otvety_na_gossy

39.Къырымтатар тилинде сойдаш азалы джумлелер.

Джумледе бир сой синтатик вазифени беджерип кельген ве бир сой суальге джевап берип,

интонация я да тизме багълайджыларнен бирикип кельген джумленинъ бир сой азаларына сойдаш азалар дейлер. Джумленинъ сойдаш азалары арасында тизмели мунасибети олса да,лякин джумленинъ башкъа азаларына олар табилиме багъ вастасынен бирикип келелер.

Меселя: О, сабадан берли одаларны,ашханени джыйыштырмакъта.Сойдаш азалар бир сой сѐз чешитине менсюп олур ве озьара багълайджысыз ве багълайджылар вастанен багъланыр:

къошма багълайджылар-ве, эм, -нен, иле,де. Меселя: Асан кете эм тюшюне.

айырыджы багълайджылар-я да, я…, я да, де…де, ѐкъса, кя…кя, яхут. Меселя: Эдем козьлерни де юма, де ача.

къаршылыкъ багълайджылар-амма, лякин, факъат. Меселя: Рустем яваштан одагъа кирди,

амма сонъ бирден токъталды.

тенъштирме багълайджы-исе. Меселя: Къышта сувукх,язда исе сыджакъ.

инкяр багълайджы-не…, не (де). Меселя: Не комюр оджагъы идаресинде, не де комбинатта бу талапны эда эталмадылар.

38.Къырымтатар тилинде сингормизм меселеси. Сингоранизм эсас къайделери.

Къырымтатар тилинде, башкъа тюрк тиллеринде олгъан киби, сѐзлерде созукъ сеслернинъ язулувы сингормонизм къайделери эсаслана. Сингормонизм къайделери шундан ибареттир:1.Бир сѐзнинъ тамырында созукълар я да ог сыра, я да арт сыра олмакъ керек.

Меселя: эчки, серник, бешик, берекет, мемлекет(шу сѐзлерде ог сыры созукъ сеслер);къашыкъ,балта,къатлама,балабан(шу сѐзлерде арт сыра созукъ сеслер).2.Биринджи эджада созукъ сес дудакълы олса, экинджи эджада да дудакълы созукълар язылар (эгер экинджи эджада а, е созукълары олмаса) бу-рун, къур-шум,сю-рю,

ку-тюк.Бир эджалы сезлерде созукъ исе дудакълы олса, базы къошулгъан ялгъамаларда да дудакълы созукълар язылыр. Меселя:къол+ум,дост+ум-чокълукъ,хаберлик,келиш ве базы башкъа ялгъамалар къошула ола билелер.

3.Сѐзнинъ тамырында ве сѐзге къошулгъан ялгъамаларда янгъравукъ тутукътан сонъ сагъыр тутукъ келир. Меселя: кевгир,бильги,эвден, бирден,эчки.

Ичтимаий-турмуш дестанларда котерильген меселелер («Таирнен Зоре», «Нар къамыш»).«Таир ве Зоре», «Нар къамыш» халкъ дестанлары тюркий халкъларнынъ агъыз

иджадында кениш айтылып келинген халкъ эскерлери сайылалар. Ичтимаий-турмуш халкъ дестанларнынъ эсас мундиреджеси эи яшнынъ фаджиалы такъдири тешкиль эте.

Меселя, бойле сюжет «Таир ве Зоре»дестанында къуллана. Падишаннен везирнинъ балалары олмай. Оларгъа тиленджи алама берип, балалары рладжагъыны айта. Балалар догъула. Адларны Таир ве Зоре къоялар. Таирнинъ бабасы оле. Таирнен Зоре падишанынъ элинде тербиеленелер. Агъа къардаш киби оселер. Амма осьмюрлик чагъына еткенде,

олар бири-бирине севда олалар. Джады, къурткъа эки яшнынъ севгисини бозмагъа чокъ чокъ арекетлер япа. Бу ярамазлыкъкъа падишаны да къандыра. Таирни Мердим шеэрине ѐллайлар.

Бу дестанда Таир саф юрекли,инсанларгъа инангъан,догърулукъкъа ынтылгъан ве мукъаддес дуйгъусына садыкъ бир йигит.

Зоре де Таирни пек севе ве онъа садыкъ къала. Таир ольген сонъ,Зоре да бу дюньяда асретлик чекип яшамагъа истемей ве озюни ольдюре.Бойледже, дестандаки къараманларнынъ идареси, табиатлары вакъиалар кескинлшкен сайын пешкинлешкнлер.

Омюрлернинъ сонъунадже девирнинъ шараити имкян берингенине къадар,курешелер.Башкъа дестанларда да, Таирнен Зоре киби баш къараманлар зулумлыкъны къурбан олалар.Демек, «Нар къамыш» дестанында къырымтатар халкънынъ урф-адетлери пек яхшы косьтериле.Къыз ана-бабасынынъ истегине къаршы чыкъа,агъасынынъ къадыны олмагъа истемей.Къызны бу къарарынен табиат да разы ола.

Табиат да онъа ярдым япа.Шунынъ ичюн де бу дестанда къызгъа къамыш ярдым эте.

Къызнынъ бу вазиетини косьтрип,голь ортасындаки къамыш ярыла ве къамышны ичине кире.Ичтимаий-турмуш халкъ дестанларда бири-бирине охшагъан левхалары расткетирмек мумкюн.Бойле халкъ дестанларда къараманлар чокъусы фукъаре къоранталарда оселер.Омюр бу къараманлара не къадар огюнде агъырлыкълар къойса оларны насыл кечирсе олар ич бир вакъыт озь макъсадылардан къаймайлар.

Къырымтатар тилиндеки сёзлернинъ таснифи.

Сѐзнинъ манасыны огренген илимге симасиология дерлер. Симасиология сѐзю грек тилинден пейда олды, демек «simasia» мана. Сѐзнинъ манасы дегенде меселя: рале-исим.

Сѐзнинъ грамматика дегнде - сѐз чешитке насыл исимлер, келиш ялгъамалар, текликте,

чокълукъта олалар. Сѐзлернинъ ве оларнынъ тертикибинде къысымларны (тамыр, негиз,

ялгъамаларны) догъру язув, буюк арифлерни къулланувы, эджаларны бир сатырдан экинджи сатыргъа авуштурыны акъкъындаки къайделери джыйымыны орфография

(грекче «orfos»-догъру, «grafo»-язув я да имля дейлер).Сѐзнинъ тышкъы ве ички маналы

ола. Тышкъы маналы дегенде сѐз къач арифнен тизильгенини козь огюмизде тутамыз.

Ички манасы исе дегенде ички манасы тутула. Сѐзлер даа маналы ве чокъ маналы олалар.

Бир маналы сѐзлер дегендесѐз тек бир манасыны ташыгъаны козьде тутула, бойле сѐзлерге моносимантик сѐзлер дейлер. Меселя:китап, ягъмур, дерс, дефтер.

Чокъ маналы сѐзлер дегенде бир сѐзнинъ эки ве экиден зияде манасыны олгъаныны коремиз демек, бойле сѐзлерге биз полисиматик сѐзлер деймиз. Меселя: бурун - адамнынъ буруны ве чайникнынъ буруны; тамыр - терекнинъ тамыры ве тишнинъ тамыры; башбаш келиш. Адамнынъ башы ве къорантанынъ башы.Сѐзнинъ биринджи манасы догъру

(прямое) я да асыл мана деп айтыла, сѐзнинъ исе манасы кочьме(переносое) деп ифаделене. Меселя: эвден чыкъмакъ-асыл манасы; козьден чыкъмакъ - кочьме манасы.Сѐзнинъ эсас манасы ифаделеген ве башкъа парчаларгъа болюнмеген къысымына тамыр дейлер.Меселя: дагъ, шекер, сув, баш.Бир тамырдан япылгъан сѐзлерге тамырдаш сѐзлер дейлер. Меселя: дагъ+лы+лыкъ+джы; шекер+ли+лик+лемек;

сув+лу+джу+армакъ;баш+ лы+акъ+лыкъ

25.Къырымтатар эдебий тилининъ тутукъ фонемалары.

Къырымтатар тилинде 25 тутукъ фонема бар.Тутукъ фонемалар аляметине коре учь чешитке болюнелер:

1.Артикуляция ерине коре (пейда олув);

а). дудакъ тутукълы п м б;

б). тиль тутукълар тиль огю - с ш ж з дж ч т н д р л ц щ;

тиль - орта – й;

тиль-арты - к г нъ;

терен тиль-арты - гъ къ х.

2.Артикуляция усулуна коре (пейда олув);

патлайджылар- б п д т г к къ Ч ц дж щ къарышыкъ

деванлылар – б ф с з й х ш м гъ;

патлайджы девамлылар – м н нъ л р.

3.Давуш ве шувултыны иштирак этювине коре.

а) сонорлы - м н нъ л р;

б) шувултылар янъгъравукъ – б в гъ д з ж й дж

сагъыр – п ф к къ т с ш х ч ц щ к янъгъравукъ сагъыр в ф г к

з с чифтли гъ къ д т дж щ

Бутюн м н нъ л р – чифтсиз.

Тутукълар исе акъ джигерден чыкъкъан ава акъымынынъ агъыз бошлугъындан маниаларгъа расткелювинден мейдангъа кельген шувултындан (базы шувултан ве давуштан) асыл олалар.

28.И.Гаспринскийнинъ эдебий фаалиети.Исмаил Гаспринский озюнинъ неширджилиги,миллетпрверлик ве маарифперверлик арекетлеринен «тюркий халкъларнынъ бабасы»унваны къазанды. О,эски мусульман мектеплеринде къуллангъан эски усулларгъа къаршы чыкъып,къолай окъув усулны ишлп чыкъты.Исаил Гаспринский

1884 сенеси агъчасарайда янъы окъув усулуна эсаслангъан ильк мектеп ача. О мектепте озю дерс бер ве «Ходжа-и-субьян» (Балалар оджасы) адлы окъув китабыны яза.Бу дерсликте мевзулар ойле къолай анълатылгъан эди.Исмаил Гаспринскийнинъ маарифперверлик фаалиетинде япкъан энъ муим ве шерефли иши - халкъ тасиль системасынынъ исляетынен багълы. О озь фикирлердешнен бирлешип, башлангъыч, орта ве алий мектеплерни ачмагъа буюк иссе къошту. О девирде башлангъыч мектеплерге – мектбе,орта мектеплерге – рушдие, алий мектеплерге ис медресе деп айткъанлар.Исмаил Гаспринский матбаа саасында да буюк хызметлер япты. 1883 с.10 апрель кунюнден къырымтатар халкънынъ тарихында биинджи кере «Терджиман» газетасы чыкъып башлады. Бу газета къырымтатар ве рус тиллеринде чыкъмагъа башлады. Исмаил Гаспринский омрюнинъ сонъуна къадар газетада муаррир олып чалышты ве вефатындан сонъ ,муаррилик взифесини Асан Сабри Айвазов алып барды.

Исмаил Гаспринский къырымтатар къадын – къызларнынъ о девирдеки агъыр вазиетини пек яхшы бильген ичюн 1905с. октябрь 17 куню къырымтатар къадынлары ичюн « Алем-

и-нисван» (Къадынлар дюньясы) адлы меджмуа чыкъармакъ рухсиет ала.1906с. январь айында о, «Ха-ха-ха» адлы афталыкъ сатирик ве юмористик газетасыны чыкъра.

1908с. февраль айында Каирде(Мысыр) арап тилинде «Аль Нахда» газетасыы чыкъарып

башлай.

И.Гаспринский тарафындан тешкиль этилип девамлы суретте нешир олунгъан къырымтатар газета ве журналлры, халкъ арасында маарифчилик гъалернинъ тешвикъат этилювиде буюк васта олды.

29.Къараманий дестанларда котерильген меселернинъ къыймети («Эдиге», «Чора Батыр», «Къопланды Батыр»).

Къараманий халкъ дестанларында халкънынъ тарихий муити ве яшайышы буюк бир девир девамында косьтирильгени ичюн бу сой дестанларгъа халкъ эпослары да дейлер. «Чорабатыр», «Эдиге», «Кѐр огълу», «Къопланды батыр», «Эр таргъын» ве оларгъа бенъзеген дигер эпослар халкъымызнынъ къараманий эпослар сайыла.

Къараманий дестанларда эсас къараманлары халкъ векиллеридир. Олар эр вакъыт догърулукъ, адалет ичюн куреш алып баралар. Бу эсерлерде косьтерильген къараманлыкълар ве батырларнынъ арекетлери даима авам халкънынъ умют ве истеклеринен багълана. Бу девюрек батырлар халкънынъ менфаатыны къорчалайлар.

Олар халкънынъ инсанперверлери ве ватанперверлеридир.

34.1966с. къырымтатар эдебиятнынъ илерилев хусусиетлер масалларнынъ таснифы.

Масал жаныры къырымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъында энъ эрте девирде яратылгъан. Масалларны топлав ве нешир этюв меселеси 19 асырнынъ экинджи ярысымда башлайМасалларда халкънынъ инсанпервелик дуйгъуллары, яхшы яшайышкъа ынтылымлары адалет, догърулукъ ичюн куреш арекетлери тасвирлене. Масалларнынъ бу жанырларгъа хас бир сыра хусусиетлери бар. Оларда арекет эткен образлар экиге болюнелер:фукъаре къарт, онынъ учь огълу, фукъаре къыз онынъ даима мусбет образ оларакъ берилелер, хан, падиша,везирлер, ханнынъ ве падишаннынъ огълу, хан къызы,

дин хадилерименфий обраларзлар оларакъ тасвирленген инсанлар иле масалларда айванлар аркетини де япайлар.Демек, къырымтатар масалларнынъ нефислиги зенгин ве халкънынъ аджайып юксек бедийлкке малик олгъан эсерлер яратмасына хызмет эте. Бу аджайып фантастик уйдурмалар, дюльбер образлар халкънынъ асырлар девамында яшап кельген эдебий яратыджылыгъынынъ зенгин бир пытагъыдыр

38.Къырымтатар тилинде сингормизм меселеси. Сингоранизм эсас къайделери.

Къырымтатар тилинде, башкъа тюрк тиллеринде олгъан киби, сѐзлерде созукъ сеслернинъ язулувы сингормонизм къайделери эсаслана. Сингормонизм къайделери шундан ибареттир:1.Бир сѐзнинъ тамырында созукълар я да ог сыра, я да арт сыра олмакъ керек.

Меселя: эчки, серник, бешик, берекет, мемлекет(шу сѐзлерде ог сыры созукъ сеслер);къашыкъ,балта,къатлама,балабан(шу сѐзлерде арт сыра созукъ сеслер).2.Биринджи эджада созукъ сес дудакълы олса, экинджи эджада да дудакълы созукълар язылар (эгер экинджи эджада а, е созукълары олмаса) бу-рун, къур-шум,сю-рю,

ку-тюк.Бир эджалы сезлерде созукъ исе дудакълы олса, базы къошулгъан ялгъамаларда да дудакълы созукълар язылыр. Меселя:къол+ум,дост+ум-чокълукъ,хаберлик,келиш ве базы башкъа ялгъамалар къошула ола билелер.

3.Сѐзнинъ тамырында ве сѐзге къошулгъан ялгъамаларда янгъравукъ тутукътан сонъ сагъыр тутукъ келир. Меселя: кевгир,бильги,эвден, бирден,эчки.

39.Къырымтатар тилинде сойдаш азалы джумлелер.

Джумледе бир сой синтатик вазифени беджерип кельген ве бир сой суальге джевап берип,

интонация я да тизме багълайджыларнен бирикип кельген джумленинъ бир сой азаларына сойдаш азалар дейлер. Джумленинъ сойдаш азалары арасында тизмели мунасибети олса да,лякин джумленинъ башкъа азаларына олар табилиме багъ вастасынен бирикип келелер.

Меселя: О, сабадан берли одаларны,ашханени джыйыштырмакъта.Сойдаш азалар бир сой сѐз чешитине менсюп олур ве озьара багълайджысыз ве багълайджылар вастанен багъланыр:

къошма багълайджылар-ве, эм, -нен, иле,де. Меселя: Асан кете эм тюшюне.

айырыджы багълайджылар-я да, я…, я да, де…де, ѐкъса, кя…кя, яхут. Меселя: Эдем козьлерни де юма, де ача.

къаршылыкъ багълайджылар-амма, лякин, факъат. Меселя: Рустем яваштан одагъа кирди,

амма сонъ бирден токъталды.

тенъштирме багълайджы-исе. Меселя: Къышта сувукх,язда исе сыджакъ.

инкяр багълайджы-не…, не (де). Меселя: Не комюр оджагъы идаресинде, не де комбинатта бу талапны эда эталмадылар.

40.Публицистик услюби умумий характеристика.

Газета ве журнал макъалелеринде, топлашув,митинглердстик агъзавий чыкъышларда,радио ве телевизион яйынларда публицистик услюп къулланыла.

Публицистик услюпнинъ эсас макъсады-динъледжи я да окъуйджыгъа тесир этмек, яни онда бир фикир акъкъында эминлик догъурмакъ.Публицистика сѐзю латин тилинден алынгъан publicusичтимай (халкъ) деген мананы анълата.Публицистик услюпте язылгъан метинлерде бедиий услюпте олгъаны киби, риторик суаллер къулланыла. Риторик суаль джевапны талап этмей:онынъ мундериджеси суальни озюнде берильген:Не гузельдир

баарь сабасы!Риторик суаль нутукънынъ ифадели вастасы оларакъ къуллана.Риторик суаль ифадели, аэнкли нида интонациясынен айтылы.

48.Шимдики къырымтатар тильнинъ лексик теркиби. 1.Умумхалкъ:ана, баба, къартана, огълан, къыз,бала, алма, эрик.

2.Шивелерге аит сѐзлер: чапчакъ(эдебий тильде)-варель(дженюп шивесинде),

мысырбогъдай(эдебий тильде)-афрата(дженюпте), ташламакъ(эдебий тильде)-

быракъмакъ(дженюпте).

3.Зенаат-унерге аит олгъен сѐзлер: виргуль, нокъта, замир, исим, фииль,нида-

тильшынаслыкъта; айван, мал, аранайванджылыкъта.

4.Эски олгъан сѐзлер: бойле сѐзлер эки группагъа болюнелер: архаизмлер ве историзмлер

(тарихий сѐзлер).

5.Неологизмлер: Янъы пейда олгъан ве янъылыкъ джойылмагъан сѐзлер: компьютер,

дизайнер.

6.Жаргон ве арголар: сыпыштырмакъкъырсызламакъ, тайпытмакъ-тындырмакъ. 7.Экспретив-стилистик:арзу, чаре,сия.

55.Зарфлар акъкъында умумумий малюмат. Оларнынъ мана ве тезелюв джеэттен чешитлери.

Зарфлар тюрленмезлер ве тюслениезлер. Шекиль ве сез денъиштириджи ялгъааларны къабул этмейлер.

Зарф чешитлери Чешитлер Суаллер Мисаллер

Ал насыл? насыл этип? апансыздан, яваш, яхшы, инсанджа,

зорнен, зораки, энъкъастан Вакъыт не вакъыт? не вакъыткъадже? не вакъыттан берли? Бугунь, шимди,

былтыр,куньден-куньге,тезден Ер къайда?къайдан?къаерде?не ерде?не ерден? Узакъта, мында, тышары, юкъары, ашагъы

Микъдар не къадар? Бираз(вакъыт)бир къач, ьир парча Зарф япыджы ялгъамалар

-джа - -дже татарджа, украиндже;

-джасыне - - джесине адамджасыне, менджесине

-чесин - -часына озьбекчисине русчасына.

Чифт зарфлар: козьме-козь, ачыкъ-айдын,тосат-тосат,

саба-акъшам, гедже-куньдюз.

Чифт зарфлар дефиснен(-)язылырлар

63.Фонетика болюгининъ огренюв объекти ве вазифеси.

Фонетика( грекче «phone») тильшынаслыкъта нутукъ сеслерни огренген болюктир.Эр бир тильнинъ фонетика шу тильдеки сеслернинъ пейда олувф,айтылувы,классификациясы,фонетик къайделери,нутукътаки фонетик процеслери,телляфуз ве язылнынъ озь ара мунасибети,ургъунынъ хусусиетлери киби адиселерни огренеИнсан тили сес тилидир.Нутукъ сеслери тиль ичюн маддий эсас сайыла.

1335348237

68.Къырымтатар тилинде джумленинъ баш азалары.Къырымтатар тилинде джумленинъ баш азалары экиге болюнелер-муптеда ве хабер.Муптеда ким акъкъвнда хабер берильгенини бильдире.Муптеда баш келиштеки исим, замилер, сайы ве башкъа сѐз чешитлерден ифаденир.

Ким? не япалар? Не? Насыл алда?

Меселя: Балалар ойналар. Ава сувукъ.

Хабер муптеда акъкъында умумий малюмат бильдире. Хабер дѐрт чешитке болюне: саде,

муреккеп, фииль-хабер, исим-хабер.Саде хабер бир сѐзнен, муреккеп хабер исе эки я да экиден зияде сѐзнен ифаделенир.Фииль-хаберлер чешит фииль шекиллернен ифаделенирлер.

Меселя: Мен койге бардым. Исим-хабер исим, сыфат,замир, такълидий сѐзлер ве башкъа сѐз чешитлеринен ифаделенир.Меселя: Бизим коюмиз бай.

Морфология(гр.morphe-шекиль, logos-сёз, талимат) граммаиканынъ эсас бир къысымы олып, сѐзлернинъ теркибини(демек, онынъ насыл къысымлардан тизильгенини),

япылувыны ве джумле тизильген вакътындаки денъишмелерни огрене.

Лакъырды малюм грамматик шекильде къулланылгъан сѐзлер морфологик джеэттен чешит тюрлю къысымларгъа айырылалар.

Меселя:пирнич+чи+лик, иш+чи+лер+нинъ.Айырылып косьтерильген ана шу морфологик къысымлардан базылары (пирнич, иш) мустакъиль алда лексик мана ифаделеген ифадейлер.Мисаллердеки башкъа элементлер(-чи, -лик, -лер,-нинъ) бир озьлери лексик мана аълатмайлар, лякин сѐзлерни морфологик джеэттен шекиллендирювде малюм вазифе беджелелер.

Тильде сѐзнинъ эсас лексик манасыны ифаделеге ве башкъа парчаларгъа болюнмеген

къысымыа тамыр(озек) дейлер.Тамыргъа сѐз япыджы ялгъамалар къошулувнен негиз япыла.

Меселя: баш+лыкъ+ла+макъ киби.Бойлеликнен, баш тамырдан –лыкъ,-ла, -макъ ялгъамалары вастасынен учь негиз шу тамырнынъ лексик манасынен багълы олгъан учь янъы сѐз(башлыкъ,башла,башламакъ) япылгъан.

2.Инша язулны усуллары.

Фикир этюв иншанынъ язув тертиби

1.Беян этиджек фикирини къыскъа ве анълайышлы шекильде тизмек керек. 2.Бу фикирни исбатламакъ ичюн козетювлерден мисаллер кетирмек. 3.Беян эткен фикирини нетиджелемек.

Фикир этюв иншанынъ схемасы

1.Эсас фикир

2.Исбатлар:

а)…;

б)…;

в)…; 3.Нетиджелер.

Инша язгъанда, неге эмиет бермели?

*Иншанынъ мевзусыны сечип, бельгилинмек керек.

*Иншаны беян этмек ичюн къулланыладжакъ сѐзлер,сѐз бирикмелери,ибарелерни топламакъ керектир.

*Иншанынъ тизилювини бильгелинмек керек.

*Тариф эткенде, фикирлерни ифаделенмек ичюн, шахсий, чешит тюрлю, текрарланмагъан сѐзлер къуланмакъ керек.

*Язгъан фикирлерни «гонълюнъизден кечире рек» озь дуйгъу ве мунасибетни косьтирип,

беян этмеге керек.

5.Ю.Болатнынъ романларында котерильген меселелер.

Юсуф Болат семерели языджылардандыр. О,чешит жанырларда иджат эткен.Дженктен эвель Юсуф Болат эсасен драматург оларакъ белли олгъан.Онынъ дженктен эвель язылгъан «Той девам эте»комедиясы, «Денъиз далгъасыз олмаз»драмасы ве дигер бир сыра пьесалары Къырымтатар драма театрининъ санасында ойналдылар.

Юсуф Болат юмор устадыр.О, омюрде расткельген менфийликлерни эсерлеринде кескин

мыскъылыгъа ала.

Дженктен сонъки девирде Юсуф Болат бутюнлей несир саасында иджат эте.60-нджи сенелелеринде онынъ «Саф юреклер» ве «Анифе»романлары иджат эткен.

«Анифе» романда тасвирлеген вакъиалар дженктен сонъки вакъиалар

6.Берильген джумледе синтататик талильни япылныз. Бир сызыкънен къайд этильген сѐзни фонетик, эки сызыкънен къайд этильген сѐзни морфологик талильни япыныз.

7.Нутукънынъ эсас хусусиетлери нормасы.

Нутукъ аджиседеки фонетик болюклерден тешкиль эте: фраза(джумле), такт, сес, эджа.

Фраза нутукъэуи тыныш арасындаки интонациональ бутюнлик олып, о эксерий алларда бутюн бир адисеге тендир.

Меселя: «…Анифе тракторны кочерди. Культиваторнынъ демир eтишлерни ерге батта,

орталыкъкъа тазе топракъ къокъусы джайрады.» Ю.Болат «Анифе» Тактфразаны къыскъа тыныш арасында кельген де бир эсас угъунен айтылгъан болюктир.

Меселя: «…Анифе тракторны кочерди. Культиваторнынъ демир (тишлери)-такт,

орталыкъкъа (тазе топракъ къокъусы)-такт джайрады.Ю.Болат «Анифе» Сестакт ичинде я да озь озюнден айры ургъунен айтылгъан бир болюктир.

Меселя: «…Анифетракторныкочерди». Ю. Болат «Анифе» Эджасеслернинъ бир ава къысымны кесельмейип айтылгъан болюгине эджа

дейлер.Эджаларны япмакъ ичюн созукъ сес муим роль ойнай. Сѐзнинъ эджалары эксерий алда бир, эки, учь сеснен япылалар.

Меселя: а-на, ба-ба, се-киз, деф-тер.

Нутукъта сеслер айры алда дегиль сес ичинде бири-бирине къошулып мейдангъа келелер.

Сѐзлерни айткъанымызда базы сѐзлер бири-бирине тесир этелер.Нетиджеде сеслер денюшиви пейда ола.

Меселя: аран+лар(къошулгъанда эм сеси тутукънен тесир эте ве онынъ нутугъа чевире),

арнлар+нар, манлай+най.

8.Къырымтатар тилинде сайыларнынъ мана ве теркиби коре чешитлери.

Бир сой предметлернинъ микъдарыны, я да сайылув тертибини бильдирген сѐзлерге сайы дейлер. Маналарына коре сайылар дѐрт чешитке болюнелер: эсап, сыра, пай, тахминий.

Эсап сайысыэки чешитке болюне микъдар: беш (алма), он эки (дефтер), беш бинъ эки юз

(адам).