4-tema lekciya teksti
.pdfsana, keńislik, zaman, háreket kibi kategoriyalar mazmunın anıqlaydı hám belgili bir tárizde interpretaciyalaydı. Naturfilosofiya, gnoseologiya, antropologiya, praksiologiya, sociallıq filosofiya, globallasıw filosofiyası da óz kategoriyalar apparatına iye.
3. Úshinshi topardı arnawlı filosofiyalıq ilimler: logika, etika, estetika kategoriyaları quraydı. Mısalı, etika iliminde filosofiyalıq bilimniń áyne usı tarawı hám filosofiyanıń etika menen túrles bólimları – antropologiya, sociallıq filosofiya, aksiologiyaǵa tán bolǵan kategoriyalar sisteması (jaqsılıq hám jamanlıq, ar-namıs hám abıroy, ómir mánisi, baxıt hám basqalar) júzege kelgen. Túsinikler, pikirler, baqlawlar, dálillew hám t.b. logika kategoriyaları esaplanadı. Estetikada gózzallıq hám kelbetsizlik, tragediyalıq hám kúlkililik, kóterińkilik hám páskeshlik kibi kategoriyalar qollanıladı. Biz bolsa filosofiyanıń ulıwmalıq kategoriyaların kórip shıǵamız.
Filosofiya kategoriyaları belgili bir ilimlerdiń kategoriyalarınan bir qansha parıq qıladı. Bul parıq sonnan ibarat, dialektika kategoriyaları obyektiv dúnya qubılısları toparlarınıń áhmiyetli qásiyetleri hám baylanısların ǵana emes, bálkim barlıq materiallıq processlerge tán bolǵan eń ulıwmalıq qásiyetler hám baylanıslardı sáwlelendiredi. Solay etip, dialektika kategoriyaları obyektiv dúnyanı ideal sáwlelendiriwdiń kútá keń formaları bolıp, olar reallıqtı biliw hám mánawiy-ámeliy ózgertiwdiń tiykarǵı principleri bolıp xızmet etedi.
Dialektika kategoriyaların eki túrge ajıratıw múmkin: substancional kategoriyalar hám múnásibetles kategoriyalar. Substancional kategoriyalar – bul basqa kategoriyalardan
ǵárezsiz, jeke-jeke qollanılatuǵın kategoriyalar. Bunday kategoriyalar qatarına «bolmıs», «materiya», «háreket», «rawajlanıw», «keńislik», «waqıt», hám t.b. kiredi. Olar obyektiv reallıqtıń belgili bir ulıwmalıq qásiyetlerin atap kórsetedi, lekin bul kategoriyalardıń basqa kategoriyalar menen baylanısları haqqında tikkeley túsinik payda etiw imkaniyatın bermeydi.
Múnásibetles kategoriyalar biri ekinshisi menen uyǵın baylanıslı bolıp, biliw procesinde biri ekinshisin kózde tutadı; olardıń biri haqqında túsinik payda etkende, basqasın esapqa almaw múmkin emes. Bunday kategoriyalar qatarına tómendegiler kiredi: jekelik hám ulıwmalıq; qubılıs hám mánis; forma hám mazmun; bólek hám pútin; sebep hám aqıbet; tosınlıq hám zárúriyat; imkaniyat hám reallıq.
Biz filosofiya kategoriyaların tolıǵıraq kórip shıǵamız.
Ulıwmalıq, jekelik, daralıq kategoriyaları bolmıs nárseleri hám qubılıslarınıń salıstırmalı ǵárezsizliginiń, olardıń reń-báreńliginiń hám birliginiń sáwleleniwi esaplanadı.
Jekelik – tek usı obyektke tán bolǵan qásiyetlerni ańlatıwshı kategoriya. Jekelik ayırım nárseler qatnası ǵárezsiz orın alǵanlıǵın da, usı nárseniń bul salıstırmalı ǵárezsizligi, diskretligi, ayrıqshalıǵı nátiyjesinde júzege keliwi múmkin bolǵan individual biytákirar belgilerdi de atap kórsetedi.
Ulıwmalıq ayırım nárseniń belgili bir toparǵa tiyisli barlıq nárseler menen uqsaslıǵın belgilewshi qásiyetler ulıwmalıq kategoriyası menen ańlatıladı.
Ulıwmalıq jeke nárseniń mánisin sáwlelendiredi. Ulıwmalıqtı tek mánisti anıqlaw arqalı ashıp beriw múmkin. Jekeliksiz ulıwmalıq sezgiler dárejesinde ańlatılǵan belgilerden, jekeliktiń biytákirar individuallıǵı, baylıǵınan ajıralǵan abstrakciya bolıp qaladı. Jekelik hám ulıwmalıqtıń keltiriletuǵın táriypleri olardı áyne bir ayırım obyekttiń tárepleri sıpatında sıpatlamalaydı. Mısalı, tirishilik búgingi kúnde beloklı deneler hám nuklein kislotalardıń jasaw forması sıpatında xarakterlenedi. Genetika hám ózgeriwsheńlik – pútin tirishiliktiń ulıwmalıq qásiyetleri. Biraq beloktıń ximiyalıq quramı hám ásirese dúzilisi hár bir organizmde individual dárejede biytákirar. Bul bir janzattı basqa janzattan parıqlaw imkaniyatın beriwshi birden-bir qásiyet. Logikada jekelik hám ulıwmalıq – túsinikler sıpatlaması bolıp tabıladı. ulıwmalıq túsiniginde eki hám onnan artıq predmet, jekelik túsiniginde bolsa – bir predmet túsiniledi. Grammatikalıq aspektten ulıwmalıq ǵalabalıq atlıq penen, jekelik bolsa – dara atlıq penen ańlatıladı. Filosofiyada jekelik hám ulıwmalıq bolmıs qubılıslardıń uqsaslıǵı hám parıqların belgilewshi qásiyetler bolıp tabıladı.
«Jekelik» kategoriyası nársede, qubılısta tek usı nársege, qubılısqa tán bolǵan aspektti sáwlelendiredi. «Ulıwmalıq» - bul nárseler hám qubılıslar ortasında belgili bir sapa aspekti sheńberinde ámelde orın alǵan áynelik. Jekelik te, ulıwmalıq ta ǵárezsiz orın almaydı. Ayırım
31
nárseler, qubılıslar, processler ǵárezsiz orın aladı. Ulıwmalıq ta, jekelik te tek ayırım nárse yaki qubılısta ǵana orın aladı. Hár qanday ayırım nárse yaki qubılıs qarama-qarsılıqlar birligi esaplanadı. Bir waqıttıń ózinde ol hám jekelik, hám ulıwmalıq bolıp tabıladı. Hár qanday ulıwmalıq ayırım nárse, qubılıstıń quram bólegi, elementi esaplanadı, óytkeni ol ayırım nárse yaki qubılıstı tolıq emes, bálkim bir jaqlama – nárselerde orın alǵan aspektlerdi sáwlelendiredi. Jekelik óz mánisine kóre abstrakt esaplanǵan ulıwmalıqtan bayıraq bolıp tabıladı. Biraq ulıwmalıq nárseniń mazmunın, mánisin tereńirek ashıp beredi.
Daralıq túsinigi atap ótilgen kategoriyalar mazmunın ashıp beriwshi tiykarǵı túsinik. Daralıq – «nárse» túsiniginiń sinonimi, yaǵnıy bolmıstıń salıstırmalı ǵárezsiz, sapa aspektinen belgili bir bólshegi. Ol qásiyetler toplamına iye. «Daralıq» jekelik hám ulıwmalıq ortasındaǵı aralıq kategoriya esaplanadı. Daralıq – jekege qatnasta ulıwmalıq bolǵan hám ulıwmalıqqa qatnasta jeke bolǵan nárse yaki qubılıs. Mısalı: stat`ya (nızam stat`yası) – jeke; nızam – dara; huqıq - ulıwmalıq. «Nızam» túsinigi «stat`yaa» túsinigine salıstırǵanda ulıwmalıq bolıp tabıladı. Óz gezeginde «nızam» túsinigi «huqıq» túsinigine qatnasta jekelikti sáwlelendiredi.
Jekelik, ulıwmalıq hám daralıq kategoriyaları biliw procesinde onıń tayanısh noqatları, bilimsizlikten bilimge qaray basqısh rolin oynaydı.
Mánis hám qubılıs. Bul kategoriyalar biliwdiń túrli basqıshların belgileydi hám olardıń hár biri obyektti ańlap jetiwdiń tereńlik dárejesini sáwlelendiredi. Mánis obyektiv bolmıstıń ishki, salıstırmalı jasırın hám turaqlı tárepin ańlatıw ushın baǵdarlangan bolıp, ol nárseniń, processtiń tábiyatın hám olarǵa tán bolǵan nızamlıqlardı belgileydi. Qubılıs – bul nársede, processte qarsımızda tikkeley kórinis tabıwshı qásiyetler, tárepler jıyıntıǵın ańlatıw ushın baǵdarlanǵan kategoriya.
Házirgi filosofiyalıq ádebiyatlarda mánis predmet bolmısı barlıq reń-báreń hám qarama-qarsı formalarınıń turaqlı birliginen ibarat bolǵan predmettiń ishki mazmunı sıpatında xarakterlenedi. Mánis hár qanday sistemanıń tiykarǵı aspektleri hám tendenciyaların belgilewshi tereń baylanıslar, múnásibetler, qásiyetler hám ishki nızamlar jıyıntıǵı. Belgili bir mánissiz dene, process bolmaǵanınday, belgili bir qubılısta óz ańlatılıwın tappaǵan mánis te bolıwı múmkin emes.
Filosofiyada qubılıstıń eki mánis qáliplesken. Birinshiden, qubılıs waqıya, tábiyat hám jámiyettegi processler. Ol usı processler biziń sanamız, qabıllawında sáwleleniwin ańlatadı.
Mısalı, gúldirmama, ayqulaq, qardıń jawıwı, suw tasqını, jerdiń qozǵalıwı, vulkannıń atılıwı – bolardıń barlıǵı tábiyat qubılısları bolıp tabıladı. Insan tábiyat qubılısların túsiniw, túsindiriwge háreket qılǵan hám olardıń óz sanasındaǵı sáwleleniwi menen ámeldegi ańlatpası ortasında belgili bir parıq bar ekenligi anıqlanǵan. Tábiyat qubılısların olardıń insan birinshi gezekte ańlaytuǵın hám aqırǵı nátiyjede onı aldaytuǵın júzeki, ózgeriwsheń aspektleri sıpatlamalaydı. Usılayınsha qubılıs kategoriyasınıń mánisiniń qayshısı sıpatındaǵı filosofiyalıq mániske iye boladı.
Ekinshiden, qubılıs – mánisni anıqlaw usılı. Ol, ádette, nárseler óz-ara tásirge kiriskende, mánis ózin júzege shıǵarıwı nátiyjesinde júz beredi. Nárse qalay bolsa, kórsetilgen baylanıslar hám óz-ara tásirler ózgesheligi de sonday boladı. Mısalı, jırtqısh haywan onı ot jewshi haywanǵa aylandırıwǵa qansha urınbasın, báribir jırtqısh bolıp qaladı. Biraq ol qanday ortalıqta hám óz ishteyiniń qayday potencial qurbanı menen toqnas keliwine qarap, onıń minez-qulkı ózgeredi. Áyne sol sebepli qubılıs nárseniń mánisin, onıń belgili bir ishki hám áhmiyetli qásiyetin anaw yaki mınaw tárizde kórsetedi.
Haqıyqıylıq ólshemine juwap beriwshi bilimdi alıw biliwdiń áhmiyetli wazıypası. Bunday bilim úyrenilip atırǵan nárseniń mánisine kiriw demek. Mánisti biliw rawajlanıwdıń tiykarǵı aspektleri hám tendenciyaların belgileytuǵın tereń baylanıslar, múnásibetler hám nızamlardı anıqlawdı kózde tutadı. Tábiyattıń mánisi sheksiz-shegarasız bolǵani sebepli, onı biliw procesi de sheksiz. Mánis túsinigi biliwdi tolıq, jetik bilimge erisiwge baǵdarlawshı tártipke salıw principi áhmiyetine iye. Qubılıs túsinigi mánisti biliw usılın kórsetedi hám sol sebepli metodologiyalıq áhmiyetke iye boladı. Úyrenilip atırǵan obyekt ózi ushın ǵayrıápiwayı shárt-shárayatlarǵa salınatuǵın ilimiy eksperiment pútkilley jańa qubılıslardı
32
atap kórsetiw hám usılayınsha óz qáliplesiwi hám iskerliginiń ilgeri namálim bolǵan nızamların ashıwı tosın bir jaǵday emes.
Mánis hám qubılıs ortasındaǵı dialektikalıq baylanıs tómendegilerde kórinis tabadı:
a)mánis hám qubılıs bir-biri menen organikalıq baylanıslı. qubılıs ózinde jámlengen nárse, yaǵnıy mánissiz bar bola almaydı. Mániste anaw yaki mınaw tárizde kórinis tappaytuǵın nárseniń ózi joq;
b)mánis hám qubılıstıń birligi olardıń óz-ara sáykesligi, birdeyligin ańlatpaydı. Mánis udayı qubılıs artında jasırınıp jatadı. Eger nárselerdiń kórinis tabıw forması hám mánisi tikkeley sáykes kelgeninde, onda ilimge zárúrlik qalmas edi;
B) qubılıs mániske qaraǵanda belsendirek hám joshqınıraq, mánis bolsa turaqlıraq hám turǵınıraq - ol barlıq ózgerislerde saqlanıp qaladı. Biraq, qubılısqa salıstırǵanda salıstırmalı turaqlıraq bolǵan mánis pútkilley ózgerissiz qalmaydı;
g) qubılıs mániske qaraǵanda bayıraq. Ol obyekt áhmiyetli baylanıslarınıń ishki mazmunın ǵana emes, bálkim bul obyekttiń hár qanday tosın múnásibetleri, ayrıqsha aspektlerin ózinde jámlestiredi.
Mánis hám qubılıs óz-ara múnásibetleriniń bir-biri menen qarama-qarsılıqlı baylanısın atap kórsetiwshi ózine tán forması zahiriylik. Ol biziń sezgilerimiz nárselerdiń mánisin, anıǵıraq aytqanda mánistiń birer-bir aspektin bir tárepleme naanıq sáwlelendiriwdi ańlatadı. Ilimiy biliwdiń maqseti nárseler hám qubılıslardıń zahiriylik artında jasırınıp jatırǵan mánisin ashıp beriwden ibarat.
Mazmun hám forma. Mazmun hám forma túsinikleri, olardıń dialektikası áyyemnenaq tereń úyrenilgen. Uyǵınlıq, gózzallıq, proporciya tuyǵısı, aqıl hám deneniń bárkamallıgı áyyemgi grekler ushın júdá áhmiyetli bolǵan. Olardıń tilinde forma túsinigi tábiyattıń ápiwayı materialı gózzal forma-kóriniske iye bolıwǵa imkaniyat jaratatuǵın ideya túsiniginiń sinonimi sanalǵan. Aristotel` ideya, yaǵnıy formanı materiya menen ajıralmas dep esaplaǵan. Áyyemgi
Greciyada mazmun hám forma mashqalası qoyılǵan bolsa, keyingi mıń jıllıqta bul mashqalanı túrli baǵdar oyshılları sheshiwge háreket qıldı.
Mazmun. Logikada mazmun túsinigi onıń áhmiyetli belgileri jıyıntıǵın ańlatadı. Filosofiyada mazmun nárseniń negizin quraytuǵın, onıń orın alıwı, rawajlanıwı hám formalarınıń ózgerisin belgileytuǵın bólekler, elementlerdiń belgili bir tárizde tártipke salınǵan jıyıntıǵı. Kórip turǵanımızday, logika hám filosofiyadaǵı mazmun túsinikleri birinbiri biykarlamaydı, bálkim birin-biri toltıradı. Demek, mazmun – usı nárse, process, qubılıstı belgilewshi elementler, tárepler, qásiyetler, baylanıslar hám tendenciyalardıń jıyıntıǵı. Hár qanday nárse, qubılıs anıq mazmun menen ǵana emes, bálkim belgili bir forma menen de sıpatlanadı.
Forma – bul nárseler hám processlerdiń mazmunın belgilewshi tárepler, qásiyetler hám baylanıslardı shólkemlestiriw usılı. Basqasha aytqanda, nárseniń forması – bul elementler ortasındaǵı turaqlı ishki baylanıslardı shólkemlestiriwdiń oǵan bir pútinlik sıpatında kórinis tabıwı hám ózine tán bolǵan barlıq funkciyaların atqarıw imkaniyatın beriwshi usılı.
Forma – nárseniń dúzilisi, strukturasınıń, mazmun elementleriniń uyımlasıw, birbiri hám sırtqı faktorlar menen óz-ara baylanıs qılıw usılın sıpatlawshı ishki baylanıs.
Forma, -deydi Ibn Sino, - denelerdiń bar bolıwı qalay bolsa, sonday saqlanıwı yaki baslawısh materiyanıń konkret denege aynalıwı bolıp tabıladı. Forma - tábiyiy kúsh sıpatında anorganikalıq denelerdi háreketke keltiredi: ósimlik, haywan, adam, kosmoslıq ruwxtı háreketke keltiretuǵın tábiyiy deneler forması. Forma - deneden konkret nárse hám predmettiń payda bolıwı. Forma - denelerdiń ayrıqsha ózgesheligi bolıp, konkret jasaw tárizin belgileydi. Forma ulıwmalıq at bolıp, nárse túrin, nárseniń bar bolıwın, ekinshi márte jetilisiwin, bar bolıwı hám orınlı aktuallasıwın bildiradi. Formanı anıqlawda nárselerdiń bar bolıwı áhmiyetli orın iyeleydi. Mısalı, ot ot forması tiykarında aktuallasadı hám basqa formaǵa ótedi. Forma sebepli dene dene bola aladı.
Mazmun hám forma túsiniklerine berilgen táriyplerdiń ózinde-aq biz olardıń uqsaslıǵın bayqaymız, óytkeni struktura, ishki izshillik – mazmunnıń da, formanıń da zárúriy
33
komponenti. Sol sebepli mazmundı formadan tek abstrakt kóz-qarastan ǵana ajıratıw múmkin. eki uqsas mazmundı salıstırıw ǵana forma faktorların parıqlaw imkaniyatın beredi. Tek ǵana mazmun «formalı» emes, bálkim forma da mazmunlı bolıp tabıladı. Sol sebepli áyne bir aspekt, element bir waqıttıń ózinde bir predmettiń forması da, basqa predmettiń mazmunı da bolıwı múmkin.
Forma hám mazmunnıń óz-ara baylanısı sonda ańlatıladı, nárseniń bul eki qarama-qarsı tárepleri bir-birine óz-ara tásir kórsetedi. Áyyemde mazmun hám forma dialektikasında forma ústin qoyılǵan, onıń járdeminde nárse óz ideyası (forması) yaki wazıypası (maqseti)na muwapıq bolǵan belgili bir bolmıs sıpatında bar boladı, dep esaplanǵan. Keyin ala ilimniń rawajlanıwı hám onıń filosofiyaǵa tásiri kúsheyiwi menen mazmun hám formanıń baylanısı haqqındaǵı túsinikke de anıqlıq kirgizilgen. Ápiwayı salamat pikir bizge forma nenińdur, yaǵnıy belgili bir mazmunnıń forması bolıwı múmkinligin, mazmunsız forma hesh qanday áhmiyetke iye emesligin kórsetedi. Sol sebepli formalizm kritikası pútkilley orınlı bolıp tabıladı. Mısalı, iskusstvoda «taza formalar» menen oyın qılıwǵa urınıw sonıń ushın da tabıssız boladı, ózin formalist dep esaplawshı talantlı iskusstvoshı shıǵarmasında mazmun báribir orın aladı. Mámleketti basqarıwda formalizm túrlerinen biri sanalǵan byurokratizm menen de sonday hal júz beredi. Óz iskerligin taza formal qaǵıydalarǵa boysındırıwshı, salamat pikirge san-sanaqsız tosqınlıklar ornatıwshı byurokrat ámelde hákimiyat wákillikleri birden-bir maqset sanalǵan belgili bir mámleket sistemasınıń wákili esaplanadı. Formalizmning yana bir kórinisi huqıqtıń pozitivistlik interpretaciyası bolıp, oǵan kóre huqıq ekonomikalıq, siyasiy, etikalıq yaki ózgeshe tiykarlawǵa mútáj bolmaǵan joqarı tiykar bolıp tabıladı. Huqıqtıń usı formal-dogmatikalıq interpretaciyası nızamshınıń óz basımshalıǵına keń jol ashadı. Nátiyjede mámlekette nahuqıqıy nızamlar ústinligi ornaydı.
Nárse formasız da orın almaydı. Sonday-aq, forma mazmunǵa belsendi tásir kórsetedi, nársege onda bar bolmaǵan qásiyetlerdi baǵıshlaydı. Mısalı, kómir, grafit hám almazdı alayıq. Olardıń parqı – tek molekula strukturasında, yaǵnıy formada. Biraq hesh kim bul zatlardı birbirine uqsatpaydı. Qullası, forma mazmunǵa belsendi tásir kórsetip, yaki onı jetilistiredi, yaki ózin tolıq kórsetiwine tosqınlıq qıladı. Forma mazmunnan salıstırmalı ǵárezsiz bolıp tabıladı. Bul jaǵday áyne bir mazmunnıń kóplep formalarınıń bar bolıwında, sonday-aq forma mazmunnan ozıwı yaki onnan arqada qalıwında kórinis tabadı. Sol sebepli forma hám mazmunnıń úzliksizligi olardıń birligi tuwralı sóz júrgiziw imkaniyatın beredi. Bunda hár bir belgili bir jaǵdayda yaki forma, yaki mazmun ústinlik qılıwı múmkin. Forma hám mazmunnıń namuwapıqlıǵı yaki qarama-qarsılıǵı júzege keliwine sebep bolatuǵın usı kategoriyalar dialektikası bolmıstıń hár qanday qubılıs ózgerisi hám rawajlanıwınıń ishki deregi esaplanadı.
Mazmun hám forma ortasındaǵı dialektikalıq óz-ara baylanıs tómendegi faktorlar menen belgilenedi.
1.Mazmun hám forma bir-biri menen organikalıq baylanıslı. Ámelde formasız mazmun hám mazmunsız forma hech qashan hám hesh jerde orın almaǵan. Formanı mazmunnan ajıratıwǵa, forma ǵárezsiz áhmiyetke iye ekenligin dálillewge urınıwlaw formalizmge alıp keledi.
2.Mazmun hám formanıń birliginde mazmun jetekshilik qıladı. Mazmunnıń ózgerisi udayı formanıń ózgerisine sebep boladı. Qanda da bir sırtqı kúsh emes, bálkim áyne mazmun ózin qáliplestiredi. Mısalı, ilimdi rawajlandırıw, jańa nızamlardı ashıw, obyekiv haqıyqatlardıń túbine jetiw usı jańa nızamlar mazmunın rásmiylestiriwshi tiyisli jańasha túsinikler, formulalar, teoriyalardı talap qıladı.
3.Mazmun hám formanıń birligi mazmunǵa qatnasta formanıń salıstırmalı ǵárezsizligin, belsendiligin kózde tutadı. Formanıń salıstırmalı ǵárezsizligi tómendegilerde kórinis tabadı:
a) rawajlanıwda formanıń mazmunnan aqsawında. Mazmun hesh qashan bir dárejede turmaydı, ol ózgeredi, forma da ózgerissiz qalmaydı. Biraq mazmun bilan salıstırǵanda forma turaqlıraq, turǵunıraq bolıp tabıladı. Bul jaǵday sonıń menen túsindiriledi, mazmun óz háreketine iye boladı, forma bolsa mazmun menen belgilenedi. Mazmunnan parıqlı túrde, forma qubılıstıń turǵunıraq tárepi sıpatında ámel qıladı. Ol sózsiz tárizde óz mazmunınan artta qaladı;
34
b) formanıń mazmunǵa keri tásirinde. Bul tásir eki tárepleme: forma yaki mazmunnıń ózgerisine kómeklesedi, yaki oǵan qarsılıq qıladı. Álbette, eger forma mazmunnıń ózgerisine muwapıq bolsa, ol mazmunnıń jedel pátlerde rawajlanıwıgn negiz jaratadı. Eger olardıń ortasında qarama-qarsılıq tuwılsa, mazmun lazım dárejede rawajlana almaydı, óytkeni oǵan eski forma kesent beredi. Sol sebepli erte me - kesh pe qarama-qarsılıq sheshiw waqıtı keledi. Jańa mazmunǵa muwapıq jańa forma jaratıladı. Solay etip, mazmun hám forma ortasındaǵı qarama-qarsılıq nárseler hám qubılıslardıń ózgerisi, olardıń basqa nárseler hám qubılıslarǵa aynalıwı sebeplerinen biri esaplanadı.
Pútin hám bólek. Óz-ara baylanısqan ápiwayıraq nárselerden quralǵan hár qanday predmettiń quramalı dúzilisin ańlatıwshı filosofiyalıq kategoriyalardıń ayırım salıstırmalı ajıralmas jıyıntıǵın quraydı.
Predmetti (pútindi) qurawshı nárseler onıń bólekleri esaplanadı. Pútindi qurawshı bóleklerdi birlestiretuǵın baylanıs predmetke bir pútinlik baǵıshlaydı, yaǵnıy pútinge tán bolǵan, lekin onı qurawshı bóleklerge olardıń pıtırańqılıq halatına tán bolmaǵan integrativ qásiyetler hám nızamlıqlar payda bolıwına alıp keledi.
Pútin ózin qurawshı bóleklerdiń birligi. Ol óz bólekleriniń óz-ara baylanısı sebepli bar bolıp, bul baylanıstıń turaqlılıǵı usı pútinniń dúzilisinde óz ańlatılıwın tabadı.
Pútin hám bólek túsinikleri áyyemgi grek filosofiyasında-aq belgili bolǵan. Pútindi úyreniwge bolǵan jantasıwlardı belgilewde júzege kelgen qarama-karsılıqlardı sheshiw qıyınshılıq tuwdırǵan. Belgili bolǵanınday, Dekart óziniń metod haqqındaǵı pikirlerinde hár qanday predmetni úyreniwdi biliw wazıypasın sheshiw ushın bul predmetti neshe bólekke ajıratıw kerek bolsa, sonsha bólekke ajıratıwdan baslawdı usınıs etedi. Demek, pútin - bólekler jıyıntıǵı dew de múmkin. Biraq bul pikir tek ǵana jartılay durıs, óytkeni pútin ózin qurawshı bóleklerdiń ápiwayı jıyıntıǵı menen túsindiriliwi múmkin emes. Mısalı, qurılıs materialları bir úyindige tógilse, imarat payda bolmaydı. Qarama-qarsı jantasıw pútinniń
ústinligin tán alıwdı kózde tutadı. Bul jaǵdayda pútindi biliw bóleklerdi biliwdan aldın keledi. Biraq pútinniń ózine tánligi onı qurawshı bóleklerden kelip shıqpaǵınınday, bólektiń qásiyetleri de pútinnen kelip shıqpaydı. Nátiyjede qanaatlanarlı sheshimin tabıw múshkil bolǵan birpútinlik antinomiyaları júzege keldi, óytkeni qarama-qarsı pikirlerdiń hár birin ámeliyattan alınǵan mısal menen dálillew hám tap sonday-aq, ámeliyattan alınǵan mısal menen biykarlaw múmkin. Mısalı, pútin bóleklerdiń jıyıntıǵı bolıp tabıladı degen qaǵıydaǵa pútin ózin qurawshı bólekler jıyıntıǵınan kóbirek bolıp tabıladı degen qaǵıyda qarsı keledi. Bólekler pútinnen aldın payda boladı degen pikirge pútin óziniń bóleklerinen aldınıraq payda boladı, óytkeni olarǵa jańa qásiyetler baǵıshlaydı degen pikir qarsı keledi. Usı antinomiyalar biliw metodologiyasında da biliwdiń qarama-qarsı baǵdarlarında óz ańlatılıwın tabadı: pútindi biliw onıń bóleklerin biliw arqalı ámelge asırıladı, buǵan qarsı qaǵıyda bolsa sonnan ibarat: bólekler pútindi bóleklerge ajıratıw ónimi sıpatında tek ǵana pútin haqqındaǵı bilimge muwapıq ańlatılıwı múmkin. Bul bolsa pútin hám bólektiń birpútinlik arqalı ańlatılıwında kórinis tabadı. Birpútinlik jumbaqlarına tómendegi qubılıs mısal boladı: hár bir atom yadrosınıń awırlıǵı onıń quram bólekleri awırlıǵınıń jıyıntıǵınan kemirek bolıp tabıladı. «Massa nuqsanı» dep atalatuǵın bul qubılıs massa hám energiyanıń ekvivalentligi menen túsindiriledi. Bul qubılıstı birpútinlik jumbaqları kóz-qarasınan qalay túsindiriw múmkin? Usı qarama-qarsılıqlardı sheshiw pútin hám bólektin baylanısı haqqındaǵı qarama-qarsı túsinikler birligin tán alıwdı kózde tutadı. Haqıyqatında da, bólek pútinge baylanıslı boladı, ol pútinnen jańa qásiyetler aladı. Pútin de bóleklerge, biraq kóbirek dárejede – olar ortasındaǵı baylanıstıń ózgesheligine baylanıslı boladı.
Pútinniń úsh tipi málim:
a) mexanikalıq pútin (qum, tas úyindisi, óytkeni olardıń bólekleri pútinge kiredi hám onnan derlik ózgermesten shıǵadı);
b) uyımlasqan pútin, eger bóleklerdiń kórinisi ózgerse;
B) organikalıq pútin, eger bóleklar ózinen-ózi rawajlansa (tiri organizmler).
Bólekler ortasındaǵı baylanıstıń ózgesheligi pútinniń sapa aspektinen anıqlıǵın, onıń birpútinligin belgileydi. Birpútinlik bóleklerdiń sonday bir baylanısı bolıp, onda pútin
35
bólekleriniń birligi támiyinlenedi, bunıń nátiyjesinde pútin sistemalılıq, uyımlasqanlıq
ózgesheligine iye boladı. Bólekler baylanısınıń tipi birpútinlik tipin belgileydi. Baylanıstıń strukturalıq (dúzilistiń baylanısları), funkcionallıq (predmettiń iskerlik usılın sıpatlawshı), genetikalıq tipleri birpútinliktiń tiyisli tiplarin quraydı. Birpútinliktiń tómendegi túrleri parıqlanadı:
Mexanikalıq birpútinlikte bólektiń pútinge kemirek baylanıslılıgı hám pútinniń bólekke sezilerli dárejede baylanıslılıǵı baqlanadı. Mısalı, avtomobil` dóńgelegi yaki ruli onıń háreketleniwin támiyinlewshi bólekler bolıp tabıladı, lekin olar ózleri bólek sıpatında avtomobilden ǵarezsiz bar bolıwı múmkin.
Naorganikalıq birpútinlikte bóleklerdiń pútinge baylanıslılıǵı artadı, pútinniń bólekke baylanıslılıǵı bolsa kemeyedi. Bóleklerdiń turaqlı baylanısı hár bir elementke óz qásiyetlerin saqlaw hám salıstırmalı ózgermes bolıp qalıw imkaniyatın beredi. Máselen, elektron atom quramında da, onnan tısqarıda da (háreketlenip atırǵan elektronlardıń izshil aǵımı sıpatında) derlik ózgerissiz qaladı.
Organikalıq birpútinlikte organikalıq dúnyada tek ǵana bóleklerdiń óz-ara sáykesligine emes, al bálkim olardıń subordinaciyasına da dus keliw múmkin. Organikalıq sistemalardıń bólekleri pútinnen tısqarıda bar bolmaydı. Deneden úzilgen qol tek atına ǵana qol esaplanatuǵın Aristotel` áyyemgi zamanlarda-aq atap ótken edi.
Birpútinlik tipleri hám túrleriniń klassifikaciyası pútinniń tábiyatın biliw tek ǵana onı qurawshı bóleklerdi emes, al bálkim bólekler ortasındaǵı baylanıslar ózgesheligin de biliw arqalı ámelge asırılatuǵının kórsetedi.
Demek, pútin – nárse, qubılıs hám onı quraǵan bóleklerdiń belgili bir tártipte ornalasıwı hám óz-ara baylanısqan birliktiń ańlatpası. Bólek – pútin quramına kiretuǵın, onıń quramında ǵana óz wazıypası (funkciyası)n atqara alatuǵın jekelik.
Mısalı, bir pútin sıpatındaǵı H2O molekulalarınıń bólekleri – vodorodtıń eki atomı hám kislorodtıń bir atomı. Pútin óz bólekleriniń ápiwayı jıyıntıǵınan ibarat emes. Belgili bolǵanınday, vodorod janadı, kislorod janıwdı quwatlaydı, lekin suw, álbette, janıwǵa tosqınlıq qıladı.
Dialektika pútin hám bólekke olardıń dialektikalıq birligi kóz-qarasınan jantasadı. Pútin payda bolǵanda bólekler qásiyetleriniń jıyıntıǵınan ibarat bolmaǵan jańa sapa júzege keledi; usıǵan qaramastan ol bólekler – olardıń muǵdarı hám óz-ara baylanıstıń belgili bir tipi menen belgilenedi. Sol sebepli dialektika pútindi biliw tek ǵana qásiyetler, bólekler haqqında bilim bar bolǵan táǵdirde nátiyjeli bolıwı múmkin hám kerisinshe, bóleklerdi úyreniw pútinge baylanıslı aldınǵı bilimge tayanıwı lazım dep esaplaydi.
Sistema, element struktura. Pútin hám bólek kategoriyaların sistema, struktura, element kategoriyaları toltıradı hám rawajlandıradı.
Áyyemgi grek filosofiyasında sistema túsinigi bolmıstıń tártipliligi hám birpútinligi sıpatında xarakterlengen. Házirgi interpretaciyada sistema belgili bir birpútinlikni qurawshı nızamlı múnásibetler hám baylanıslarda bolǵan elementlerdiń organikalıq toplamı sıpatında xarakterlenedi. Sistema (grek. systema – birlestiriw, jaratıw) – bir-birniń ortasında nızamlı baylanıs yaki óz-ara baylanıs bar bolǵan belgili bir elementler jıyıntıǵı. Hár qanday sistemanıń strukturası dáslep onıń quram elementlerine baylanıslı boladı. Óz gezeginde, elementlerdiń qásiyetleri de kóp aspektten ózleri payda etken sistemanıń strukturası menen belgilenedi. Sistema hám element túsinikleri pútin hám bólek kategoriyalarına jaqın turadı. Biraq olar áyne bir túsinikler emes. Atap aytqanda, bólek bólinedi, element – sistemanıń basqa bóleklerge ajıralmaytuǵın komponenti esaplanadı. Sonday-aq sistema pútin menen de salıstırılıwı múmkin hám tap pútin kibi, bóleklerdiń baylanıslılıǵı, tártipliligi hám uyımlasıwshılıǵı menen sıpatlanadı. Biraq pútindi úyreniwde onıń ózine tán ózgesheligin, sapa aspektinen belgili birligin anıqlaw wazıypası birinshi orınǵa shıǵadı.
Sistemalı jantasıw sistemalardıń sapa aspektinen ózine tánliginen ǵárezsiz, olardıń minez-qulqınıń ulıwmalıq principleri hám nızamların anıqlawdı kózde tutadı. Áyne sol sebepli sistemalar júda keń kólemde qollanıladı. Biraq hár qanday obyektti úyreniwge bolǵan sistemalı jantasıw udayı da nátiyjeli emes. Birer-bir xojalıq buyımın (qasıq yaki chaynik,
36
jazıw dápteri hám t.s.s.) sistemalı úyreniwdiń zárúrligi joq. Bazıda sonday bir «izertlewler» ushırasadı, olarda sistemalar teoriyası atamaları isletilgen bolsa-da, olardı jaratqan jalǵan alımlar sıpatlanıp atırǵan obyekt interpretaciyasına biren-bir jańa nárse kirgizbeydi. Házirgi zaman iliminde sistemalı jantasıwdıń eki jolı qollanıladı: birinshi - sistemalar túsinigin belgili bir tárizde formallastırıw hám olardıń ilim tilinde sıpatlanatuǵın ulıwmalıq belgilerin anıqlaw; ekinshi -belgili bir sistemalardıń tipologiyalıq analizinen paydalanıw sıyaqlılar.
Sistemalardıń ózine tán ózgeshelikleri. Sistemalardıń áhmiyetli ulıwmalıq
ózgeshelikleri sistemalı jantasıwdıń bir qansha principlerin táriyplew imkaniyatın beredi.
Birinshi – birpútinlik principi. Hár qanday sistema kóp sanlı elementlerden quraladı, lekin olardıń jıyıntıǵına baylanıslı emes.
Ekinshi princip – sistemalı dúzilistiń ierarxiyalılıǵı: sistemanıń hár bir elementi quramalı dúziliske iye bolıp, salıstırmalı ǵárezsiz sistema sıpatında qaraladı. Áyne waqıtta
úyrenilip atırǵan sistema quramalıraq sistema quramına onıń elementlerinen biri sıpatında kiredi.
Úshinshi princip – sistemanı qurawshı elementler bir-biri menen belgili bir múnásibetlerge kirisedi. Olardıń arasında eń áhmiyetlileri sistema qurawshı, sistemanıń birpútinligin támiyinlewshi elementler bolıp tabıladı.
Sistemanı úyreniw strukturalıq hám funkcionallıq jantasıwlardan paydalanıwdı kózde tutadı.
Strukturalıq jantasıw sistemanı onıń dúzilisi hám forması kóz-qarasınan úyreniw imkaniyatın beredi.
Funkcionallıq jantasıw bolsa, sistemanıń minez-qulkı hám basqa sistemalar menen ózara baylanısların izertlew ushın imkaniyat jaratadı. Sistemalardıń óz-ara baylanısı kauzal, anıq belgilengen hám statistikalıq, yaǵnıy itimal tutılǵan bolıwı múmkin. Sistemanıń ortalıqtaǵı minez-qulkı aktiv hám reaktiv bolıwı múmkin. Sistemanıń aktiv minez-qulkı maqsetlar kóz-qarasınan sıpatlanıwı múmkin.
Sistemalardıń tipleri. Sistemalardıń ulıwmalıq belgileri menen bir qatarda, belgili bir tipleri tek ózine ǵana tán bolǵan tipologiyalıq belgilerge iye. Mısalı, belgiler sistemaların úyreniw menen ilimiy bilimniń ayrıqsha tarawı - semiotika shuǵıllanadı. U biziń til haqqındaǵı, mádeniyat, túrli tillerdiń uqsas aspektleri hám parıqları haqqındaǵı túsiniklerimizdi sezilerli dárejede bayıtadı.
Kibernetika basqarıwshı sistemalar minez-qulqın úyrenedi, bul racional tiykarlanǵan basqarıw sistemaların jaratıw imkaniyatın beredi. Oyınlar teoriyası biziń konfliktlasip atırǵan sistemalar haqqındaǵı túsiniklerimizdi bir kansha keńeytedi, sinergetika bolsa kútá quramalı sistemalar minez-qulkınıń nızamlıqların anıqlaydi. Solay etip, sistema, struktura hám element kategoriyaları ilim hám filosofiyanı bunnan bılay da bayıtıp, áhmiyetli metodologiyalıq wazıypanı atqaradı.
Elementleri hám strukturasınıń ózgesheligiga kóre sistemalardıń hár qıylı túrleri parıqlanadı. Obyektiv bolmısta bar bolǵan materiallıq sistemalardı hám obyektiv bolmıstıń insan sanasındaǵı sáwleleniwi esaplanǵan ideal sistemalardı parıqlaw ásirese keń tarqalǵan. Elementleri hám baylanıslarınıń sanına kóre ápiwayı hám quramalı sistemalar parıqlanadı.
Element – (lat. elementum – birlemshi zat) – pútinniń salıstırmalı bólinbeytuǵın bólegi. Bólek túsinigi óz kólemine kóre «element» túsiniginen keńirek, óytkeni bul hár qanday bólek emes, al bálkim salıstırmalı bólinbeytuǵın bólek. Bunda «bólek» pútin túsinigi menen, «element» bolsa – struktura túsinigi menen múnásibetke kirisedi
Element nárseniń basqa bólinbeytuǵın bólekshesin ańlatıwshı kategoriya. Atap aytqanda, zat atomlardan quraladı hám atomlar zattıń elementleri esaplanadı. Biraq bizge málim bolǵanınday, atom bólinedi. Ne ushın biz elementar bólekshelerdi zattıń elementleri dep esaplamaymız? Sonıń ushınkim, elementar bóleksheler zattıń emes, bálkim hár qıylı maydanlardıń elementleri esaplanadı.
Struktura (lat. struktura – dúzilis, jaylasıw, tártip) sistemanıń dúzilisi hám ishki forması, usı sistema elementleri ortasındaǵı turaqlı óz-ara baylanıslardıń birligi. Struktura nárseler hám qubılıslardıń quram bólekleri ortasındaǵı nızamlı baylanıs usılı.
37
Sebep hám aqıbet. Qanday waqıya júz bermesin, barlıǵınıń óz sebebi bar degen edi Ibn Sino. Durıs alınǵan jol jolawshını tegislikler arqalı baǵdarlanǵan mánzilge alıp keledi, qáte hám biypárwalıq onı sahraga alıp baradı hám apatqa giriptar etedi. Qubılıslardıń ulıwmalıq
óz-ara baylanıslılıǵı hám birin-biri talap etiwi ideyası determinizm principinde óz sáwleleniwin tabadı. Bul principke binaan tábiyatta hámme nárse sebeptiń húkimine boysınadı.
Sebep túsinigi insanǵa onıń rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında-aq belgili bolǵan. Tábiyiy qubılıslardıń kelip shıǵıwın túsindiriwshi sebeplerdi anıqlawǵa bolǵan alǵashqı urınıwlarǵa mifologiyada, sońınan dinde dus keliw múmkin. Keyin ala sebeplerdiń filosofiyalıq hám ilimiy túsindiriliwi júzege keledi. Sebep (lat. causa – sebep) sonday bir qubılıs bolıp, ol basqa bir qubılıstıń aqıbetin tikkeley belgileydi, júzege keltiredi. Sebebiyat mánisin bir qubılıstıń basqa qubılıstı júzege keltiriwi, sebeptiń aqıbetti jaratıwı quraydı.
Ápiwayı sana sebebiyat procesin ápiwayılastıradı: sebep belsendi tárep, aqıbet – passiv tárep sıpatında elesletiledi, sebep aqıbetten aldın keledi. D.YUm bunday elesletiwlerdi kritikalar eken, - ol sebeplerdiń barlıǵınan shubha qıladı, anıǵıraǵı bunı biykarlaydı: «Bir qubılıs ayırım halda basqa qubılıstan aldın keliwinen olardıń biri – sebep, ekinshisi – aqıbet degen juwmaq shıǵarıw aqılǵa muwapıq emes. Olardıń birigiwi tosınlıq bolıwı múmkin, bálkim bir qubılıs júz bergeninde basqa bir qubılıstıń barlıǵı haqqında juwmaq shıǵarıw ushın hesh qalay tiykar joqdur... Usıǵan qaramastan... insandı bunday juwmaq shıgarıwǵa májbúr qılıwshı qanday da bir princip orın alǵan. Bul princip ádet bolıp tabıladı...»8, dep atap kórsetedi. Sebeplerdiń barlıǵınıń biykarlawın YUm sonıń menen túsindiredi, sebeptiń aqıbetti júzege keltiriw procesin biz tikkeley baqlay almaymız. Sebep haqqında biz júz bergen aqıbetke qarap juwmaq shıǵaramız, biraq bul waqıya shınnan da ayırım sebeptiń aqıbeti me, degen sorawǵa biz anıq juwap bera almaymız, óytkeni sebep-aqıbet baylanısı bar ekenligin biz sınaw jolı menen hesh qashan tastıyıqlay almaymız9.
Házirgi zaman ilimi sebep obyektler ortasındaǵı óz-ara baylanıs bolıp, onıń aqıbetinde
óz-ara baylanısqa kirisken obyektlerdiń ekewi de ózgeretuǵınlıǵın anıqlaw imkaniyatın beredi.
Mısalı, Jerge iri meteoritlerdiń túsiwine úlken ekologiyalıq apatlar sebep bolǵan. Bir qaraǵanda jer jábirlengen passiv tárep, meteorit bolsa – belsendi tárep bolǵan. Ámelde klassikalıq mexanika nızamlarına muwapıq jer hám meteorittiń toqnasıwı júz bergen. Bunıń aqıbetinde ekim denede tiyisli deformaciyalar júzege kelgen. Ámeliyat hár qanday qubılıstıń júzege keliwi birer-bir faktor yaki faktorlar menen belgilenetuǵınlıǵın kórsetedi.
Júz beriwi jańa qubılıstıń júzege keliwine alıp keliwshi qubılıs sebep deb ataladı.
Sebep tásirinde júzege keliwshi qubılıs bolsa aqıbet dep ataladı.
Dúnyada barlıq qubılıslar, ózgerisler, processler sózsiz tárizde belgili bir sebepler arqalı júz beredi. Dúnyada sebepsiz qubılıslar joq hám bolıwı múmkin de emes. Sebep-aqıbet nızamı dúnyada barlıq qubılıslar sebeplik belgilengen degen qaǵıydaǵa tiykarlanadı. Sebp-aqıbet nızamın tán alıwshı hám onı bolmıstıń barlıq qubılıslarıne engiziwshi filosoflar deterministler dep, sebep-aqıbet nızamın biykarlawshı filosoflar bolsa indeterministler dep ataladı.
Sebep hám aqıbet dialektikası. Sebepler ishki hám sırtqı, tikkeley hám qıya, obyektiv hám sub`ektiv bolıwı múmkin. Sub`ektiv sebepler kóbinese iskerlik, minez-qulıq, qılmıslardı túsindiriw tarawında kórinis tabadı.
Obyekttiń mánisin qurawshı qarama-qarsı kúshler, tendenciyalardıń óz-ara baylanısı sebeptiń ishki deregi esaplanadı. Mısalı, adamlar óz keselligi yaki ǵarrılıǵın qayǵu-hásiret, tabıssızlıqlar, awır jumıs hám taǵı basqalar menen túsindiriwge meyil bolıp tabıladı. Ámelde ǵarrılıq yaki ólimdi jeńiwge ele hesh kim eriskeni joq, óytkeni ǵarrılıq ta, ólim de ishki sebepler menen túsindiriledi. Sol sebepli bazılar awır jumıs penen shuǵıllanıp ta uzaq waqıt jas hám salamat bolıp qaladı, ayırım tekesaltańlar bolsa kútá tez qartayadı. Sırtqı sebepler túrli obyektler óz-ara baylanısınıń ónimi bolıp tabıladı.
8Qarań: Юм Д. Соч..: в 2 т. T. 2– M.: 1965-1966.. –с. 44-46.
9Юм Д. Соч.+.: в 2 т. . T. 2. – M.: 1965-1966–с. 46.
38
Sebep hám aqıbet múnásibetlerin artka qaytarıp bolmaydı. Sebep hám aqıbettiń sap sızıqlı process sıpatındaǵı mexanikalıq interpretaciyası sózsiz tárizde sebep hám aqıbetti artqa qaytarıw múmkin degen juwmaqqa alıp keledi. Máselen, Ay qarama-qarsı baǵdarda aylana baslasa, ol dáslepki halatqa kelgen bolar edi. Biraq bul gipoteza negizinde jalǵan tiykarlar jatadı: ol sebep-aqıbet múnásibetlerine tosınlıq faktorlar toplamı kúshli tásir kórsetiwin esapqa almaydı. Dáslepki halatqa qaytıw – bul usı faktorlar toplamın ámelde jámlew bolıp tabıladı. Biraq olardıń hámmesin ámelde jámlew múmkin emes, demek, dáslepki halatqa qaytıw múmkin emes.
Sebepler hám aqıbetlerdiń múnásibetleri quramalı hám reń-báreńdir. Bir sebep kóplep aqıbetlerge sebep bolıwı hám, kerisinshe, bir aqıbet negizinde kóp sanlı sebepler jatıwı múmkin. Ayırım sebepler aqıbetler sheksiz shınjırınıń alǵashqı deregi esaplanadı. Bazı bir sebepler «shınjır reakciyası» kórinisine iye bolıwı, yaǵnıy eki yaki onnan artıq aqıbetti júzege keltiriwi, olar bolsa, óz gezeginde, eki yaki onnan artıq aqıbetke sebep bolıwı múmkin.
Báháne (sıltaw) hám shárt. Sebep, báháne hám shártti parıqlaw lazım. Báháneni sub`ektiv sebepler qatarına kirgiziw múmkin. Bunda waqıya yaki sheriktiń háreketi óziniń, ádette, nadurıs juwap háreketlerin aqlaw maqsetinde interpretaciya qılınadı hám báhánelenedi. SHártler - ámeldegi yaki itimal tutılǵan sebeptiń bar bolıw ortalıǵın quraytuǵın ishki faktorlar hám sırtqı múnásibetler jıyıntıǵı bolıp tabıladı. Sinergetika ortalıqqa jalǵız negiz, bolashaq strukturanıń reń-báreń formaları deregi, rawajlanıwdıń túrli jolları ushın maydan sıpatında qaraydı. Sebep-aqıbet múnásibetleri sistemasında shártlerdiń ámeldegi áhmiyetin túsiniw ushın tómendegi mısaldı kórip shıǵamız. Puqara A. hayalı júziwdi bilmesliginen xabardar bolǵan halda, onnan qutılıw ushın onı teńiz boylap sayahatqa jiberedi. Aqıbette hayalı suwǵa batıp óledi. Erdiń háreketleri hayalınıń óliminiń sebebi esaplanadı ma? Bul mısal shártler óz halınshı aqıbet sebebi bwla almaslıǵın, lekin sebeptiń ámelge asıwına kómeklesetuǵın yaki tosqınlıq qılatuǵın faktor esaplanıwın kórsetedi.
Sinergetika sebep-aqıbet haqqında. Sebep-aqıbet haqqındaǵı filosofiyalıq kózqaraslar uzaq evolyuciya procesin bastan keshirdi. Mexanikalıq jantasıw sebepti sırttan kórsetilgen tásir sıpatında interpretaciya qıladı. Dúnya denelerdiń tártipke salınǵan, aldınnan aytıw múmkin bolǵan anıq óz-ara baylanısı sıpatında elesletiledi. Tosınlıqtıń orın alıwı biykar etiledi. Sebebiyat shınjırları sızıqlı ózgeshelikke iye, aqıbet sebep tásirine proporcional boladı. Solay eken, sebebiyat shınjırlarına qarap rawajlanıw procesiniń ótmishin de, kelashegin de anıqlaw múmkin. Biraq ilimiy bilimniń rawajlanıwı mexanikalıq determinizmniń tiykarsızlıǵın kórsetedi. Sinergetika baǵdarınıń tiykarın salıwshılardıń biri I.R.Prigojin mexanikalıq determinizmge tómendegishe baha beredi: «Dinamika racionalistlik modeliniń ónimi sıpatında túsinilgen determinizm endilikte ayırım hallarda ǵana kórinis tabıwshı qásiyet penen baylanısadı»10.
Ilimniń rawajlanıwı menen sebep-aqıbet baylanıslarınıń statistikalıq nızamlıqları hám itimalıy tábiyatı haqqındaǵı elesletiw júzege keledi. Quramalı sistemalardıń ózin-ózi shólkemlestiriwi haqqındaǵı ilim – sinergetika determinizm interpretaciyasına belgili bir anıqlıqlar kirgizdi. Bir qatar ilimiy dáliller alımlar hár qanday tábiyiy qubılıslar stoxastikalıq ózgeshelikke iye hám belgili bir naanıqlıq shárayatında júz beredi, degen juwmaq shıǵarıwına alıp keldi. Quramalı sistemalar ushın, ádette, rawajlanıwdıń bir neshe al`ternativ jolları bar boladı. Sinergetika sebep-aqıbet baylanısları uyǵın bolmaǵan sistemalarda kórinis tabıwınıń ózine tán ózgesheliklerin ashıp beredi. Bul sistemalardıń rawajlanıwı kóp variantlı bolıp tabıladı. Bunda evolyuciyanıń hár qanday túri emes, bálkim jollarınıń belgili bir sheńberi bar bolıwı múmkin. Rawajlanıwda kútilmegen burılıslar júz beriw itimallıǵı bar, óytkeni ol tosın baylanıslar arqalı júz beredi. Uyǵın bolmaǵan sistemalar sırtqı faktorlarǵa kútá tásirsheń bolıp tabıladı. Sol sebepli intensivlik dárejesine kóre áhmiyetsiz bolǵan tásirlar de kútilmegen nátiyjelerge alıp keletuǵın shikaslı aqıbetler sebebi bolıwı múmkin.
Sebep hám aqıbet ortasında quramalı dialektikalıq óz-ara baylanıs tómendegilerde kórinis tabadı:
10 Пригожин И. Некоторые проблемы самозащищающих систем // Вопросы философии. 1989. №8. – S4
39
1)sebep waqıtta aqıbetten aldın keledi. Aqıbet sebepten aldınıraq júz bermeydi. Biraq bul biri ekinshisinen aldın keletuǵın hár qanday qubılıs onıń menen sebeplik baylanısta boladı degeni emes. Mısalı, tún tańnan aldın keledi, lekin ol tańnıń sebebi esaplanbaydı;
2)sebep belgili bir shárayatta álbette aqıbetti júzege keltiredi. Sebep hám aqıbet sol dárejede baylanıslı bolıp, eger sebep júz berse hám jetkilikli shárayat orın alsa, sózsiz tárizde aqıbet te júz beredi;
3)sebep hám aqıbet bir-biri menen óz-ara tásirge kirisedi. Bul óz-ara tásirleniw procesinde sebep ǵana emes, al bálkim aqıbet te belsendi boladı. Ol sebepke keri tásir kórsetedi. Mısal ushın, ideyalar bolmıstı sáwlelendiredi, lekin, júzege kelgennen keyin sociallıq bolmıstıń ózgeriwine adamlardıń ámeliy iskerligi arqalı belsendi tásir kórsetedi;
4)áyne bir qubılıs bir múnásibette sebep sıpatında, basqa bir múnásibette – aqıbet sıpatında ámel qıladı. Aytayıq, jawın – belgili bir hawa-rayı shárayatlarınıń aqıbeti, lekin onıń ózi jaqsı zúráátlilik sebebine aynaladı; zúráátlilik bolsa mámlekettiń ekonomikalıq qúdiretin bekkemlew faktorı bolıp xızmet qıladı. Usılayınsha qubılıslar ortasında sebeplik baylanıs júzege keledi. Biraq, biz tek ǵana eki jeke-jeke qubılıstı kórip shıqqanımızda, olar orın almasıwı múmkin emes;
5)sebep hám aqıbettiń óz-ara tásirine tiyisli shárayatlar tásir kórsetedi. SHárayatlar – bul sonday bir qubılıslar bolıp, olar usı waqıya júz beriwi ushın zárúr, lekin óz halınsha olar bul waqıyanı aldın ala belgilemeydi. Aqıbet júz beriwine qolaylılıq jaratıwshı shárayatlar da, sebeptiń tásirin qaytarıwshı shárayatlar da bolıwı múmkin. Áyne bir sebep belgili bir shárayatlarda túrli formadaǵı aqıbetlar júz beriwine alıp keledi;
6)sebepni báháne menen birdey dep bilmew kerek. Báháne – bul basqa waqıyadan tikkeley aldın keletuǵın, onıń júz beriwine imkaniyat jaratatuǵın, lekin ol onı júzege keltirmeytuǵın hám aldın ala belgilemeytuǵın waqıya. Báháne háreketti jaratpaydı, al bálkim oǵan túrtki beredi.
Sebeplik baylanıs túsinigi áhmiyetli metodologiyalıq funkciyanı atqaradı. Belgili bir aqıbettiń júz beriw sebepleri hám shárayatların bilgen halda, insan tek ǵana onıń júz beriwin boljap qoymastan, al bálkim zárúr aqıbetti jaratadı. Bul insanǵa ótmishti biliw hám keleshekke názer tashlaw imkaniyatın beredi.
Zárúriyat hám tosınlıq filosofiyalıq kategoriyaları nárseler hám qubılıslardıń bir-biri menen hár qıylı tiptegi baylanısların sáwlelendiredi. Zárúriyat hám tosınlıq túsinikleri áyyemgi zamanlardan berli filosoflar itibarın ózine tartıp keledi. Waqıttıń ótiwi menen olardıń interpretaciyası ózgergen, ayırım filosoflar tábiyatta tosınlıqtıń orın alıwın biykarlaǵan bolsa, ayırımlar onı absolyutlestirgen. Mısalı, sinergetikada tosınlıq túsinigi hám onıń kútá quramalı sistemalardıń ózin-ózi shólkemlestiriwindegi roli ayrıqsha, hátteki bir qansha mańızlı áhmiyetke iye boladı. Zárúriyat hám tosınlıq kategoriyaları bir qatar ilimiy baǵdarlar: biologiya, medicina, huqıqtanıw, tariyx hám t.b. áhmiyetli metodologiyalıq mańızǵa iye. Adamlar ámeliy iskerliginde tosınlıq faktorı zárúriyattan kemirek áhmiyetke iye bolmaydı. Biraq olardıń dialektikasın, qarama-qarsılıqka tiykarlangan birligini túsiniw ásirese áhmiyetli yuolıp tabıladı.
Zárúriyat - bul qubılıslar ortasındaǵı olardıń nızamlı ózgerisi hám rawajlanıwın belgilewshi turaqlı, áhmiyetli ishki baylanıslar. Zárúriyat nızam túsinigine jaqın turadı, sózsiz tárizde kórinis tabadı. Mısalı, nasaz tormoz sózsiz tárizde avtomobil` apatına, onıń yaki jaqınıraqtaǵı nárseler, yaki háreketlenip atırǵan basqa avtomobiller menen toqnasıwına alıp keledi yaki ol piyadanı qaǵıp ketiwine sebep boladı. Apattıń áyne qalay júz beriwi, onnan kimniń jábirleniwi múmkinligi tosınlıq penen baylanıslı másele, óytkeni jolda belgili bir payıtta qálegen nárse hám qálegen adam dus keliwi múmkin. Bul jerde zárúriyat avtomobildiń ishki halatı menen, tosınlıq – sırtqı shárayat penen belgilenedi. Zárúriyat – júz beriwi múmkin bolǵan nárse. Zárúriyat – ishki ózgeshelikke iye qubılıs, onıń sebebi ózinde boladı hám qubılıslardıń ishki óz-ara baylanısınan kelip shıǵadı. Biraq tek ǵana ishki emes, al bálkim sırtqı zárúriyat ta orın alǵan bolıp tabıladı. Mısalı, denelerdiń bir-birine olardıń massasına tuwra proporcional hám olar ortasındaǵı qashıqlıqqa keri proporcional bolǵan kúsh penen tartılıwı zárúriyat esaplanadı. Bul sırtqı zárúriyat. Tosınlıq ta ishki hám sırtqı bolıwı múmkin.
40