардың өзіндік құны калькуляциялануы мүмкін.

Сайып келгенде, калькуляция шығындарды топтастыру мен құжаттаудан басталады, бұл кезде өндірістік есептің мәліметтері қолданылады, сосын алынған өнімнің саны, содан соң ғана өнімді нақты өзіндік құны бойынша бағалау аяқталады, яғни калькуляциялаудың, өнідірістік шығындар есебі мен тығыз байланыста болатындығы алдын-ала анықталып қойылған шаралары бойынша жүргізіледі.

Өнімнің жоспарлы өзіндік құнын сақтауға және өндіріс рентабельділігіне, шаруашылық есепті нығайтуға, резервтерді анықтауға және материалдық ресурстар мен еңбек шығындарын бұдан былай төмендетуге және бақылау жасауға, сондай-ақ өндірісті басқаруға аясын кеңейтуге септігін тигізеді.

Өндірістік есептің шоттар жүйесі, олардың сипаттамасы

Бүгінгі күні өндірістік есеп өндіріс шығындарын бақылуа, артық шығындардың есептерін алдағы кезеңдермен, сметалармен, болжамдармен салыстыра отырып талдау жасау, сондай-ақ үнемдеудің мүмкін резервтерін анықтауды талап етеді. Ол шаруашылық субъектінің өнімін өндіру және өткізумен байланысты баролық процестері анық және толық көрсетуі керек. Қазіргі кездегі өндірістік есептің негізгі тараулары болып мыналар табылады:

-Шығындардың түрлері бойынша есебі;

-Шығындардың шығу орындарына байланысты есебі;

-Шығындардың иеленушісі (тасымалдаушысы) бойынша есебі.

Шығындардың түрлері бойынша есебі есепті кезеңде өнімді өндіру (жұмыс жасау, қызмет көрсету) процесінде шаруашылық субъектіде қандай шығындар топтарының орын алғанын көрсетеді.

Олардың шығу орындарына байланысты шығындар есебі, қажетіне жұмсалған шығындардың мөлешерін арасында, оларды бөлуге мүмкінді береді.

Тұрақты иеленушілер (тасымалдаушылар) бойынша шығындар есебі қандай да бір нақты өнім бірлігін өндіру немесе белгілі бір тапсырысты орындаумен байланысты барлық шығындарды анықтауды жорамалдайды.

Сөйтіп, тек қана ндірістік есептің аясында өнім бірілігінің өзіндік құнын, оған келетін табыс пен рентабельділік деңгйеін есептеудің түседі.

Шаруашылық қызметті басқарудың күрделі және кещенді процесс болып табылатындығына тоқтала жөн.

Басқару талаптарына жауап беретін есеп жүйесі өте күрделі (қиын) және де көптеген процедуралардан тұрады. Оған қоса басқарушы есеп жүйесінің элементтерінің құрамы басқару мақсаттарына тәуелді болып келеді. Бұл арада, жалпы қабылданған қағидаларға, шаруашылық субъектісінде ұйымдастырылған кез келген есептің жүйесі, (оның ішінде басқарушы есепте) жауап керек.

Басқарушы есептің қағидаларының қатарына мыналар жатады: шаруашылық субъектінің үздіәксіз қызметі; жоспарлау мен есептеуде (жоспарлы-есептік) біртұтас өлшем бірлікті пайдалану; шаруашылық бөлімшелерінің қызметінің нәтижесін бағалау; басқару мақсатында алғашқы және аралық ақпараттардың сабақтастығын сақтап және бірнеше рет қайталап пайдалану; басқару деңгейілерінің арасында коммуникациялық байланыстың негізі ретінде ішкі есеп беру көрсеткіштерін қалыптастыру; шығындарды, қаржыны, коммерциялық қызметтерді басқарудың бюджеттік (сметалық) әдісін қолдану; есептің объектілері жнінде толық ақпараттарды камтитын толықтылық пен аналитикалығын арттыру; есептік саясатта белгіленген шаруашылық субъектілердің ндірстік және коммерциялық циклдарын көрсететін мерзімділігі және т.б. осы сияқтылар. Аталған қағидалар жиынтығы басқарушы есеп жүйесінің әрекеттілігін қамтиды, бірақ ол оның есептік процесін үйлестірмейді.

Басқарушы есетің мәні оның экономикалық табиғатын ашатын және басқару процесіне категоиялардың ролдерін көрсететәін, олардың атқаратын қызметтерінен көрінеді. Басқарушы есептің маңызды қызметі болып калькуляциялау болып табылады. Жаслған есеп айырысулар негізінде басқарушы есепжүйесінде бір есепті шешудің әр түрлі баламалы варианттарын есептеу керек, олардың ішінен оңтайлысын (оптимальдысын) таңдап және жедел тиімді басқару шешімдерін қабылдауға болады. Осы туралы Касьянова Г.Ю., Колесникова С.Н., «шешім қабылдау үшін барлық деңгейдегі басшыларды дер кезінде және дұрыс ақпараттармен қамтамасыз ету – бұл басқарушы есептің негізгі атқаратын қыметінің бірі», деп жазды.

Бұл атқырылатын қыметтің материалдық көрінісі болып, кәсіпорынның жалпы басқару жүйесінің бір бөлігі болатын: жоспарлау, бақылау, ынталандыру сияқты экономикалық есеп айырысулар жүйесі жатады. Негізінен бұл қызметтерді бухгалтер-талдаушы (бухгалтерлер-менеджер) орындайды.

Жоспарлау сатысында бухгалтер-талдаушы басшының бекітуіне ұсынылатын, жалпы (бас) бюджетке көшірілетін, шаруашылық субъектілердің жеке бюджеттерін дайындауға қатысады. Өндірістік бюджетті (шаруашылық субъектінің өндірістік бағдарламасы) дайындау кезінде бухгалетр-талдаушының қызметіні арқасында жекелеген цехтар, бөлімшелер және бригадалар жұмыстарын – іске асырылуын қамтиды, өндірістік поцесте олқы жерлері деп аталатын құбылысты болдырмайды. Ол шаруашылық субъектінің өндірістік бағдарламасын талқылауға, күрделі жұмсалымдар бойынша ұсыныстарды бағалауға, өнімнің тиімді түрлерін анықтауға, өнімді өткізу нарығын табуға және оңтайлы (оптималды) бағаларға нұсқау жасауға қатысады. Қаіргі кедегі бухгалтер-талдаушы: жедел бухгалтерлік есептің, қаржылық талдаудың және қаржылық жоспарлаудың әдістерін тең дәрежеде меңгеруі қажет. Өзі жүргізген зерттеулер негізінде бухгалтер-талдаушы есепті кезең мәліметтерін талдайды және жинақтайды, сосын алдағы жоспарлау мен болжауда қолдану үшін қорытынды шығарады.

Бухгалтер-талдашы есепті кезең аяқталғаннан кейін, ол әрбір жауапкершілік орталықтары бойынша бюджеттерінің (жоспардың) орындалуы туралы есепті жасайды, осы есепте жоспарланған және қол жеткізген нәтижелердің салыстырмалы талдауын келтіреді. Сйтіп нақты және жоспарлы көрсеткіштер арасындағы орынсыз алшақтықтар анықталады, одан кейінгі жұмыс барысында олардың әсерін болдырмау мақсатында себептері анықталады. Бухгалтер-талдаушы дайындаған қорытынды есеп берулер (отчеттар), бір жағынан, жауапркешілік орталықтары бойынша басшыларының қызметтерін объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді, ал басқа жағынан-менеджерлер мен басшыларға қандай бөлімшелерде жоспарлы көрсеткіштерге қол жеткізілгені жөнінде ақпарат береді.

Шаруашылық субъектілеріндегі бухгалтер-талдаушының кәсіптік қызметтерінің арқасында, жекелеген службалар арасында есеп беру мен ақпараттардың айырбасталуы, олардың жұмысының жөнге салынғандығын байқатады. Оның көмегімен менеджерлер өздері үшін жасалған жоспарлармен танысады, өздерінің алдына қойылған мәселелерді айқындайды.

Өзінің қызметінде бухгалтер-талдаушы кәсіпорынды басқарудың тиімділігін арттыру үшін негіз қалыптастырады, кейде ол қорабыл штурманфымен өзін салыстырады, өйткені штурман капитанға алынған бағыттың қаншалықты тиімді іске асып жатқаны туралы хабарлап отырады. Штурман капитанға көмек бергенімен, команда беру құқына капитанның өзі ие болады.

Сөйтіп, бухгалтер-талдаушы біріншіден, бөлімшінің бухгалтерлік есеп беруінің нақтылығына басшы алдында жауапкершілікте болады, екіншіден, жауапкершілік орталықтарындағы басқарушыларға жұмыстарын жоспарлау мен қорытындылар шығаруда көмек көрсетеді. Сондықтан ол шаруашылық субъектісін басқаруда менеджерге көмек беруде өзінің объективтігін және тәуелсіздігін байланыстыруы қажет. Ол өндірістің мәңгі қозғаушы күш ретінде, басқарушы есеп жүйесіндегі ролі туралы, біз кейінірек толық қарастырамыз.

Шығындардың пайда болуы орындары, калькуляциялау объектілері, жауапкершілік орталықтары бойынша талдамалық есепті ұйымдастыру

Шығындарды жинақтаудың процестік калькуляциясының жобасын талдай келе есептік процесті үш кезенге бөлуге болады.

а. Өндірістің шартты көлемін есептеу.

б. Өнім бірлігірің өзіндік құнын есептеу.

в. Өзіндік құнның жиынтық кестесі.

Бірінші кезең. Өндірістік процесті натуралды бірлікте,ал қалған екеуі –құндық көрскткіште беріледі.осы аналитикалық кестедегі ақпараттарды пайдалана отырып, дайын өнімге жатқызылатын шығынның бөлігін ,сосын есепті кезең аяғында аяталмаған өндіріске жатқызыла-

Тын бөлігін анықтауға болады.

Бірақта Шеремет А Д ұсынған аналитикалық кестесін жасау теория тұрғысынан орынды болғанымен бірақ ол тәжірибе талабына сай емес Бұл мыналармен байланысты: біріншіден материалдар шығындары бір процесстің аясында жасалады және барлық процесс бойында теңдейбөлінбейді;

Екеншіден ағымдағы сатып алу бағалары пайдаланбайды демек оның баламалы шығындары көрсетімейді; үшіншіден аяқталмаған өндіріс тұрақты түрде ынталандырушы қоры болғандықтан қондырғылардыпайдаланғанның есебінен тұрақты шығындардың бір бөлігін қалыптастырады; төртіншіден тұтас барлық есептеулер біздінше шартты сипаттағы есептеуді береді Сондықтан бұл анықтама даулы Отандық өндірісте өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндіріс шығындарын есептеу үшін жартылай фабрикатсыз және жартылай фабрикатты құрама варианттарын қолданады Өндіріс шығындарының құрама есебі бірінші не екінші варианттарын тек негізгі өндірісте аяқталмаған өнім болған жағдайда ғана қолданады яғни кейбір фабрикаттардың өзіндік құнын аяқтаудың қажеттілігінен туындайды Бұл жартылай фабрикаттардың бір бөлігін ыртқа өткізумен байланысты болуы мүмкін Ол кезде бухгалтерияғажартылай фабрикаттарды өндірудің құрама шығындарын жасау қажет және оның да өзіндік құны аяқталуы тиіс

Жартылай фабрикатсыз вариянты кезінде өндіріс шығындарының есебі өз өндірісінде өндірілген жартылай фабрикаттардың өзіндік құнын бір құрылымдық бөлімнен келесі бөліміне жасалатын аударылымдар бухгалтерлік шоттарға жазбай-ақ жүзеге асырылады Ал олардың қозғалысын бақылау жасау үшін бухгалтерия жедел түрде тек натуралдықкөрсеткіштерін пайдаланады Жартылай фабрикаттарды бөлшектер детальдар мен тораптарды узелдерді дайындау шығындары цехтар бойынша шығыстар баптарында есепке алынады Қосылған шығындар жеке әрбір цехтар бөлістер бойынша бейнеленеді ал шикізаттың бастапқы құны тек бірінші бөлістің өнімнің өзіндік құнынажатқызылады Бұл вариянт кезінде дайын өнім бірлігінің өзіндік құны цехтардың бөлістердің шығындарынан тұрады және олардың әрбіреуінің дайындау процесіне қатысу үлесі ескеріледі содан соң олардың қосу жолымен өндіріске кеткен шығындардың құрама есебі қалыптастырылады.

Процестік әдістің мынадай ерекшеліктері бар.

жекелеген тапсырыстарға қарағанда бөлімшілер бойынша өндірістік шығындарды қуаттайды

тапырысты орындау үшін қажет болатын уақытты емес жылдық есептік кезеңнің бойында есептеп шығарылатын шығынды есептеуді көздейді

Әрбір бөлімшелер үшін жеке аналитикалық аяқталмаған өндіріс шоттарын ашады .