Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

otvety_na_gossy

.pdf
Скачиваний:
78
Добавлен:
20.03.2015
Размер:
301.87 Кб
Скачать

кесир: а).биринджи сайы ер келишинде къулланыла: учьте эки(2/3);

б).бучукъ сѐзю микъдар сайылардан сонъ келир: шимди саат беш бучукъ;

в).кесир сайылары предметнинъ къысымларыны ифаделейлер: емишлернинъ учьте эки къысымы даа джыйылмады.

Япма сайылар Сыра –нджы-, -нджи-, -ынджы-, - инджи-, -унджы-, юнджи-: алтынджы,

бешинджи, дѐртюнджи;

Пай -ар-, -ер-, -шар-, -шер-:онар, бешер, алтышар, секизер бинъ;

Тахминий -лар-, -лер-: онлар, бешлер, аз, чокъ баягъы.

Сайылар тизилювине коре учь чешитке болюнелер:

Саде сайылардѐрт, он, бинъ, миллион;

Теркипли сайыларон беш, учь юз он, еди бинъ сексен;

Чифт сайылар - бешералтышар, едишр-едишер.

*Чокълукъ, келиш, мулькиет, сыра ве пай сайыларнынъ ялгъамалары теркипли сайыларнынъ сонъки сѐзюне къошулалар: эки бинъ биринджи сене; он бешер талебе. *Чифт сайылар дефиснен язылалар.

19.Фразеологик бирикмелернинъ услюби инкянлары.

Фразиологик бирикмелер сербест сѐз бериклемерден фаркъланалар. Фразиологик бирикмелернинъ тешкиль эткен сѐзлер, эксерий алларда,кочьме маналарда къулланылалар ве бутюн берикме де эксириетинден кочьме манада ишлетиле. Сербест сѐз берикмелернинъ маналары исе озь компонентлерининъ маналарында н келип чыкъа , олар джумледе эки ве зияде джумле азасы вазифесини беджермек мумкюн. Фразиологик бирикмелер исе джумлеазаларна айырылмайлар ве бутюн алда бир джумле азасы вазифесини беджере.

Меселя: Шевкет, бурун тюбюнден бир шейлер айтып,эвге кирди-ал;оджа дефтерлерни топлап,языларны козьден кечирди-хабер Эки я да экиден зияде там маналы сѐзлернинъ бирлешмесине сѐз берикме дейлер. Сѐз бирикмеси баш ве таби сѐзлерден ибареттир.

Суаль баш сѐзден таби сѐзге къоюлыр.

Насыл?

Меселя: Ешиль япракъ таби баш сѐзлер

Муреккеп сѐз берикмеси экиден зияде сѐзден ибарет. Муреккеп берикмлерде сѐзлер айры

къулланылса, бирикменинъ манасы бозулыр. Насыл?

Меселя: Он къатлы бина Таби баш сѐзлер

Омоним - айтулывы ве язулывы бир, лякин маналары башкъа-башкъа сѐзлер. Чокъусы эмир фиили, исим ве сыфатлар омонимлер олалар: Яз кельди. Мектюп яз.

1335348629

32.Тизме муррекеп джумле акъкъындаки умумий малюмат.

Тизме муреккеп джумле адий джумлелер бири-биринен тизме багълайджылар я да интонация вастасынен багъланыр.

Тизме муреккеп джумленинъ чешитлери багълайджылар

Къошма ( ве, эм, да)-Апансыздан рузгяр котерильди,ве денъиз далгъаланып башлады.

Къаршылыкъ ( амма, лякин, факъат)-Ягъмур токътады, лякин кокте кунеш корюнмеди.

Тенъиштирме (исе)-Августнынъ сонъу сюрип кельди, мен исе яз келип кечкенини дуялмадым.

Айырыджы (я,я да, ѐкъса, да-да, де-де)-Сен бу ишни битирмек керексинъ, ѐкъса биз сени сеферге алмамыз.

Инкяр (не-не) -Асан агънъдан не бир хабер кельди, не де озю корюнди.

Тизме муреккеп джумледе адий джумлелер бири-бибириден виргюльнен айырылырлар

36.Къырымтатар тилинде созукъ сеслернинъ таснифы.

Сеслерни айтамыз ве эшитемиз, арифлерни коремиз ве язамыз. Созукълар акъ джигерден чыкъкъан ава, акъымынынъ агъыз бошлугъында ич бир тюрлю манлагъа огърамайып кечювинден пейда олалар. Мында тек сес безлери титревинден мейдангъа кельген давуш иштирак эте.Созукъ сеслерни бильдиргени 10 ариф бар.

Арифлер Бир созукъ сесни

бильдирген арифле А И О У Ы Э

10 ариф

Эки сесни бильдирген арифлер Е Ё Ю Я

(йэ) (йо) (йу) (йа)

А, Ы, Я арифлери даима къалын созукъ сеслерни бильдирелер: алты,къыр,яхшы.

И, Е, Э арифлери даима индже созукъ сеслерни бильдирелер: перде,эмен,килит.

О, У, Ё, Ю арифлери эм къалын(от,къуш,ѐл,юкъу), эм индже(отьмек,утю,тѐр,гуль)созукъ сеслерни бильдилелер.

44.Орта сыныфларда имля къайделерини огренюв теркиби.

Биринджиден имля мевзусыны анлатмакъ ичюн бойле къайделерине козь тутмакъ керек:

сингорманизнинъ къалынлыкъ-инджилик къаидеси неден ибареттир;дудакълы-дудакъсыз къайдеси;тутукъларнынъ имля къйдесини бильмек.

Къалын-индже созукъ сеслернинъ уйгъуныгъы Кълынылкъ Сѐз тамырындан ялгъамаларда

ана +лар+ымыз+ны яза +джакъ+лар Инджелик

Сѐз тамырында ялгъамаларда ине +лер+имиз+ни келе +джек+лер

Истисна:базы эджнебий тиллерден кирген сѐзлернинъ тамырлары бу къайдеден истисна ола:газета, дивар, талебе.

Дудакълы созукъларнынъ уйгъунлынъы Сѐз тамырында омюр

гонъюль Ялгъамаларда ѐл+джу дѐрт+люк

Истисна:копек,урба,ода. Истисна:1).саиплик ве тюшюм келтши;2).охшав-

кечильтюв;3).хаберлик;4).кечкен заман фиили;5).арфииль ялгъамалары.

66.Замир. Онынъ лексик-симантик чешитлери, морфологик аляметлери ве синтатик вазифелери.

I Шахыс Мен сен о биз сиз олар

II Ишарет Бу шу о ана бу мына шу анавы мынавы бойле ойле

III Суаль Ким?не? къач? Насыл? Къайсы?къчынджы?

IV Озьлюк Озь кенди

V Айырыджы-умумлештириджи Бутюн эписи эр эр бир эр кес эр ким эр шей джеми

VI Бельгисизлик Кимдир недир къасыдыр бири(си) базы

VII Ёкълукъ Ич кимсе ич бири(си) ич бир кимсе ич бир шей

VIII Мулькиет Менимки сенинъки онынъки бизимки сизинъки о ларынъки Замирлер джумледе исим, сыфат, сайы ерине къулланылалар.

Шахыс замирлерннъ келишлернен тюрленюви Келишлер теклик

Iшахыс IIшахыс IIIшахыс Баш келиш мен сен о

Саиплик келиш мен+им сен+нинъ он+ынъ Догърултув келиш ма+нъа са+нъа о+нъа Тюшюм келиш ме+ни се+ни о+ны Ер келиш мен+де сен+де о+нда

Чыкъыш келиш мен+ден сен+ден о+ндан

76.Къырымтатар тилинде бир ве эки теркибили джумлелер.

Теркибине коре адий джумлелернинъ чешитлери.

Эки теркипли=муптеда+хабер Бу йыл баарь эрте кельди.

Бир теркипли муптеда 1.Фуртуна!

Хабер 2.Мектеп бинасында даа чокъ тамир ишлерни япмакъ керек эди.

Эм муптедасы,эм хабери олгъан джумле эки теркипли джумледир.

Бир теркипли джумленинъ теркибинде я тек муптеда, я тек хабер ола.

91.Къырымтатар тилинде синонимлер акъкъында умумий малюмат.

Синонимманасы бир я да якъын олгъан сѐзлер.

Чешитлери:лексик синонимлер,фразиологик синонимлер,фразиологик синонимлер,фразиологик-лексик синонимлер.

1.Лексик-фразиологик синонимлер:севинч-къуванч.йыр-тюркю,къуч-къувет; 2.Лексик-фразиологик синонимлер:ольди-вефат этти,бакхмакъ-козь ташламакъ;

3.Фразиологик синонимлер чешит сѐзчешитлери арасында раст келе:исим-йыр-

тюркю,сыфат-татлы-шырын,дюльбер-гузель,фиилерде-чалышмакъ-ишлемек,замирлерде-

озю-кенди,зарфларда-эр вакъыт-даима.

Эки ве экиден зияде тизильген сѐзлерге синонимик сыра дейлер.Синонимик сырадаки къулланылгъан сѐзге доминанта дейлер.

ЮЗ – БЕТ – ЧЕРЕ синонимик сыра

93.Къырымтатар тилинде антонимлер ве оларнынъ тильде пейда олув ѐллары.

Къарымы-къаршы мананы ифаделеген сѐзлерге антонимлер дейлелер.Антонимик мунасибетини бильдирген сѐзлерге антонимик чифт дейлер.Меселя:яхшы-ярамай,узун-

къыскъа,тез-яваш.

Антонимик чифтлерни алынма сѐзлер ве асыл къырымтатар сѐзлер тизе билелер: 1.арап тили + къыртат.сѐзлер нефрет-севги гъам-къуванч

2.фарс+ къыртат.

хаста(аста)-сагълам бекяр-эвли

3.арап+арап алим-джаиль файда-зарар

4.иран-иран дост-душман абадан-виран

5.арап+иран файда-зиян

Къырымтатар тилинде антонимлер бутюн тамманалы сйзлерден раст келе:

Антоним исимлер яз-къыш,кунь-гедже;

Антоним сыфатлар эски-янъы;

Антоним замирлер эр кес-эр кимич ким;

Антоним зарфлар тез-яваш,чокъ-аз;

Антоним фииллери алмакъ-бермек, къайгъырмакъ-къуванмакъ.

-лы- -ли-, -лу- -лю- чифт антоним сыз- -сиз- -сюз- ялгъамалар

102. Муреккеп джумле акъкъында умумий малюмат.

Муреккеп джумле Тизме муреккеп джумлелер Табили муреккеп джумлелер Ягъмур токътады,ве кокте Чечеклер ойле дюльбер эдилер,

кунеш корюнди. санки оларны бояладылар.

Тизме муреккеп джумле тенъ адий джумлелерден ибареттир , табили муреккеп джумле исе, баш ве таби джумлелерден ибареттир. Тизме муреккеп джумле тенъ адий джумлелерден ибареттир, табили муреккеп джумле исе, баш ве таби джумледен.

103.Къырымтатар тилинде тасниф боюнджа аддий джумленинъ чешитлери.

Адий джумле Кениш олмагъан кениш джумле джумле

муптеда+хабер муптеда+хабер+экинджи дередже азалары

Кениш олмагъан джумле тек баш азалардан ибареттир: Баарь кельди.

Кениш джумледе баш азалардан гъайры экинджи дередже аза олмасы шарт.Меселя:Баарь эрте кельди

106.Табилийй муреккеп джумлелер акъкъында умумий малюмат.

Таби джумле баш джумлеге таби олып,ир де бир джумле азасынынъ суалине джевап бере.Таби джумле баш джумледен виргюльнен айырылыр.

Баш джумле Чечеклер ойле дюльбер эдилер ки,

насыл?

санки оларны боянен боядылар таби джумле

Табили муреккеп джумлелернинъ чешитлери Табили муреккеп джумленинъ чешити таби джумлеленинъ чешитинде олур.

Муптеда табили

(ким,не) Ким яхшы ойнаса,бахшышны о аладжакъ.

Хабер табили

(ки) Бу ишни къйынлыгъы шунда ки, элимизде керекли малюматлар ѐкъ.

Айырыджы табиликимнинъ-онынъ,насыл-ойле) Ишке насыл янашсанъ,нетиджеси де ойле олур.

Тамамлайджы табили(кимнинъ-ненинъ,не-оны,не-шуны) Сиз кимге мураджаат эткен олсанъыз, онынъ иле корюшмек керетир.

121.Джумленинъ экинджи дередже азалары.

Джумленинъ экинджи дередже азалары тамамлайджы айырыджы ал келиш суаллери насыл?не къадар? къайда?не вакъыт? (б.к.гъары) къачынджы? насыл?не ичюн?

Талебе дефтерни оджагъа берди. Ешиль япракъ устюнде Язда балалар дюльбер кобелек денъизде ювуналар

132.Къырымтатар тилинде сыфат. Онынъ манасы, грамматик аляметлери ве джумледе синтатик вазифеси.

Сыфатлар адамнынъ,предметнинъ чешит аляметлерни косьтерелер ве насыл? суалине джевап берелер.Сыфатлар келишлерни тюрленмейлер.Оларгъа чоълукъ ве мулькиет ялгъамалар къошулмай.

Сыфатларнынъ манасы Мисаллер Предметнинъ: тюсю мавы,беяз,ешиль,сарылтым колеми балабан, къыскъа,бойлу дам-лезети татлы,шекерли,тузлу табиаты мераметли,юваш,серт алы эсли,яш,кедерли,шенъ

ер,вакъыткъа мунасибети къышкъа,язлыкъ,акъшамлыкъ,

шеэрли,ерли Къуветлендирме сыфатлар

Зарф ярдымынен Текрарлавнен Сѐз ибарелери вастасынен пек гузель гъает дюльбер

чокъ юксек бем-беяз къап-къара сап-сары балабандан-балабан теренден-терен гузельден-гузель

Сыфатнынъ азлаштырма шекили аляметнинъ адеттекиндеки аз олгъаны бильдире. –тим,-

(л)тым,-(юль)тим,-шын,-ракъ – рек ялгъамаларнынъ ярдымджынен азлаштырма

аляметини мейдангъа кетирелер.Меселя:ешиль+тим боя,сары+лтым япракъ,узунджа+ракъ.

139. Исим.Онынъ япылувы, чешитлери.

Предмет я да придметнинъ манасыны ифаделеген там маналы сѐзлерге исим дейлер.Исим ким? не? суаллерге джевап бере.Исисмлерге чокълукъ,келиш,мулькиет ве хаберлик категориялар хастыр.Исимлер джанлы шейлернинъ адларыны(айван,къушлар,адам),осюмликлернинъадлары,табиат аит адиселрни(ягъмур,бурчакъ),сой-сопларнынъ адлары(эмдже,даи,ала)мевсимлерни анълаталар.Джумледе исимлер эсасен,муптеда(подлежащее),тамамлайджы(дополнение),айырыджы

(опрделение),ал(обстоятельство) ве пек аз хабер вазифесинде ола биле.

Хабер вазифесинде-бу озен .

Манасына коре исмлернинъ чешитлери(симантик хусусиетлери)

Джыныс Хас чокъ олгъан махсус адларыны бильдирелер

бир сой шейлернинъ, ве буюк арифнен язылыр.

адамларнынъ адларыны Меселя:Аювдагъ,Асан,Эльзара бильдире.

Меселя:шеэр,кой.

Джыныс исимлернинъ морфологик талили: *конкрет-белли конкрект исимни ифаделей.

Меселя:гуль,козь,кягъытларында.

*абстракт-не?суалине джевап бере ве тюшюмликнен предметлерни ифаделей(что окружает).

*тектек манада, я да теклик шекильде ифаделене.

*джима-бир джыныстаки предметнинъ топланысыны ифаделей.

Меселя:орду,мейва,халкъ.

Исимлер текликте чокълукъте ве текликте къуланырлар.Чокълукъта –лар,-лер ялгъамалар къошулыр.

Кягъытларына-исим.

Джыныс,конкрект,тек,чокълукъта

-лар-шекиль япыджы,-ы-,-а-сѐз деништириджи,

н-мулькиет ве д.к.,ер к,ч.к. пейда ола.

Келишлернинъ адлары ве суаллри

Келишлернинъ адлары Суаллер

1. Баш келиш ким?не?

дагъ,топ

2. Саиплик келиши кимнинъ?ненинъ?

дагънынъ,топнынъ

3. Догърултув келиши кимге?неге?къаерге?къайда?не вакъытта?

дагъгъа,топкъа

4. Тюшюм келиши кимни?нени?къаерни?

дагъны,топны

5. Ер келиши кимде?неде?не вакъытта?

дагъда,топта

6. Чыкъыш келиши кимден,неден?къаерден?не вакъыттан?

дагъдан,оптан Мулькиет ялгъамалары теклик

I шахыс-меним иш+им

II шахыс-сенинъ иш+инъ

III шахысонынъ иш+и(си)

чокълукъ

I шахыс-бизим иш+имиз

II шахыс-сизинъ иш+инъиз

III шахыс-оларнынъ иш+(лер)и

Исим япыджы ялгъамалар Сѐз чешитлери Ялгъамалар Дудаълы дудакъсыз

Мисаллер Исимден -лыкъ -лукъ

-лик -люк чамлыкъ джевизлик Сыфаттан яхшылыкъ темизлик Зарфтан къытлыъ тезлик Сайыдан алтылыкъ бирлик

Бу ялгъамалардан яплгъан исимлер чешит мананы бильдирелер.

148.Ана тили дерслеринде сыфат дереджелернинъ анълатув усулы.

Озь мунасибетине коре сыфатларнынъ учь дереджеси бар.

адий дередже тенъиштирюв дередже устюнлик дередже яхшы +джа яхшы энъ балабан эписиден терен

балабан +джа терен +дже

Озь макъсадына коре сыфатлар эки чешитке болнелер:аслий ве нисбий сыфатлар.Аслий сыфатлар предметнинъ,инсаннынъ аляметине дереджелеп косьтере билелер.Меселя:балабан+джа,терен+дже.

Нисбий сыфатлар аляметни дереджелер косьтермейлер.Оларнынъ теништирюв дереджеси ѐкъ.

79.Къырымтатар тилинде нидалар ве такъмидий сѐзлернинъ эсас вазифелери ве чешитлери. Нидалар сѐйлейиджининъ тюрлю дуйгъуларыны: къуванч,элем,гъам, яныкъ,

ачув,эмир ве истек киби маналарны бильдирелер.Меселя: Айдынъыз, театрге барайыкъ.Нидалар джумле азасы олмазлар.

Нидалар Дуйгъу бильдирген Эмир-хитап бильдирген

аман, ах, ай, эй, вай, уф, но, куш-куш, чип-чип,

тюф,охо, э-хе, о-о,э, ой-ой къана,айды,бакъайым Такълидий сѐзлер чешит тюрлю давуш,сес, шувултыларны ифаделейлер. Джумледе эксерий алларда айырыджы ве ал олып келе.

Такълидий сѐзлер Мисаллер

I такъ, шув,лип,тарс,

выз,данъ,тырс,мияв,ав Такъ этип тюшти.

Тарс этип урды.

II дюк-дюк, лип-лип,былкъ-былкъ,такъыр-тукъур,шарь-гурь Лип-лп этип сѐндю.

Дыр-дыр къалтырады.

84.Джумлелернинъ айырлма азалары.

Айырылма

Соседние файлы в предмете [НЕСОРТИРОВАННОЕ]