4-tema lekciya teksti
.pdfMısalı, tiri organizmlerdiń mutaciyaları tosınlıq ózgeshelikke iye, biraq olar ishki qubılıs esaplanadı, óytkeni pútkil organizmdi qayta qurıw menen baylanıslı. Xosh, bul jaǵdayda zárúriyat hám tosınlıqtı bir-birinen qalay parıqlaw múmkin?
. Zárúriyat qubılıstıń, processtiń mánisinen kelip shıǵadı hám usı shárayatta sózsiz tárizde júz beredi. Mısalı, hár qanday tiri organizmniń ólimi sózsiz bolıp tabıladı, óytkeni ol usı organizmniń tábiyatı hámde onda júz beriwshi ishki processler menen belgilenedi.
Biraq dúnyada hámme nárse zárúriyat sıpatında payda boladı ma? YAq, dúnyada tosınlıq bolǵan waqıyalar, qubılıslar da bar.
Tosınlıq – obyektlerdiń júzege keliwi yaki orın alıwınıń mashqalalılıǵın yaki sózsiz emesligini belgilewshi kategoriya; belgili bir shárayatta bolıwı da, bolmawı da múmkin bolǵan nárse tosınlıq esaplanadı. Tosınlıq reallıqtıń tiykarınan sırtqı shárayatlar, ústirtin, turaqsız baylanıslar hám usı qubılıs ushın ekinshi dárejeli faktorlar tásirinde payda bolıwshı halatların sáwlelendiredi. Tosınlıq negizinde nárseniń mánisi emes, bálkim oǵan basqa nárseler hám qubılıslardıń tásiri jatadı. Tosınlıq júz beriwi de, júz bermewi de múmkin bolǵan nárse sıpatında táriyplenedi.
Nárselerdiń orın alıwınıń zárúriyligi yaki tosınlıǵı mashqalası tuwralı eki kóz-qaras bar.
Olardıń biri zárúriyattı absolyutlestiredi: dúnyada hesh qanday tosınlıq joq, hámme nárse sózsiz tárizde júz beredi. Bul kóz-qaras tosınlıqtı biykarlap, fatalizmge jol ashadı. Fatalizm – táǵdirge, hámme nárse aldın ala belgilengenligine bolǵan isenim. Basqa bir kóz-qaras tosınlıqtıń áhmiyetin arttırıp kórsetedi. Bul jerde, kerisinshe, reallıqtan hár qanday ishki baylanıslar, nárselerdiń obyektiv belgilengenligi shıǵarıp taslanadı: dúnyada tek ǵana tosınlıq húkim súredi.
Ilimiy dúnyaqaras birinshi kóz-qarastı da, ekinshi kóz-qarastı da tán almaydı. Zárúriyat hám tosınlıq jeke-jeke orın almaydı. Olardıń óz-ara baylanısı sonnan ibarat, tosınlıq zárúriyattıń kórinis tabıw forması sıpatında hám onıń toltırıwshısı sıpatında ámel qıladı.
Mısalı, mámlekette ámelge asırılıp atırǵan reformalar zárúriy ózgeshelikke iye. Olarda bul reformalardı jolǵa salıwshı belgili bir siyasiy ǵayratkerler tosın element esaplanadı.
Zárúriyat hám tosınlıq dialektikası eki áhmiyetli aspektti kózde tutadı. birinshiden, tosınlıq rawajlanıw procesinde zárúriyatqa aynalıwi múmkin (anaw yaki mınaw biologiyalıq túrdiń nızamlı belgileri dáslep tosın awıtkıwlar sıpatında payda boladı hám toplanıp baradı, sońın ala olardıń tiykarında tiri organizmniń zárúriy sapaları qáliplesedi). Ekinshiden, zárúriyat san-sanaqsız tosınlıqlar arqalı ózine jol ashadı. Mısalı, jámiyettiń rawajlanıwı túrli maqsetlerdi gózlewshi, minez-qulqı hár qıylı bolǵan adamlar iskerligi menen belgilenedi. Bul maqsetler hám umıtılıslardıń baylanısı, shatısıwı hám toqnasıwı aqırǵı nátiyjede rawajlanıwdıń zárúriy, turaqlı ózgeshelikke iye bolǵan belgili bir baǵdarına alıp keledi.
Dialektikanıń barlıq nızamları hám kategoriyaları kibi, zárúriyat hám tosınlıq obyektiv reallıqtı biliwdiń tayanısh noqatları esaplanadı. Bul kategoriyalardıń funkciyaları teń qunǵa iye emes. Biliwde tosınlıq udayına baslanǵıщ instanciya sıpatında, zárúriyat – maqset sıpatında ámel qıladı. Biliw iskerligi tosınlıqtan zárúriyatqa qaray joqarılaw tárizinde júz beredi. Zárúriyat hám tosınlıq túsiniklerine táriyp beriwde ádette imkaniyat kategoriyalarına tayanadı. Sol sebepli ol júz beriwi yaki júz bermesligi múmkin. Zárúriyat hám tosınlıqtıń qarama-qarsılıǵı – ishki hám sırtqı nárseler qarama-qarsılıǵı bolıp tabıladı. Tosınlıq – sırtqı faktorlar menen belgilenetuǵın baylanıs tipi.
Zárúriyat hám tosınlıqtıń dialektikalıq baylanıslılıǵı tómendegilerde kórinis tabadı. Ishki hám sırtqı nárseler túsinikleri salıstırmalı ekenligin itibarǵa alıw áhmiyetlidir. Bir aspektten ishki bolǵan nárse basqa bir aspektten sırtqı ózgeshelikke iye boladı. Mısalı, planetalardıń quyash sisteması orbitaları boylap háreketi bul planetalardı óz-ara baylanıstırıwshı hám olar aylanıp atırǵan orbitalar formasın belgilewshi ishki múnásibetler menen belgilenedi. Quyash sistemasına salıstırǵanda basqa kosmoslıq obyektler sırtqı ortalıqtı quray dı. Biraq quyash sisteması galaktika elementi bolıp, yulduzlararı keńislikte belgili bir orın iyeleydi. Sol sebepli áyne usı obyektler quyash sisteması sayyoraları evolyuciyasınıń da, olarǵa jaqın kosmos deneleri evolyuciyasınıń da ishki deregi esaplanadı. Sol sebepli zárúriyat
41
hám tosınlıq túsinikleri de salıstırmalı bolıp tabıladı: bir aspektten tosınlıq bolǵan nárse basqa bir aspektten zárúriy esaplanadı.
Zárúriyat hám tosınlıq qarama-qarsılıqlar bolsa-da, lekin olar bir bolıp tabıladı. Hár qanday qubılıs ishki zárúriyat sebepli júz beredi, biraq onıń júz beriwi kóp sanlı sırtqı faktorlar menen baylanıslı bolǵanı sebepli, zárúriyattı tosınlıq sózsiz tárizde toltıradı. Bul zárúriyat ta, tosınlıq ta sap halda orın almaytuǵınlıǵın ańlatadı. Tosınlıq – zárúriyattıń kórinis tabıw forması. Zárúriyat, sebep, nızamdı ashıw – áhmiyetsiz, tosınlıqqa iye nárselerdi
abstraktlastırıw demek.
Bir qaraǵanda zárúriyat sebep-aqıbetke qayshı bolıp túyiledi. Bul qayshılıq yaki tosın qubılıs sebepke iye emesligi menen, yaki tosın qubılıslar ulıwma bolmaslıǵı menen túsindiriliwi múmkin. Ámelde hár qanday, sonıń qatarında tosın qubılıs ta belgili bir sebepke iye boladı. XVII-XVIII ásirlerde zárúriyat hám tosınlıq interpretaciyasında tábiyatta tosınlıq bar emes degen túsinik húkim súrgen. Inglis filosofı T.Gobbs: «Erteń jawatuǵın jańbır zárúr, yaǵnıy zárúriy sebepler menen belgilengen; lekin biz oǵan tosın dep qaraymız hám onı sonday ataymız, óytkeni ámelde orın alǵan sebeplerdi ele bilmeymiz. Ulıwma alǵanda, zárúriy sebebin biz kóre almaytuǵın nárse tosın dep ataladı»11 deb atap kósetken. Usıǵan uqsas pikirdi Gol`bax ta ilgeri súredi: «tábiyatta biren-bir qubılıs tosınnan júz beriwi múmkin emes; hámme nárse belgili bir nızamlarǵa boysınadı; bul nızamlar tek ǵana belgili bir aqıbetlerdiń sebepler menen zárúriy baylanısı esaplanadı... Atomlardıń tosınnan birigiwi haqqında sóz etiw yaki ayırım aqıbetlerdi tosınlıq penen baylanıstırıw denelerdiń háreketleniwi, ushırasıwı, birigiwi yaki ajıralıwı nızamların bilmeslikti tán alıw demek»12. Kórip turǵanımızday, tosınlıq sebebi namálim bolǵan zárúriyat sıpatında interpretaciya qılınǵan. Sebebi anıqlanǵan payıtta tosınlıq zárúriyat sıpatında kórinis tabadı. Bul – mexanikalıq materializm interpretaciyası. Tosınlıq ilimiy teoriyalardan quwǵın qılınǵan, ol ekinshi dárejeli, járdemshi, áhmiyetsiz faktor dep esaplanǵan. Tosınlıqtıń biykar etiliwinen dúnyada hámme nárse zárúr degen juwmaq kelip shıǵadı. Bul jantasıwdıń evolyuciyalıq aqıbeti sıpatında fatalizm júzege keledi: ne nárse júz bermesin, hátteki áhmiyetsiz waqıyalar da zárúr, sózsiz bolıp, sebep-aqıbet baylanıslarınıń sheksiz shınjırındaǵı ajıralmas buwın esaplanadı. Fatalistlik túsinik hár qanday waqıyanı sózsiz dep biledi. XIX ásir basında ǵana zárúriyat hám tosınlıqtıń baylanısı Gegel` dialektikasında kórsetip berildi.
Imkaniyat hám reallıq. Imkaniyat hám reallıq kategoriyalarında bolmıstıń ózgeriwsheńligi, dinamikası, onıń ózgeris tendenciyaları óz sáwleleniwin tabadı.
Imkaniyat rawajlanıwdıń obyektiv tendenciyaların sáwlelendiredi, ol nızamlıq, zárúriyatqa, ózgerip atırǵan nárseniń áhmiyetli táreplerine muwapıq júzege keledi.
Imkaniyat - nárseniń onıń tamamlanbaǵan, potencial rawajlanıwındaǵı obyektiv bar bolǵan hám ishten belgilengen halatın sáwlelendiriwshi filosofiyalıq túsinik. Hár bir situaciyada imkaniyatlardıń belgili bir toplamı orın alıp, olardan biriniń ámelge asqanı basqalarınıń shette qalǵanın ańlatadı. Imkaniyatlardıń «gúresi» hám ámelge asıw ózgesheligine ishten zárúr tendenciyalarǵa baylanıslı tosın esaplanǵan shárayatlar óz tásirin kórsetedi. Sol sebepli reallıq udayı ishki hám sırtqı, mánis hám qubılıs, zárúriyat hám tosınlıqtıń dialektikalıq birliginen ibarat boladı. Sociallıq rawajlanıw hám tábiyattıń ózgeriwi tarawında imkaniyattıń reallıqka aynalıwı adamlardıń sanalı jol tanlawı hám iskerligi menen tártipke salınadı.
Biraq imkaniyat qanday obyektiv tiykarlarǵa iye bolsa, imkansızlıq ta sonday obyektiv tiykarlarǵa iye. Imkansızlıq – imkaniyatqa qarama-qarsı túsinik. Imkansızlıq túsinigi eki qıylı mániske iye. Birinshisi – predmettiń tábiyatina say kelmeytuǵın nárse bolıwı múmkin emes. Máselen, arpa tuqımınan qıyar jetilistiriw múmkin emes. Imkansızlıq túsiniginiń basqa bir mánisi imkaniyat hám zárúriyat kategoriyalarınıń múnásibetleri menen baylanıslı. Zárúriyat hám imkaniyat – bir shınjır buwınları: rawajlanıp atırǵan predmet zárúriyati onıń basqa bir halatı bolıwı múmkinligini belgileydi. Biraq predmettiń rawajlanıwında, ádette, kóp sanlı al`ternativalıq imkaniyatlar bar bolǵanı sebepli, olardan birin tanlaw zárúriy esaplanbaydı. Bir imkaniyattıń júzege shıǵıwı qalǵan imkaniyatlardı júzege shıǵarıw imkaniyatın bermeydi. Dúzetip bolmaytuǵın
11Гоббс Т. О теле // Избр.произв..: в 2 т. T. 1. -M.: – с.158 - 159.
12Гольбах. Здравый смысл. //Избр. Антирелигиозные произведения. В 2 т.. T. 1. -M.: –С. 35.
42
aqıbetlerge alıp kelgen qabıl etken qararı, oylanbastan islegen qılmısınan ókinbegen adam tabılmasa kerek. Bazıda imkansızlıq qoldan shıǵarılǵan imkaniyat tárizinde orın aladı. Bul jaǵdayda imkaniyat imkansız bolmaǵan nárse sıpatında hám áyne waqıtta zárúr bolmaǵan nárse sıpatında kórinis tabadı.
Reallıq – ámelge asqan, aktuallasqan bolmıstı sıpatlawshı filosofiyalıq kategoriya: reallıq ámelge asqan imkaniyat esaplanadı.
Reallıq túsinigi eki mániste qollanıladı. Birinshiden, reallıq – bul orın alǵan bolmıs, biz jasap atırǵan dúnya, onıń sanamızdaǵı sáwlesi bolıp tabıladı. Reallıq túsinigi ayırım predmettiń bolmısına da tiyisli. Bul mániste ol obyekttiń halatın sıpatlawshı usı moment bolıp tabıladı. Ekinshiden, reallıq júzege shıqqan imkaniyat sıpatında xarakterlenedi. Bul mániste reallıq túsinigi imkaniyat kategoriyasınıń proporciyası esaplanadı. Olar bir-birine ótiwshi qarama-qarsılıqlar bolıp tabıladı. Imkaniyat potencial, reallıq bolsa aktual. Imkaniyat – abstrakt hám mazmun aspektinen jarlı túsinik. Reallıq – konkret hám mazmunı jaǵınan bay túsinik, óytkeni ol kóp sanlı qásiyetler, individual biytákirar aspektlerdi óz ishine aladı.
Hár bir predmet kóp sanlı baylanıslar júzege keliwine zámiyn jaratıwshı belgili bir ortalıqta orın aladı. Sol sebepli áhmiyetli yaki ekinshi dárejeli, tosın yaki zárúriy bolıwı múmkin bolǵan kóp sanlı imkaniyatlar bar. Imkaniyattıń júzege shıǵıwında ishki hám zárúriy baylanıslar áhmiyetli rol oynaydı, biraq onıń júzege shıǵıw shártleri, hártteki olar tosın ózgeshelikke iye bolsa-da, rawajlanıw procesine sezilarli dárejede, bazıda sheshiwshi tásir kórsetedi. Áyne sol sebepli reallıq hám zárúriy hám tosınlıqtıń birligi esaplanadı.
Imkaniyatlardıń túrleri. Sapa aspektinen imkaniyatlar formal hám real, abstrakt hám konkret imkaniyatlar parıqlanadı. Real imkaniyat imkaniyattı reallıqqa aynaldırıw múmkin bolǵan shárt-shárayatlardıń orın alıwın ańlatadı. Rawajlanıwdıń tosın faktorları ónimi yaki ámelge asıw itimallıǵı pás, anıǵıraq aytqanda nolge jaqın bolǵan imkaniyat formal esaplanadı.
Bunday imkaniyatqa tábiyiy hám sociallıq rawajlanıw nızamları jol qoyadı. Usı mániste ol tábiyiy hám sociallıq bolmıs nızamlarına pútkilley qayshı bolǵan imkansızlıqtan pútkilley parıq qıladı; obyektiv dúnya nızamlarına qayshı bolǵan nárse imkansızlıq esaplanadı. Máselen, rásmiy túrde hár bir puqara deputat, millioner yaki kóp balalı bolıwı múmkin. Óz-ózinen ráwshan, basım kópshilik puqaralar ushın bul imkaniyat reallıqqa aynalmaslıǵı da múmkin. Máselen, baqıy dvigatel` jasaw múmkin emes; insannıń álemde máńgiligi múmkin emes hám usı kibiler. Ámelge asıwı ushın barlıq zárúr shárayatlar júzege kelgen real imkaniyat ámelge asırıwdıń joqarı dárejesine iye boladı. Máselen, insannıń kosmosqa ushıw imkaniyatı bir paytlar formal bolǵan, endilikda ol real tús oldi. Imkaniyattıń muǵdarlıq sıpatlaması anıǵıraq boladı.
Eger imkansızlıqtı «0» menen, imkaniyattı bolsa «1» bilan ańlatsaq, «0» den «1» ge shekemgi bolǵan aralıq bahalardıń barlıǵı imkaniyat dárejesin sıpatlamalaydi. Itimallıqtıń shártli kósheri átirapında imkaniyattıń pútkil sheńberin kórsetiw múmkin.
Abstrakt hám belgili bir imkaniyat ortasındaǵı parıq – bul mánis hám bar bolıw ortasındaǵı, sonday-aq predmettiń ideal obrazı hám onıń insan sanaǵa baylanıslı bolmaǵan obyektiv ózgeshelikleri ortasındaǵı parıq bolıp tabıladı. Máselen, nekege kirip atırǵan jaslar birbiri haqqında, shańaraq hám ulıwma neke haqqında bir qansha ústirtin túsinikke iye bolıwı múmkin. Olar shańarak-neke múnásibetleriniń ideallastırılǵan kartinasın óziniń bolashaq nekesine kóp aspektten endiredi. Solay eken, bul kórinis usı múnásibetler mánisine ulıwma alǵanda say kelse-de, lekin olardıń pútin baylıǵı hám quramalılıǵı haqqında anıq túsinik payda etiw imkaniyatın bermeydi. Nekege kirgennen keyin, jaslar imkaniyatın ózleri aldın ala kóre almaǵan belgili bir reallıq penen toqnasadı. Jas shańaraqtaǵı kelispewshiliklerdiń sebebi – nekeniń mánisi hám onıń orın alıwı ortasındaǵı, abstrakt imkaniyat («olar qosa qartaydı, úbirli-shúbirli boldı») hám basım kópshilik aspektlerin jaslar hátteki qıyallarına da keltirmegen belgili bir imkaniyat ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar bolıp tabıladı. Ayırım filosofiyalıq ádebiyatlarda anıq hám real imkaniyat penen formal hám abstrakt imkaniyat teńlestiriledi. Bul jaǵdayda real imkaniyat onı júzege shıǵarıw ushın shárt-shárayattıń bar bolıwı menen, formal yaki abstrakt imkaniyat bolsa – áyne payıtta imkaniyattı reallıqqa aynaldırıw ushın shárt-shárayat joq ekenligi menen belgilenedi.
Quramalı sistemalar ushın, ádette, rawajlanıwdıń bir neshe al`ternativalıqjolları orın aladı. Áyne bir ortalıqta hár qıylı strukturalar júzege keliwi, rawajlanıw procesi kóp variantlı tárizde ámelge asıwı, bunıń nátiyjesinde rawajlanıwda kútilmegen burılıslar júz beriwi múmkin. Sol sebepli prognoz hám jobalawlar isenimsiz yaki jańılıs bolıwı múmkin. Usıǵan qaramay, usı
43
ortalıqta evolyuciyanıń hár qanday túri emes, bálki jollardıń belgili bir sheńberi ǵana bar bolıwı múmkin. Al`ternativ imkaniyatlar ortasındaǵı muǵdarlıq qatnas matematikalıq aspektten itimal tutılǵan ayırım waqıya júz beriwiniń itimallıq dárejesi sıpatında ańlatılıwı múmkin. Insan óz iskerliginde real imkaniyatlardı esapqa aladı hám olardı reallıqka aynaldırıw ushın zámiyin tayarlaydı.
Bul kategoriyalar bolmıstıń onıń qáliplesiw procesine pát beredi. Belgili bolǵanınday, joq nárseden birer-bir jańalıq júzege kelmeydi, ol tek eski nárseniń belgili bir qásiyetleri, aspektleri negizinde júzege keliwi múmkin. Jańa nárseniń bolmısı onıń potencial holatında imkaniyat esaplanadı. Imkaniyattıń jetiklik dárejesi imkansızlıqtı reallıqqa shekemgi bolǵan sheńberde ózgeriwi múmkin. Bul aspektten imkaniyattı sıpatlawdı onıń sapa hám muǵdar ólshemlerin esapqa alıp ámelge asırıw múmkin.
Bekkemlew ushın sorawlar hám tapsırmalar
1.Bolmıs degen ne? Bolmıstıń tiykarġı formaların kórsetiń.
2.Substanciya hám substrat ne?
3.Bolmısqa jantasıwdıń tiykarġı koncepciyaların kórsetiń
4.Materiya degen ne?
5.Háreket materiyanıń jasaw usılı sıpatında. Hárakettiń tiykarġı formaları qanday?
6.Keńislik hám waqıtqa sıpatlama beriń. Keńislik hám waqıtqa bolġan substancion hám relyacion jantasıwlardıń mazmunı nede?
7.Materiyanıń qanday dárejeleri bar?
8.Dialektika degen ne? Tiykarǵı dialektikalıq principlerdi kórsetiń.
9.Nızam degen ne? Nızamlar qalay klassifikaciyalanadı?
10.Qarama-qarsılıqlardıń birligi nızamınıń mánisi qanday?
11.Muǵdar ózgerisleriniń sapa ózgerislerine ótiwi nızamınıń mánis-mazmunın túsindiriń
12.Biykarlawdı biykarlaw nızamınıń mánis-mazmunı nede?
13.Kategoriya túsinigi hám onıń klassifikaciyası
14.Jekelik, ulıwmalıq, daralıq kategoriyaların ashıp beriń
15.Mánis hám qubılıs kategoriyaları ortasındaǵı baylanıslılıq nede?
16.Mazmun hám forma degen ne hám olar ortasında qanday dialektikalıq baylanıs bar?
17.Pútin hám bólek kategoriyaların sıpatlap beriń. Pútinniń túrlerin kórsetiń.
18.Sistema, element, struktura kategoriyaların túsindiriń.
19.Sebep hám aqıbet kategoriyaların túsindiriń.
20.Zárúriyat háм tosınlıqtıń óz-ara baylanısı nede?
21.Imkaniyat hám reallıq kategoriyaları bolmıstıń ózgeriwsheńligi, dinamikası, onıń ózgeriw tendenciyalarınıń sáwleleniwi sıpаtında. Imkaniyattıń túrlerin kórsetiń
Ádebiyatlar
1.Davronov Z., Shermuhamedova N, Qahharova M, Nurmatova M, Husanov B, Sultonova A. Falsafa. – Toshkent: TMU, 2019
2.Madaeva Sh. Shermuhamedova N. va boshqalar. Falsafa – o‘quv qo‘llanmasi. – Toshkent: 2019
3.Saifnazarov I. Muxtorov A., Sultanov T., Usmonov F. Falsafa. Darslik. – T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2021.-424 b.
4.Shermuhamedova N. Falsafa. – Toshkent: Idris Abdurauf Nashr, 2021. 667-b
5.Berdimuratova A. Filosofiya. – Nókis, Qaraqalpaqstan, 2010
44